Smaǵuldy bıliktiń keshirmegeni – onyń ult máselesin ótkir qoıǵandyǵy- Májilis depýtaty J. Súleımenov
Bul basqosýdy L.N.Gýmılev atyndaǵy Eýrazııa ulttyq ýnıversıteti, «Alash» mádenıet jáne rýhanı damý ınstıtýty, Qazaqstan tarıhshylary qaýymdastyǵy birlese uıymdastyrǵan bolatyn. Degenmen aıtýly qoǵam qaıratkerin halqyna jaqynyraq tanystyrýda bir ǵana konferentsııamen shektelip qalýǵa bolmaıtyny anyq. Osyndaı pikirdi aıtýshylardyń biri - QR Parlamenti Májilisiniń depýtaty, jazýshy Jarasbaı Súleımenov. Ol Smaǵul Sadýaqasulynyń qaıratkerligi, elge sińirgen ólsheýsiz qyzmeti jaıly tolyqqandy áńgimelep berdi.
- Elimizde týǵanyna 110 jyl tolýy atalyp ótip otyrǵan memleket jáne qoǵam qaıratkeri Smaǵul Sadýaqasuly halqymyz úshin aıtýly tulǵanyń biri. HH ǵasyrdyń basynda elge eleýli eńbek sińirgen qaıratker 27 jasynan bastap qýǵynǵa ushyraǵan eken, 33 jasynda dúnıeden ozypty. Jarasbaı Qabdollauly, osy bir tulǵa týraly oıyńyzdy ortaǵa salsańyz?
- Halqynyń bolashaǵy jolynda jan berip, jan alysqan almaǵaıyp zamanda kúresken alashtyń ardaqtylary az emes. Sol tizimniń basynda Smaǵul Sadýaqasuly turýy kerek dep oılaımyn. Jáne de Álıhan Bókeıhan, Ahmet Baıtursynuly, Júsipbek Aımaýytov sııaqty alash arystaryn aýyzǵa alǵanda, Smaǵuldyń esimi bireýinen keıin, bireýinen ilgeri emes, qatar atalýy kerek. Óıtkeni onyń soǵan laıyqty eńbegi, halqyna sińirgen qyzmeti bar. Ǵulama ǵalym Shoqan Ýálıhanovty aqqan juldyz dep ataımyz ǵoı, Smaǵul da ultymyzdyń aqqan juldyzy. Nebári 33 jyl ǵana ómir súrgen, sol jasqa deıin ár salada ulan-ǵaıyr is atqarǵan. Jas kezinde-aq ekonomıkaǵa aralasqan. 25 jasqa tolmaı turyp Halyq aǵartý komıssary bolǵan. Mádenıetti damytýǵa atsalysqan, ádebıetke aralasqan. Birneshe kitap jazǵan úlken tulǵa. Ol 1900 jyly qazirgi Soltústik Qazaqstan oblysynyń Ýálıhanov aýdanyna qarasty Jarqyn degen aýylda týǵan.
- Týǵan jeri ómirbaıanynda ár túrli jazylyp ketip júrgeni baıqalady?
- Iá, bir derekterde Smaǵuldy keıbireýler Qorǵan oblysynda týǵan dep jazyp jiberipti, endi biri Ombyǵa qarasty aýylda týǵan dep kórsetedi. Bul jerde naqty anyqtap alatyn jaıt bar. Ol kezdegi ákimshilik bólinis solaı bolǵan. Mysaly, Aqmola gýbernııasynyń ortalyǵy Petropavl bolǵan. Omby da, soǵan jaqyn aımaqtaǵy basqa mekender de Aqmola gýbernııasyna qaraǵan. Smaǵuldyń týǵan jerin álgindeı jazyp júrgendeginiń bir sebebi sol.
Al negizinde S.Sádýaqasovtyń týǵan jeri - Jarqyn aýyly. Bul jóninde maǵan kezinde osy qaıratkerdiń muralaryn jınastyryp, búgingi urpaqqa jetkizgen azamattardyń biri Nurym Sansyzbaev kózi tirisinde aıtyp bergen edi. Nurym Sansyzbaıuly «Otan» ordeniniń ıegeri, elimizge tanymal qarjygerlerdiń biri bolatyn. Ol Petropavldaǵy oblystyq murajaıǵa Smaǵul Sadýaqasulynyń ómiri men shyǵarmashylyǵyna qatysty jádigerlerdiń qoıylýyna atsalysty, ózi de keıbir qundy dúnıelerdi tabys etken. Bizdiń qoǵamda qaıratkerdiń aty tanyla túsýine yqpal etip, qalamgerlerge qozǵaý salyp, kóp eńbek sińirgen adam edi. N.Sansyzbaıulynyń Omar degen aǵasy Smaǵulmen Ombyda birge oqyǵan eken. HH ǵasyrdyń basynda Omby qalasy rýhanıattyń ortalyǵy bolǵan ǵoı.
Qazaq zııalylary Ombyda bilim alyp, ózara uıymdar quryp shoǵyrlanǵan, qoǵamdyq-saıası isterge aralasqan. «Birlik» atty qazaq jastarynyń uıymy qurylǵan. 16 jasynda Smaǵul sol uıymnyń múshesi boldy. Ol uıym keıin «Jas qazaq» bolyp qaıta quryldy. Sol kezde «Balapan» degen jýrnal shyǵarǵan. Sóıtip, Smaǵul qalamgerlikke beıimdelip, baspasózdiń qyr-syryn meńgere bastaǵan. Sádýaqasulynyń alǵashqy ómir mektebi «Birlikten» bastalady. Ózi de saıası-qoǵamdyq isterge aralasqanyn eńbekterinde jazady. Ol kezde halyqtyń saýattylyǵy qandaı deńgeıde ekeni belgili. Sondyqtan Ombydan 100 shaqyrym jerdegi qazaq aýyldaryna shyǵyp, sol kezdegi jaǵdaıdy elge túsindirip, ózderi shyǵarǵan gazet-jýrnaldaǵy jarııalanǵan materıaldardyń mánin aıtyp beredi. Patshalyq Reseıdiń ustanǵan saıasatynan habardar etedi. Mine, osyndaı aǵartýshylyq qyzmet atqarǵan.
- Endi ult qaıratkeri retindegi qyzmetine toqtalsańyz?
- Smaǵuldyń elge sińirgen eńbegi ushan-teńiz. Ony myna bir jaıttan da ańǵarýǵa bolady. Ózi de qýǵynǵa túsip, abaqtydan oralǵan qazaqtyń uly aqyny Maǵjan Jumabaıuly sol kezde Smaǵul Sadýaqasuly qaıtys boldy degendi estigende azaly jyr jazǵan. Sońǵy shýmaǵy:
«...Jas Smaǵul úzdik týǵan bala eken,
Baıtaq elge asqar taýdaı pana eken,
Sol baladan, sol panadan aıyrylǵan,
Qaıran qazaq, orny tolmas jara eken»,- dep aıaqtalady.
Smaǵuldan aıyrylǵan el jetim deıdi. Maǵjan sózdiń qadirin biletin adam. Ol jaıdan-jaı aıtpaıdy. Smaǵuldyń elge sińirgen eńbeginiń ushan-teńiz ekenin baǵalap, osylaı dep aıtqan. Smaǵul qaıtys bolǵan soń, qaıratkerdiń súıegin órtep, kúlin qabyrǵaǵa ornatqan ǵoı. Sonda Máskeýde ótken jerleý rásimine qatysqan Álıhan Bókeıhannyń qandaı kúıde bolǵany, jan-júregi qan jylap, shógip ketkeni jaıly qalamgerler jazǵan. Jazýshy Sábıt Muqanovtyń kitabynda da sondaı málimetter bar. S.Muqanov ta sol qasiretti oqıǵany óz kózimen kórgen, jerleý rásiminde bolǵan.
Smaǵuldy halyqtyń qurmetine bólep otyrǵan, 60 jyl boıy aıtylmaǵan esimin qaıtadan jaryqqa shyǵaryp, halqymen qaýyshtyryp turǵan rýhanı kúsh - qaıratkerdiń ultyna degen súıispenshiligi, ultjandylyǵy, tipti ultshyldyǵy. Biz keıde ultshyldyq degen sózge úrke qaraımyz. Odan qorqatyn eshteńe joq. Ultshyldyq - ózińniń ultyńdy súıý, ultyńnyń múddesine qyzmet etý. Ultshyl bolý basqalardy jek kórý emes, kemsitý nemese qorlyq jasaý emes. Óz ultyńnyń basqalarmen terezesi teń bolýyna atsalysý, ózge jurttan qalyp qoımaý úshin qyzmet etý. Smaǵul, mine, osyndaı adam bolǵan. Ol qandaı isti qolǵa alsa da, aldymen ulttyń múddesimen baılanystyryp otyrǵan. Halyqtyń múddesi úshin óziniń taǵdyryn soǵan baılap, qyzmet atqarǵan kúresker. Smaǵul barlyq máselege de qazaqtyń kózqarasymen qaraǵan. Sonysymen de ol F.Goloşekınge jaqpaı qalǵan. Mysaly, sol kezde I.Stalınniń ózi Qazaqstandy basqarýǵa arnaıy jibergen F.Goloşekın kelgen soń, kishi oktıabr saıasatyn júrgizbekshi bolady. Ol Stalınge bergen aqparatynda Qazaqstanda Oktıabr tóńkerisiniń eshqandaı belgisi joq, bul jerde qaıtadan júrgizý kerek ekenin habarlaıdy. Bul bastamasy Máskeýden qoldaý tabady. Soǵan oraı solaqaı saıasatpen biraz ister júrgizip, bárin búldiredi. Qazaqty malsyz qaldyrady. Malynan aıyrylǵan qazaq qyrylyp qalady. Mine, osyny baıqaǵan Smaǵul jáne basqa da bizdiń bir top arysymyz Goloşekın saıasatyna ashyq qarsy shyǵady. Óz oılaryn aıtady.
- Smaǵuldyń bılikpen qandaı kózqarastary qaıshy kelgen?
- Aıtalyq, S.Sádýaqasuly alashtyń qaıratkerlerin halyqqa bilim berýge tartady. Olarǵa oqýlyqtar shyǵartady, basqa da eńbekter jazdyrady. Soǵan Goloşekın qarsy bolady. Smaǵul oqý oryndaryn ashý jóninde bastama kóteredi. Sonda Goloşekın: «Qazir Qazaqstanǵa onyń keregi joq, oqımyn degender Máskeýden, Lenıngradtan oqyp kelsin»,- deıdi. Sondaı-aq endi bir daý óndiriske baılanysty shyǵady. Smaǵul: «Qazaqstanda shıkizat jetkilikti, ony damytýymyz kerek, ol úshin óndiris oryndarymyz bolýy qajet, sonda bizdiń baılyǵymyz eselenedi»,- dese, sonda Goloşekın: «Onyń bizge qajeti joq, qalyptasqan burynǵy óndiris oryndary basqa jerde bar»,- deıdi. Kelesi bir másele qazaq tilin damytýǵa qatysty týyndaǵan. Іs qaǵazdaryn qazaq tilinde júrgizý qajet degen másele kóterilgende, Goloşekın: «Bunyń partııa uıymdaryna qatysy joq»,- deıdi. Smaǵul: «Partııa uıymdary halyqpen jumys isteıdi, qalaı olarǵa qatysty bolmaıdy? Olarǵa da qatysty bolýy kerek!»- deıdi. Osyndaı kóptegen máselelerde olardyń kózqarastary úılespeıdi.
Smaǵuldyń bir jaqsy qasıeti ol óziniń oıyn árqashan jazyp, halyqqa usynyp otyrady. Jastarǵa arnap maqala jazady. Pýblıtsıstıkalyq eńbekteri jaryq kórgen. Aýyl turǵyndaryna arnap jazǵan maqalalary da bar. Ol kezde qazirgideı aqparattyń taralý múmkindigi joq qoı. Sondyqtan ol halyqtyń kózin ashyp otyrǵan. Halyq aǵartý salasynda qyzmet atqarǵan jyldary kóp eńbek etken, qazaq mektepterin ashqan. Óıtkeni qalalarda mektep bolǵan, biraq qazaqtardyń basym bóligi aýyldarda turdy. Al aýyldyq jerlerde mektep óte az bolǵan. Jáne de bilimdi, bilikti ustazdar jetispegen. Osynyń bárin eskerip, Smaǵul muǵalimder daıarlaıtyn kýrstar ashqan. Úkimettiń aldyna oqý oryndaryn ashý týraly másele qoıǵan. Oqýlyqtardyń sapasyn jaqsartýǵa qatysty kóp másele kótergen. Ol - rýhanı baılyqty damytýǵa, halyqtyń sana-sezimin oıatýǵa kóp eńbek sińirgen tulǵa. Qazaqtyń tuńǵysh teatryn uıymdastyrǵan. Teatr týraly ózi maqala jazyp, halyqqa túsindirip, ónerdi nasıhattaı bilgen. Sol kezdegi astanamyz Qyzylorda qalasynda teatr ashyp, sahnada oınaı bilýge beıimi bar, qazaqtyń qabiletti adamdaryn tartyp, qoıylymdardyń kórsetilýine yqpal etken.
Smaǵuldyń qalamgerlik qyryn da aıryqsha aıtýǵa bolady. Onyń qalamgerlik múmkindigi óte joǵary bolǵan. «Eńbekshi qazaq» ( qazirgi «Egemen Qazaqstan») gazetin basqarǵan kezde Beıimbet Maılın jáne basqa qalamgerlerdi redaktsııaǵa tartyp, basshylyq jasaǵan. Ózi jas bolsa da, alashtyń arystaryna qamqorlyq jasap, qýǵyn-súrginge túskenderine, qyzmetterinen qýylǵanda arasha túsip, jolyn taýyp, olarǵa qyzmet usynyp, janyn salyp qorǵaǵan adam. Onyń osyndaı keremet qasıetteri bar. Ózi de 28 jasynda qýǵyndalyp, elden ketýge májbúr boldy. Men qazir oılaımyn, eger ol ult múddesin oılamasa, óziniń jaıyn ǵana kúıttep, bir baǵytpen júrse, qyzmette bıikke kóteriler edi. Biraq ol sol kezdegi jaǵdaıdy eskerip, mamandardyń tapshylyǵyn, ózi sııaqty azamattardyń eldiń kózin ashýǵa qajet ekenin bilip, barlyq máselege aralasyp otyrǵan.
- Smaǵul Sadýaqasuly 33 jasynda jumbaq jaǵdaıda qaıtys bolǵan dep jazady. Ol týraly qandaı málimetterińiz bar?
- F.Goloşekın Ólkelik partııa komıtetiniń plenýmynda, onyń bıýro otyrysynda S.Sádýaqasulyn talqyǵa salyp, qyr sońyna ábden shyraq alyp túsedi. Smaǵul Tashkentke baryp, ınstıtýtqa basshylyq jasaıdy. Ol jaqtan da tynysh júrgizbeı qýdalap, 1928 jyly Máskeýdegi jol qurylysy ınstıtýtyna oqýǵa túsedi. 1932 jyly osy oqýdy bitirgen soń, I.Stalınniń óziniń jeke uıǵarymymen Qazaqstanǵa qaıtýyna tyıym salynyp, sol jaqta qalyp, Máskeý-Donbass jolynda qyzmet isteıdi. Buryn aýyrmaǵan adam. Zaıyby áıgili qaıratker Álıhan Bókeıhannyń qyzy ǵoı. Sol zaıyby da, Smaǵulmen aralasqan basqa joldastary da ózderiniń estelikterinde sol kezdegi NKVD qastandyq jasaǵanyn aıtyp, jazǵan. Qastandyqtyń naqty qalaı jasalǵanyn eshkim aıta almaıdy. Olardyń qupııa áreketi kúshti ǵoı. Sap-saý júrgen adamnyń aıaq astynan qazaǵa ushyraýy jumbaq kúıinde qalyp tur.
- Keıingi urpaq zertteý júrgizip, bilip qalar degen oımen súıegin de órtegen shyǵar?
- Ondaı kúmáni bar ekenin aıtatyndar da az emes. Súıegin otbasyna qaıtarmaı, eshkimge bermeı, ádeıi órteıtin peshte jaǵyp, kúlin saqtap qoıǵan. Ol kisige áıteýir bir qastandyqtyń jasalǵany anyq. Óıtkeni sol kezdegi oqıǵalardyń jelisi osyndaı oıǵa jeteleıdi. Tipti qaıtys bolǵany Qazaqstanǵa habarlanbaǵan ǵoı. Gazetterge qazanama mátini berilmegen. Tek «Izvestıa» gazetinde ǵana habar shyqqan eken. Onda óziniń bir top joldastary qol qoıǵan. Sol qazanamanyń sońynda «Ult máselesinde qatelikter jiberdi» degen sóz bar. Ony sol kezdegi saıasat ádeıi jazdyrtyp otyr. Smaǵuldy bıliktiń keshirmegeni - onyń ult máselesin ótkir qoıǵandyǵy. Halqymyz úshin ókinishtisi - onyń jarqyn ǵumyrynyń Máskeýde qaıǵyly aıaqtalǵany.
- Osyndaı ultymyzdyń batyr tulǵasy, alashtyń arysy Smaǵuldyń esimin týǵan halqy máńgilik este saqtaýy úshin ne isteý qajet? Sizdiń qandaı usynystaryńyz bar?
- Bul qaıratker qandaı qurmetke de laıyq. Qazirgideı táýelsizdigimizdi qalyptastyryp jatqan tusta, qazaq ulttyq mádenıetin órkendetip, Qazaqstannyń jańa azamatyn qalyptastyramyz dep jatqan qoǵamda osyndaı tulǵalardyń ónegesimen jastardy tárbıeleý, óskeleń urpaqqa onyń ómiri men qaıratkerlik jolyn úlgi etý eń bir durys jol dep oılaımyn. Osy kúnge deıin S.Sadýaqasulynyń muralaryn durys nasıhattaı alǵan joqpyz. Ol kisini kópshilik áli de tolyq bile bermeıdi. Ony zerttep júrgen biren-saran ǵalymdar ǵana jaqsy biledi. Smaǵuldy eldiń tarıhyndaǵy, qoǵamdaǵy ornyna laıyqtap, óz tuǵyryna qondyrý kerek. Smaǵuldyń atynda kóshe bolsa da, teatrǵa esimi berilse de, artyq emes. Joǵarǵy oqý ornyna esimin berýge bolady. Astana, Almaty, Petropavl qalalarynda eskertkishin qoısaq, ıgilikti is bolar edi. Petropavlda onyń esimine berilgen kóshe joq. Soltústik óńirde de ony tanyp-bilip jatqandar az. Astanada sońǵy jyldary bir kóshe berildi. Ol azdyq etedi. Jańa ashylyp jatqan mektepterge esimin berýge bolady. Smaǵuldyń esimi bıliktiń de, halyqtyń da aýzynda júrýi kerek. Eńbekteriniń taralymyn ulǵaıtyp qaıta shyǵarǵanymyz jón. Kórkem jáne derekti fılmder túsirilýi qajet. Ony el-jurtqa keńirek tanystyrǵanymyz abzal.
Smaǵul 1925 jyly mynadaı oıdy aıtqan ǵoı. «Jalpy qazaq - qazaq bolýy úshin, jaqsy damyǵan jeke memleket bolýy úshin uıysyp turýy kerek. Biryńǵaı bir jerge shoǵyrlanýy kerek» degen. Oǵan qolaıly jer dep osy Aqmola óńirin aıtqan eken. Ony kóripkel dep qalaı aıtpaısyń? Eldiń búgingideı zamanǵa keletinin bilgendeı jol siltegen sııaqty. Qazir Astana bolǵaly elimizdiń ár óńirinen jınalǵan adamdar osy jerge shoǵyrlanyp otyr ǵoı. S.Sadýaqasulynyń áli de zertteıtin eńbekteri kóp. Ony zertteý kerek. Onyń pedagogıka, ádebıet salasyna qatysty eńbekteri kóp. Ol jan-jaqty, san qyrly adam bolǵan. Muralaryn durys paıdalana alsaq, táýelsiz elimizdiń damýyna, rýhanııat baılyǵymyzdyń alǵa basýyna kóp paıdasy tıedi.
- Elin súıgen jáne sol jolda ǵumyryn qıǵan qaıratker týraly keleli oılaryńyzdy ortaǵa salǵanyńyzǵa raqmet.