Soǵys jyldary ShQO gazetterinde qandaı maqalalar jazylǵan
ÓSKEMEN. KAZINFORM — Ekinshi dúnıejúzi soǵysy bastalǵanda Shyǵys Qazaqstanda qansha gazet boldy? Jalpy 1941-1945 jyldary oblystaǵy basylymdar qandaı aqparat taratty, nendeı taqyryptardy qaýzady? Kazinform tilshisi kitaphanalarǵa, arhıvterge baryp, tarıh syryn ishine búgip jatqan gazet betterine úńilip kórdi.
Soǵys bastalǵan jyly óńir boıynsha bir oblystyq, 19 qalalyq jáne aýdandyq gazet bolǵan. Oblystyq gazettiń ataýy — «Altaı bolshevıgi» (oryssha nusqasy — «Bolshevık Altaıa»).
Osy basylymnyń 1941-1945 jyldar aralyǵyndaǵy sandaryn paraqtap, zerttep kórý úshin eń áýeli A. S. Pýshkın atyndaǵy kitaphananyń oqý zalyna taban tiredik. Rýhanııat oshaǵynyń qorynda gazettiń 1941-1942 jylǵy sandary ǵana saqtalǵan eken.
Soǵystyń alǵashqy eki jylyndaǵy gazetterdiń tek orys tilindegi nusqalaryn kózimiz shaldy. «Qazaqshasy bar ma?» dep suraǵanymyzda «Joq» degen jaýap aldyq. Jalpy sol jyldary gazet qazaqsha shyqty ma degen suraq sanaǵa sap ete qaldy.
Buǵan keıin ShQO «Dıdar» gazetiniń (Burynǵy «Altaı bolshevıgi») ardager jýrnalısi, basylymnyń tarıhy syr shertilgen «Tarıhı jol» kitabynyń avtory Aıtmuhambet Qasymov jaýap berdi.
— 1940 jyldyń shilde aıynda Soltústik-Shyǵys oblystarynyń QKP aýdandyq, oblystyq komıtetteriniń propaganda-úgit jáne uıymdastyrý-nusqaýshylar bólimderi meńgerýshileri men aýdandyq, oblystyq gazet redaktorlarynyń keńesi ótken. Sonda ortalyq komıtettiń sekretary Skvortsov baıandama jasap, «Bizde kóp basshy, qyzmetkerler qazaq gazetterin óte sırek oqıdy» dedi. Úlken laýazymdy adamnyń aıtqan sol bir aldarqatý pikirinen keıin, 1941 jylǵy sáýirde QKP Ortalyq komıtetiniń oblystyq gazetterdi qaıta qurý jónindegi qaýlysy shyqty. Sóıtip, Uly Otan soǵysy bastalǵanda bizdiń gazet «Bolshevık Altaıa» degen ataýmen orys gazetiniń aýdarmasy retinde shyǵa bastady, — dep túsindirdi ol.
Bir ókinishtisi, dál 22 maýsym kúni Germanııa áskeri KSRO jerine basyp kirgende shyqqan gazet nómiri saqtalmapty. 25 maýsymdaǵy nómirdiń basty maqalasynyń taqyryby — «Fashıstik varvarlarǵa joıqyn toıtarys beremiz!» (Dadım sokrýshıtelnyı otpor fashıstskım varvaram!).
Onda Gıtler bastaǵan Germanııanyń 200 mln halqy bar KSRO-ǵa soǵys ashqanyna túptiń-túbinde ókinetindigi, jeńistiń báribir bizdiń jaqta bolatyny jazylǵan.
Soǵys bastalyp jatsa da sol kezdegi gazet sandarynda Shyǵys Qazaqstandaǵy kınoteatrlardyń jumys istep turǵanyn kórýge bolady. 23 maýsymnan bastap «Taıgadan kelgen jigit» (Paren ız taıgı) kınosy kórsetilipti.
Demek, halyq soǵys jaǵdaıyna birden kóshe ketpegen. Eki bettik gazettiń sońǵy jaǵynda Samarqanda Ámir Temir molasyndaǵy qazba jumystary týraly da jazylǵan.
«Sen búgin maıdan úshin ne istediń?»
Alaıda kúnine 1 ret shyǵatyn basylymda ýaqyt ótken saıyn soǵys týraly maqalalar kúrt kóbeıgen. Keıin tipti tek soǵys aqparattary men tyldaǵy eńbek jaıly jarııalanyp otyra bastady.
Stalınniń buıryqtary, marapatqa usynylǵandar, halyqty jigerlendiretin urandar da gazet betterinen kórinis tapqan. 1941 jyldyń 11 qyrkúıegindegi sanda Óskemenniń áýe shabýylyna qorǵanysy nasharlyǵy týraly jazylǵan.
Odan bólek, «KSRO batyry Sokýr joldasqa» atty qysqa aqparda Buqtyrmadaǵy jumysshylardyń Keńes Odaǵynyń Batyry, snaıper Sokýr joldasqa jyly kıim, qolǵap syndy kerek zattardy berip jibergeni baıandalǵan.
14 qyrkúıektegi gazet betine «Shyǵys Qazaqstandaǵy barlyq áıelge» atty úndeý shyǵypty. Onda:
— Dúnıejúzindegi azattyq súıgish halyq túgel kóterildi. Qyzyl Ásker adamzattyń bostandyǵy men baqyty úshin erlikpen shaıqasýda. Bul soǵysta keńes áıelderiniń róli erekshe. Myńdaǵan áıel dáriger, medbıke, sanıtarlyq drýjınalar bolyp maıdanǵa attanyp, partızan otrıadtaryna qosylyp, qaharmandyq tanytyp júr. Mıllıondaǵan áıel fabrıkalarda, zaýyttarda, kolhoz egistiginde eren eńbek etip, maıdanǵa ketken erlerdiń ornyn basyp, túrli kúrdeli kásipterdi ıgerdi. Al qazir áıelder maıdan úshin burynǵydan da kóbirek kúsh salý qajet, — delingen.
«Jerlesterimiz maıdannan hat jazyp jatyr» atty maqalada Qyzyl Ásker jaýyngerleri men komandırleriniń arasynda Shyǵys Qazaqstan týmalarynyń kóptigi, olardyń ata-analaryna, aýyldastaryna maıdan shebindegi kúndelikti ómirleri týraly hat jazyp jatqany sıpattalǵan.
1942 jylǵy 15 qazandaǵy nómirde «Sen búgin maıdan úshin ne istediń, Stalıngrad pen Kavkazdy qorǵaýshylarǵa ne kómek kórsettiń?» degen taqyryppen eńbek adamyn qanattandyra, rýhtandyra túsetin maqala jarııalanypty.
Ótkir syn da jazylǵan
Qalǵan gazetterdi paraqtap kórý úshin Shyǵys Qazaqstan oblysynyń memlekettik arhıvine bas suqtyq. Munda «Altaı bolshevıginiń» 1943-1944 jyldary shyqqan sandary bar eken. Bir qýantarlyǵy, arhıvte gazettiń qazaqsha nusqalary saqtalypty.
Bul jyldardaǵy gazetterdiń birinshi betine negizinen soǵystaǵy jańalyqtar shyqsa, ekinshi bettiń bas jaǵyna oblys ahýaly jazylyp otyrǵan. Al tómengi tusyna basqa elderdegi (Ulybrıtanııa, AQSh, Frantsııa, Italııa, Qytaı, Japonııa, Argentına t.b) soǵys jaǵdaıyndaǵy mańyzdy ózgerister berilip kelipti.
A3 formatyndaǵy gazettiń bir danasynyń baǵasy — 20 tıyn bolǵan. 1943 jyldardaǵy gazetterde tırajy jazylmaǵan. Al 1944 jyldardaǵy gazetterdiń birinde tıraj sany 2878 dana dep kórsetilgen.
Sol ýaqyttarda el qorǵaý qajetine dep KSRO Halyq komıssarlary Keńesiniń qaýlysymen jurttan qosymsha qarjy — soǵys zaemy jınalǵany belgili. Mine osy naýqannan shyǵysqazaqstandyqtar qalys qalmaǵan.
Gazette ár aýdanda qansha aqsha jınalǵany týraly aqparlar jarııalanyp kelgen. Máselen, 1943 jylǵy 9 maýsymdaǵy № 120 sandaǵy «Úsh kúndik qorytyndylar» maqalasynan úzindi:
— 7 ııýn kúni 24 saǵatqa deıin Ekinshi Soǵys zaemyn taratýdyń úsh táýligi ishinde ShQO boıynsha zaemǵa jazylý somasy 52 108 000 somǵa jetti.
1943 jyldyń 11 maýsymyndaǵy «Ertis GES qurylysyna kómek kórsetýdiń aılyǵyn ótkizý týraly» atty habarlandyrýda:
«15 ııýnnen 15 ııýlge deıin oblystaǵy jumys isteýge jaraıtyn halyqtan jáne kolhozshylardan 2000 adam mobılızatsııalansyn. Kelgen jumysshylar úımen, jumys ýaqytynda jáne qaıta jolynda tamaq prodýktylarymen qamtamasyz etilsin» dep jazylypty.
ıAǵnı, sol kezde GES qurylysyna adam jetispeı jatqan.
1944 jyldyń 7 qańtarynda nómirde «Jyldyq plandy oryndady» taqyrybymen maqala jarııalanypty.
Onda «Ertis GES qurylysynyń oń jáne sol jaǵalyq ýchaskeleri ózara sotsıalıstik jarysqa túsip, árqaısysy jyldyq plandy artyǵymen oryndaýǵa mindetteme alǵan bolatyn.
Oń jaǵalyq ýchaske ózine alǵan mindettemeni tolyq oryndady. Ýchaske jyldyq plandy 104 protsent oryndap, qurylysta birinshi orynǵa ıe boldy» dep jazylǵan.
Al dál sol bette turǵan «Mindetteme oryndalady» atty qysqasha aqparda «Jumysqa alǵash kiriskennen bastap tarbaǵataılyqtar qajyrly eńbek etti. 17 jastaǵy Maǵaýııa Dúkeeva bastaǵan 14 kisilik № 1 zveno alǵashqy kúni normasyn 100 protsent oryndady» delingen.
8 qańtardaǵy sandaǵy «Jaýyngerlerdiń úı-ishine kómek» taqyrybymen shyqqan aqpardan úzindi keltire keteıik:
— Tarbaǵataı aýdanynyń eńbekshileri maıdandaǵylardyń úı-ishterine kómek kórsetý jóninde maıdandyq aılyq ótkizdi. Bul ýaqyttyń ishinde jaýyngerlerdiń úı-ishterine arnalyp 750 kılogramm astyq, 145 kılogramm kartop, 349 kılogramm et, 149 kılogramm maı, 26 bas mal, 72 jyly kıim, 67 pıma, 265 qoı terisi, 29 kılogramm jún, 177 dana úı múlikteri, 3763 kılogramm balyq, 63 222 som aqsha jınaldy.
Gazette syn da jazylyp, kemshilik jibergender til naızasymen túırelip otyrǵan. Oǵan mysal 11 aqpandaǵy № 29 (1204) sandaǵy «Otynsyz mektep» atty maqala.
Onda «Mektep jas býyndarǵa sapaly bilim, kommýnıstik tárbıe beretin oryn. Balalardyń sabaqty óte jaqsy oqýy mekteptiń jyly, taza, mádenıetti bolýyna baılanysty. Biraq, Kúrshim aýdanyndaǵy Qýmash orta mektebinde bul jaǵdaıdyń bir de biri joq. Mektep ári sýyq, ári tazalyǵy jurdaı. Mektep dırektory Grıbın joldas mekteptiń óz dárejesinde jumys isteýine ony otynmen qamtamasyz etip, taza ustaýǵa kóńil bólmeıdi. Sonyń saldarynan jaz aılarynda oqytýshylardyń kúshimen mektepke ázirlengen 700 tekshe metr otyn túgelimen joǵalyp ketti» delinipti.
Al 15 sáýirdegi № 75 (1250) sanda avtory A.Qaısenova dep kórsetilgen «Remonttyń aıaqtalatyn ýaqyty áldeqashan jetti» maqalasynyń úzindisi mynadaı:
— Úshinshi soǵys kóktemin oıdaǵydaı ótkizý MTS-tyń jumysty jaqsy isteýine, traktor remontynyń sapaly bolyp aıaqtalýyna baılanysty Biraq, Predgornyı MTS-ynda bul mindet oryndalmaı otyr. Traktor men tirkeý saımandarynyń remonty áli bitken joq.
4 mamyr kúngi № 88 (1263) sanda «Egiske daıyndyq kirisken jerde» atty maqala jarııalanypty. Bolshenarym aýdanyndaǵy sylbyr jumys jaıly materıaldyń avtory — T.Qoıshybaev. Ol bylaı dep jazypty:
— Egistiń qyzý kezeńi bastaldy. Kolhozda tuqym qory áli de jetkiliksiz. Tuqymdy jergilikti jerdiń ózinen — aýyldan, aýdan ishinen izdep tabýǵa erekshe nazar aýdarylsa, aýdandyq uıymdar naqty kómektesse, jaǵdaı mundaı bolmas edi. Jumystyń bet alysy bul kolhozda egistiń uzaqqa sozylý qaýpi týǵanyn kórsetedi.
19 qyrkúıekte shyqqan nómirde ár aýdandaǵy egin orýdyń barysy jóninde málimet jarııa etilipti. Sonda dándi egindi orý josparynyń oryndalýynda Tavrııa aýdany (96,3%), mashınalar men orylǵan eginin maıalaýda Tarbaǵataı aýdany (90,4%) aldyńǵy orynda tur.
«Germanııa tolyq talqandaldy»
Ókinishke qaraı, Jeńis jalaýy jelbiregen 1945 jylǵy gazetter oblys kitaphanalarynan da, arhıvterinen de tabylmady.
Dese de bul kezdegi gazetter týraly joǵaryda aıtqan Aıtmuhambet Qasymovtyń «Tarıhı jol» kitabynda bar.
— «Altaı bolshevıginiń» 1945 jylǵy 11 mamyrdaǵy 89 sanynyń shpıgelinde halyqty kópten zaryqtyryp júrgen qýanyshty habar iri áriptermen terilip berildi: «1945 jylǵy 8 maıda Berlınde Germanııanyń Joǵary Komandovanıesiniń ókilderi Germanııa qarýly kúshteriniń tize búgýi týraly aktige qol qoıdy. Sovet halqynyń nemis-fashıst basqynshylarǵa qarsy júrgizgen Uly Otan soǵysy jeńispen aıaqtaldy. Germanııa tolyq talqandaldy». Jáne gazettiń osy sanynda SSRO Joǵary Soveti Prezıdıýmynyń «9 maıdy Jeńis meıramy etip jarııalaý týraly» Ýkazy jarııalandy. Nemis fashısterimen urystaǵy erlikteri úshin 29 myńnan astam shyǵysqazaqstandyq Sovet Odaǵynyń ordenderi men medaldaryna ıe boldy. Olardyń 63-i Sovet Odaǵynyń batyry ataǵyn aldy, — delingen kitapta.
Soǵys jyldarynda halyqtyń jigerin jasytpaı, rýhtandyra túsken, sońǵy aqparattarmen táýlik saıyn sýsyndatyp otyrǵan gazetterdiń mańyzy zor, róli orasan.
Eske salsaq, buǵan deıin ShQO-da maıdangerlerge ornatylǵan eskertkishterdiń jaı-kúıi jaıly jazǵanbyz.