SQO-da burynǵy ýaqytsha kontsentratsııalyq lager ornyna eskertkish tas ornatyldy
PETROPAVL. KAZINFORM — Soltústik Qazaqstan oblysy aýmaǵynda baı-manaptardy qamaýǵa arnalǵan tórt ýaqytsha shoǵyrlandyrý lageri jumys istegen.
Sonyń biri 1929–1934 jyldary qazirgi Tımırıazev aýdany Jarqyn aýylynan shyǵysqa qaraı 3 shaqyrym jerde ornalasty.
«Baı qala» dep atalyp ketken kontsentratsııalyq lagerge osy aralyqta «halyq jaýy» atanǵan baılar, bıler men bolystar otbasylarymen, shamamen 250 adam aıdalyp, qamaldy.
— Men bul oryn týraly 1972 jyly alǵash ret Tımırıazev aýdanynda mılıtsııa basshysy bolǵan Ǵazez Suraǵanovtan estip edim. Keıin toqsanynshy jyldary Jarqyn aýylynyń týmasy Jaǵypar Bákebaev degen aqsaqal aıtyp berdi. Ýaqytsha kontsentratsııalyq lager tez arada qurylyp, oǵan osy óńirdiń baılary týǵan-týystarymen, shıetteı balalarymen aıdaldy. Sol sebepti bul qurylymdy kelemejdep «Baı qala» ataǵan. Bul jerde úsh barak bolǵan. Kúzetshiler turatyn úı jáne sheberhana ornalasqan. Barlyǵy tikenek symmen qorshaldy, — deıdi Soltústik Qazaqstan oblystyq tarıhı-ólketaný mýzeıiniń ǵylymı qyzmetkeri Dásten Baımuqanov.
Adamdardyń kópshiligi ashtyq pen aýrýdan kóz jumyp, lagerdiń mańyndaǵy orǵa kómilgen.
— Buryn bul jer Aqmola gýbernııasy Tóńkeris aýdanyna qarady. Baılar, áıelderi, olardyń ul-qyzdary, ata-analary, baýyrlary, aǵaıyn-týysy — barlyǵy qýdalaýǵa ushyrady. Bıýdjetten aqsha bólinbedi, sol sebepti bul lagerde esh jaǵdaı bolmady, sondyqtan kóp adam qyryldy. Bul jerde «baýyrlastar» zıraty bar. Kórshi Túmenge ketip úlgergenderi keıin qamaýda otyrǵan týystaryna kómektesip, qashty. Soltústik Qazaqstan arhıvinde lager komendantynyń hattamasy bar, onda «men jańadan taǵaıyndaldym, jurt qyrylyp jatyr, bir tilim nan alatyn aqsha joq, ne isterimdi bilmeımin» deıdi. Oǵan: «eger muny uıymdastyrmasań partııalyq jazaǵa tartylasyń» dep jaýap beredi. Biz arhıv qujattaryn, tiri qalǵandardyń estelikterin jınaqtap, kitap etip shyǵardyq. Búgin ony jınalǵan halyqqa taratyp berdik. Jalpy Mundaı eskertkish elimiz boıynsha birinshi ret ashylyp otyr, — deıdi tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty, professor Gúlnar Muqanova.
Tarıhshynyń aıtýynsha, Soltústik Qazaqstan oblysynda ǵana osyndaı 4 lager bolǵan.
— SQO-da Býlaevta, burynǵy Polýdıno aýdanynda jáne Aqqaıyń aýdanynda bolǵan. Qazaqstanda resmı túrde 11 GÝLAG boldy, biraq osyndaı jóndi jaǵdaı jasalmaǵan lagerlerdiń sany óte kóp. Bul — tarıhı shyndyqty moıyndaý men qurbandar rýhyna taǵzym etý belgisi. Halqymyzdyń qasiretin umytpaý — paryzymyz, — deıdi Gúlnar Muqanova.
Salmaǵy 9 tonnalyq tas Esil boıynan arnaıy ákelinip, «Baı qala» ornyna qoıyldy. Іs-sharaǵa qýdalaýǵa ushyraǵandardyń urpaqtary da keldi. Solardyń biri — Serik, Gúlnara Baıqýanyshevter.
— Meniń atam Baıqýanysh Tórejanulyn 1930 jyly qýdalap, mal-múlkin tárkileıdi, ózin qara jumysqa jiberedi. Qyzyljar-Qorǵan temirjol boıynda jumys istep júrip, qaıtys bolady. Ájem Jámılany, balalaryn, sonyń ishinde meniń ákem 9 jasar Zaǵypar da bar, osynda ákelip qamaıdy. Kúzge qaraı týystardyń kómegimen Túmen oblysyna qashyp ketip, aman qaldy. Elge tek 1958 jyly ǵana oraldy ákem, soǵysta boldy. Kelgennen keıin ormanshy bolyp eńbek etti, kolhozdy basqardy, jalamen túrmede de otyryp shyqty. Jubaıymnyń týystary da osy jerde qamaýda bolǵan, — deıdi Astana qalasynyń turǵyny Serik Baıqýanyshev.
Jıyn sońynda qaıtys bolǵandarǵa quran baǵyshtaldy.
Buǵan deıin SQO-da qýǵyn-súrgin qurbandaryna áleýmettik kómek berilgenin jazǵan edik.