Sırek metall: Qazaqstannyń jańa baılyǵy «Qazaqgeıttiń» ókinishin qaıtalamaı ma
ASTANA. KAZINFORM – Sırek metall Qazaqstan úshin ekinshi munaı bolýy múmkin degen dámeli boljamdardy jıi estıtin boldyq. Bul boljamdar da kezinde «qara altynnyń» býymen aıtylyp ketken «Keleshekte Dýbaıdaǵydaı ómir súremiz» degen atyshýly popýlıstik urannyń aıaǵyn qushpaıtynyna kim kepil? Sırek metall ındýstrııasy munaı-gaz ónerkásibiniń qateligin qaıtalap júrmeı me? Búgingi materıalda osy suraqqa jaýap izdep kórmekpiz.
17 erekshe element
Keıingi kezde álemdi sırek metaldar men sırek jer metaldary týraly áńgime kezip júr. Bul ózi aty sırek dep atalǵanymen tabıǵatta meılinshe shashyrańqy kezdesetin resýrs bolyp esepteledi. Keıbir túriniń jer qoınaýyndaǵy qory mystyń qorynan da kóp. Biraq basqa metall kenimen ilesip júretindikten, ekshep alý tym qymbatqa soǵatyndyqtan sırek degen atqa ıe bolǵan.
Ásirese sırek jer metaldaryn quramy kúrdeli kennen ekshep, taza ónim alý kúrdeli tehnologııany qajet etedi. Sonysyna qaraı quny da joǵary. Ǵalymdar Mendeleev kestesindegi 17 elementti sırek jer metaly dep bólek jikteıdi.
Osylardyń ishinde lantan, tserıı, prazeodım, neodım, prometıı, samarıı elementteri Shyǵys Qazaqstan oblysynyń «Qaraoba», «Saıaq», «Baken», «Jetiqara» ýchaskelerinde, Aqtóbe jáne Mańǵystaý oblystaryndaǵy vanadıı, tantal, nıobıı kenishterinde ilespe materıal retinde, Jambyl oblysynda fosforıtter quramynda, Qaraǵandy jáne Ulytaý oblystarynda kómir alaptary men ýran ken oryndarynda ilespe túrde kezdesedi dep esepteledi.
Іlgeri ekonomıkalardyń bári qurylymyn jasandy ıntellektige negizdep, jasyl tehnologııalarǵa basymdyq berip jatqan dáýirde sırek jer metaldaryna ınvestıtsııa salý trendke aınalyp keledi. Halyqaralyq energetıka agenttiginiń (IEA – red.) málimetine súıensek, 2030 jylǵa qaraı sırek jer metaldaryna degen suranys 2020 jylǵy suranystan eki ese artyp, 315 myń tonnaǵa jetýi múmkin. IEA málimeti boıynsha, 2023 jyly álemde 14 mln elektromobıl satylǵan. 2030 jyly bul kórsetkish 50 mln danaǵa jetýi múmkin. Al elektromobıldiń qozǵaltqyshyna neodım jáne prazeodım deıtin sırek jer metaldary kerek.
Esesine álemde munaıǵa degen suranys birtindep túsetin túri bar. Halyqaralyq energetıka agenttiginiń 2023 jylǵa jasaǵan taldaýynda 2050 jylǵa qaraı damyǵan elderde munaıǵa degen suranys baıaý bolsa da azaıyp, damýshy elder ǵana suranysty qazirgi deńgeıde saqtaıtyny aıtylǵan. 2023-2028 jyldar arasynda suranystyń naqty boljamy 1,1-1,4% dálizinde ósim kórsetpek.
Dúnıejúzilik ıadrolyq qaýymdastyqtyń boljamy boıynsha, 2020-2030 jyldar arasynda atom energetıkasyna degen suranys jyl saıyn 2-3% kóleminde ósim kórsetýi múmkin. Al sırek jer metaldaryna degen suranys jyl saıyn 8-12% ósimmen artady degen esepter bar.
Osyndaı boljamdar sırek jer metalyn qaı el kóp óndirip otyr degen suraqqa jaýap izdetedi. Ázirge Qytaıdyń kórsetkishi ózgelerden arqan boıy ozyq tur. Álemde óndirilip jatqan búkil sırek jer metalynyń 70 paıyzy osy elge tıesili. Reıtıngte ekinshi turǵan AQSh-tyń ózi onyń kórsetkishine mańaılaı almaı keledi. 2023 jyly Qytaı 240 myń tonna sırek metall óndirse, AQSh 43 myń tonna óndirgen.
Ken ornynyń aty – Jańa Qazaqstan
Kúni keshege deıin Qazaqstanda memleket menshigine engizilgen sırek metall qorynyń basym bóligin mańyzdy 17 elementtiń qataryna kirmeıtin sırek metaldar alyp jatyr delinip keldi. Olar: volfram (2,4 mln tonna), molıbden (1 mln tonna), lıtıı (226,9 myń tonna), tantal (4,6 myń tonna), nıobıı (27,2 myń tonna), berıllıı (117,5 myń tonna), kobalt (55 myń tonna) jáne nıkel (841 myń tonna).
Al sırek jer metaldarynyń naqty dáleldengen qory kún ozǵan saıyn jańaryp jatyr. Ónerkásip jáne qurylys mınıstrliginiń Kazinform saýalyna joldaǵan jaýabyna súıensek, ken barlaýshylar 2022 jyldan beri 11 ýchaskede izdeý jumystaryn júrgizip, berıllıı, ıttrıı, nıobıı, volfram, gallıı, tsezıı sııaqty sırek jáne sırek jer metaldarynyń qory bar 20 ýchaske kartaǵa túsirgen. Aldyn ala esepterge sensek, atalǵan ýchaskelerde 23,8 myń tonna berıllıı, 600 tonna volfram, 60,69 myń tonna ıttrıı, 200 tonna nıobıı, 7 myń tonna molıbden, 33,48 myń tonna gallıı qory bar.
Geologterdi ásirese Qaraǵandy oblysyndaǵy Quıryqtykól ýchaskesi qýantyp otyr. Bul aýmaq sırek metaldar shoǵyrynyń 935,4 myń tonna keni bar nysan retinde tizimge alynǵan. Ondaǵy kenniń naqty qory 1 mln tonnaǵa deıin jetedi degen boljamdar aıtylǵan. Bıyl 2 sáýirde Reuters agenttigi Qazaqstan 20 mln tonna REM (sırek jer metaldarynyń shoǵyry) tabylǵan ýchaskeniń málimetterin ashqany týraly aqparat jarııalady.
- Qazaqstan geologteri boljamdy qory 20 mln tonnadan asatyn sırek jer metalynyń ken ornyn tapqan. Ónerkásip jáne qurylys mınıstrliginiń málimeti boıynsha, bul qundy shıkizat 300 metrge deıingi tereńdikte jatyr. Qazir Qazaqstan AQSh Geologııalyq qyzmeti túzgen sırek jer metaldarynyń qory jónindegi elder tiziminde joq. Eger osy ken ornyndaǵy qor rastalsa, Qazaqstan sırek jer metaldarynyń qory boıynsha Qytaı men Brazılııaǵa ǵana jol beretin bolady, - dep jazdy Reuters.
Áńgime Astanadan 420 shaqyrym jerde, eń jaqyn temirjol jelisinen 80 shaqyrymda jatyr dep esepteletin «Jańa Qazaqstan» ken orny týraly bolyp otyr. Halyqaralyq sırek jer metaldary ónerkásibi qaýymdastyǵy mundaǵy 20 mln tonna kenniń 12 paıyzy neodım, tserıı, lantan jáne ıttrıı sııaqty aýyr sırek metall ekenin, al jalpy sırek metaldyń úlesi tonnasyna 700 gramm ekenin jazady. Bul degenińiz - 20 mln tonna kenniń 14 myń tonna sırek metall degen sóz.
«S5+» formatyndaǵy ınvestıtsııalyq forýmdarda Qazaqstan atynan sóıleıtin basshylardyń damyǵan elder ınvestorlaryn strategııalyq mańyzy joǵary metaldar óndirisine ınvestıtsııa salýǵa belsendi úndeı bastaýyna osy boljamdar negiz bolyp otyr deýge bolady.
«Jańa Qazaqstan» ýchaskesinde barlanǵan qor dáleldense, Qazaqstan osy kesteniń úshinshi tarmaǵyna jaıǵaspaq.
1,9 trln dollardyń baılyǵy
Ónerkásip jáne qurylys mınıstrliginiń derekterin Ulybrıtanııadaǵy shıkizat naryqtaryn zertteýmen aınalysatyn táýelsiz taldaý agenttiginiń Roskill), AQSh Geologııalyq qyzmetiniń (USGS), ádistemelerine salyp eseptesek, Qazaqstanda barlanǵan REM (17 element) shoǵyryna jatpaıtyn sırek metaldardyń naryqtaǵy jıyntyq quny 176 mlrd dollarǵa baǵalanady. Al REM tobyna jatatyn sırek jer elementteriniń quny shamamen 23 mlrd dollar bolýy múmkin. (Bul jerde ortasha baǵa Asian Metal, London Metal Exchange (LME) jáne Trading Economics platformalaryndaǵy 2023 jylǵy naryqtyq baǵalar týraly málimetterdi jasandy ıntellekt kómegimen esepteý arqyly shyǵaryldy).
17 mańyzdy elementtiń tobyna jatatyn sırek jer metaldary da, bul topqa jatpaıtyn sırek metaldar da ózi ilesip júretin dástúrli quramdas kenderge qaraǵanda keminde 5-7 ese qymbat bolyp keledi. Biraq ony ózgelerden ekshep shyǵarý qymbat bolǵandyqtan ózindik quny da arzanǵa túspeıdi.
Sóz basynda sırek jer metaldaryna degen suranys munaı men gazǵa degen suranysqa qaraǵanda aıtarlyqtaı jyldam artyp kele jatqanyn aıttyq. Degenmen, munaı men gazdyń qalǵan qoryn utymdy basqaryp, 2033 jyldan bastap merzimi aıaqtalatyn ónim bólisý kelisimderin el múddesine saı jańarta alsaq, bul sala Qazaqstanǵa qazirgi jalpy ishki óniminiń 734 paıyzyn berer edi (2024 jylǵy JІÓ – 280 mlrd dollar).
- 2025 jylǵy 1 qańtardaǵy jaǵdaı boıynsha Qazaqstandaǵy munaıdyń dáleldengen qory 30 mıllıard barrelge jetti, - dep jazylǵan AQSh Energetıka mınıstrligine qarasty Energetıkalyq aqparat basqarmasynyń (EIA) 2025 jylǵy «Kaspıı teńizi óńirine arnalǵan aımaqtyq taldamalyq sholý» baıandamasynda. Bir barrel munaıdyń baǵasyn uzaq merzimde 60 dollar dep alsaq, aqshaǵa shaqqandaǵy jıyntyq quny 1,8 trln dollar bolýy múmkin. Sonymen qatar, EIA uıymy Qazaqstandaǵy ıgerilmegen gazdyń qoryn 85 trln tekshe fýt dep baǵalaıdy.
1000 tekshe fýt gazdyń baǵasyn 3 dollar dep alsaq, jıyntyq soma 255 mlrd dollar bolady. Osylaısha eldegi ıgerilmegen munaı men gazdyń jıyntyq quny 2 trln 55 mlrd dollar degen esep shyǵady. Bul - Qazaqstannyń 2024 jylǵy jalpy ishki óniminen 7,3 esep kóp soma. Al sırek jáne sırek jer metaldarynyń dáleldengen qoryn dollarǵa shaqsaq, shamamen 63 mlrd dollar bolady. Bul - jalpy ishki ónimniń 22,5%-y degen sóz. Áli dáleldenbegen, biraq barlandy dep esepteletin sırek jáne sırek jer metaldarynyń jıyntyq quny shamamen 199 mlrd dollar bolady. Bul - JІÓ-niń 71%-yna teń.
Buǵan qarap «ekinshi munaı» atap júrgen sırek metaldardan el ekonomıkasyna túsetin kiris munaı men gazdan túsetin boljamdy tabystyń shańyna ilese almaıdy dep topshylaýǵa bolar edi. Biraq sırek metaldardy shıkizat kúıinde eksporttaýdy múldem toqtatyp, al sırek jer metaldarynyń áli jóndi qolǵa alynbaǵan óndirisin jolǵa qoıyp, ony da 100 paıyz óńdep, elektronıka, akkýmýlıator, avtokomponent retinde eksporttasa, túsetin tabys 10 esege deıin artar edi.
Mundaı tujyrymdy qaıdan aldyq? KPMG Kazakhstan usynǵan baǵalaý boıynsha, 1 tonna neodım rýdasy magnıtke, odan ári elektromotor men avtokomponentke aınalǵanda ónimniń quny 100 esege deıin artýy múmkin. Bul mysal sırek metaldardy tereń óńdese, qosylǵan qunynyń qalaı ósetinin naqty kórsetedi. Alaıda mundaı tolyq tehnologııalyq tizbekke qol jetkizip otyrǵan eldiń qarasy tym az. Onyń ústine, sırek jáne sırek jer metaldarynyń bári 100 paıyz óńdelgen kezde quny 100 paıyz artyp shyǵa keledi degen kepildik joq. Óıtkeni 17 element pen qalǵan sırek metaldardyń qoldanys aıasy, ken kúıindegi naryqtaǵy quny árqalaı. Sondyqtan shıkizatty tolyq tazalap, taza metall nemese jartylaı daıyn ónim kúıinde eksporttaý arqyly qundy 10 esege deıin arttyrý realıstik stsenarıı bolar edi. Osyǵan súıene otyryp, eger Qazaqstan sırek jáne sırek jer metaldaryn shıkizat kúıinde emes, 100 paıyz óńdelgen kúıde (magnıt, akkýmýlıator, elektronıka komponentteri retinde) eksporttasa, onda barlanǵan qordyń jıyntyq quny orta eseppen 10 esege deıin artýy múmkin dep aıta alamyz.
Barlanǵan sırek jáne sırek jer metaldarynyń shıkizat kúıindegi jıyntyq quny 199 mlrd dollar degen boljam aıttyq. Endi osy somany óńdeýdiń deńgeıine qaraı jiktep kóreıik.
Bul keste qosylǵan qun tizbegi teorııasyna (GVC) negizdelgen. Óńdeý satysy artqan saıyn ónimniń naryqtaǵy quny birneshe ese ósetini Dúnıejúzilik bank pen Ekonomıkalyq yntymaqtastyq jáne damý uıymynyń (OECD) zertteýlerinde de dáleldengen.
Demek, Qazaqstan barlanǵan sırek jáne sırek jer metaldaryn jerden qazyp alǵannan bastap daıyn ónim shyǵarǵanǵa deıingi ónerkásip tizbegin túgel óz aýmaǵynda uıymdastyra alsa, túsetin tabystyń JІÓ-ge qatysy 7,1 ese bolar edi. Bul – munaı men gaz qorynyń jıyntyq qunymen (7,3 JІÓ) shamalas soma.
Eski tehnologııa, tozǵan jabdyq
Birden aıtý kerek, munyń bári - óndiris pen óńdeýdi uıymdastyrý shyǵyndary esepke alynbaǵan teorııalyq boljam. Onyń neshe paıyzǵa oryndalatyny osy salaǵa jaýapty organdardyń deńgeıine, ondaǵy qyzmetkerlerdiń kásibıligi men adaldyǵyna baılanysty.
Qazaqstanda 2024–2028 jyldarǵa arnalǵan sırek metaldar men sırek jer metaldary salasyn damytýdyń keshendi jospary qabyldanǵan. Osy jospardaǵy málimetke súıensek, sırek jer metaldaryn óńdeýdi tipti damyǵan elder de tolyq ıgerip bolǵan joq. AQSh-tyń ózi qaıta óńdeý óndirisi jolǵa qoıylmaǵandyqtan, ózindegi shıkizattyń 90%-dan astamyn odan ári qaıta óńdeý úshin Qytaıǵa jiberedi. Álemdegi sırek jer metaldaryn óńdeý qýatynyń 85%-y, olardan alynatyn óte berik turaqty magnıtterdiń 90%-ynan astamy Qytaıǵa tıesili.
Qazaqstandaǵy óndiris tizbegi sırek jáne sırek jer metaldarymen qabysatyn kásiporyndardy saýsaqpen sanap alýǵa bolady.
- Óskemendegi Úlbi metallýrgııalyq zaýyty TMD aýmaǵynda tantaldan, nıobıı men berıllııden buıym jasaıtyn jalǵyz kásiporyn bolyp esepteledi. Biraq ózinde mundaı shıkizat kózi joq. Sondyqtan «QazAtomÓnerkásip» ulttyq kompanııasy memlekettiń dıplomatııalyq qoldaýyna súıenip Afrıka elderimen, Ortalyq Azııadaǵy kórshilerimen, Mońǵolııamen osy mándegi kelissózder júrgizip jatyr.
- «Óskemen tıtan-magnıı kombınaty» aktsıonerlik qoǵamy tıtan gýbkasyn, tıtan quımalar men tıtan taqta shyǵarady. Munda tıtan qorytpalary men vanadıı pentaoksıdin shyǵaratyn tehnologııa jolǵa qoıylǵan. Bul ónimderdi Boeing, Airbus, Nippon Steel, SNECMA, General Electric óńdep tutynady.
- «Jezqazǵansırekmet» respýblıkalyq memlekettik kásiporny «Qazaqmys korporatsııasy» JShS-ne tıesili mys balqytý zaýytynyń qaldyqtarynan 69,2% renıı negizindegi ammonıı perrenatyn shyǵaryp, eksporttaıdy. Osylaısha bul kásiporyn renıı óndirýshileriniń ondyǵyna kirip otyr.
- «Qaztsınk» JShS tazartylmaǵan selen men vısmýt óndirip, eksporttaıdy.
- «Qazaqmys Smeltıng» JShS Balqash mys balqytý zaýytynyń untaqtalǵan qaldyqtarynan tellýr óńdep, eksporttaıdy.
- «Qazaqmys Progress» JShS Balqash mys balqytý zaýytynyń baǵaly metaldar óndirisinen qalǵan qojdan tazartylmaǵan selen shyǵaratyn qazaqstandyq ınnovatsııalyq tehnologııany jolǵa qoıǵan.
- «Qazaqstan alıýmınııi» aktsıonerlik qoǵamynyń alıýmınat eritindilerinen gallıı alatyn qýaty bar. Gallıı kompanııanyń negizgi ónimi bolmaǵandyqtan jáne rentabeldiligi tómen degen qısynmen tıisti ýchaske 2015 jyly konservatsııaǵa jiberilgen.
Resmı statıstıka boıynsha, Qazaqstan jyl saıyn 135 mlrd teńgeden astam somaǵa sırek metall óndirip otyr. Bul salanyń óńdeý ónerkásibindegi úlesi - 0,6% bolsa, metallýrgııadaǵy úlesi - 1,5% ǵana.
- Salanyń negizgi problemasy – ımporttyq shıkizatqa táýeldiligi. Máselen, «ÓTMK» AQ jáne «ÚMZ» AQ tıtan, tantal, nıobıı óndirý úshin ımporttyq shıkizatty, berıllııdi óndirý úshin buryn jınaqtalǵan berıllıı kontsentratynyń qorlaryn paıdalanady.
Kásiporyndardyń tehnologııalary men jabdyqtary moraldyq jáne fızıkalyq turǵydan tym tozǵan. Bul tehnologııalyq shyǵyndarǵa baılanysty óndiristiń ózindik qunyn arttyryp, jospardan tys avarııalyq úzilisterdi jıiletip otyr. Munyń bári qolda bar qýattardyń kómegimen sırek jáne sırek jer metaldarynyń suranysqa ıe jańa túrlerin ıgerýge múmkindik bermeıdi. Mysaly, «Jezqazǵansırekmet» RMK volfram-tantal jáne nıkel-kobalt kontsentratynan volfram, tantal, kobalt, nıkel metaldaryn bólip alý tehnologııasyn engizýge áreket jasaǵan kezde osy problemamen betpe-bet keldi.
Qazaqstanda sırek jáne sırek jer metaldaryn ekonomıkada tutyný kólemin ulǵaıtý úshin ǵylym men tehnıkanyń perspektıvaly salalaryn damytýǵa erekshe nazar aýdarý qajet. Jalpy Qazaqstannyń bul salada joǵary deńgeıde óńdep jasaǵan ónimderi az, - dep jazylǵan salany damytýdyń keshendi josparynda.
Sırek metall saıasaty jáne «Qazaqgeıt» sındromy
Osy kemshiliktiń bárin rettep, sırek jáne sırek jer metaldarynyń ındýstrııasyn Konstıtýtsııanyń 6-babynyń 3-bóligine («Jer jəne onyń qoınaýy, sý kózderi, ósimdikter men janýarlar dúnıesi, basqa da tabıǵı resýrstar halyqqa tıesili».) saı uıymdastyrý úshin salaǵa jaýapty organdardyń saıası erik-jigerinen bólek qomaqty ınvestıtsııalar kerek. Mysaly, Belgııadaǵy Halyqaralyq sırek jer metaldary ónerkásibi qaýymdastyǵynyń málimeti boıynsha, Qazaqstanǵa ózindegi sırek kenderden kontsentrat alý tehnologııasyn ıgerý úshin ǵana 3-6 mlrd dollar ınvestıtsııa tartý qajet. Bıýdjet tapshylyǵyn qosylǵan qun salyǵyn kóterý arqyly retteımiz dep otyrǵan Qazaqstan dál qazir salany damytý shyǵyndarynyń bárin bıýdjet esebinen jaba almaıtyny túsinikti. Bar úmit ınvestorlarda. Jer astynda baılyq bar, al ony ıgerip, kádege jaratatyn tehnologııa da, qarajat ta memlekettiń qolynda joq.
Parallel keltirip qarasaq, Qazaqstannyń sırek metaldar ındýstrııasy qazir toqsanynshy jyldardaǵy munaı-gaz salasynyń ahýalyna uqsas jaǵdaıda tur. Búginde munaı men gazdyń eksportynan kórip otyrǵan ıgiligimiz de, jiberip alǵan múmkindikterimiz de, ekonomıkamyzdaǵy «golland aýrýy» da - sol kezde júrgizilgen ınvestıtsııalyq saıasattyń «jemisi». Bul - osy joly da sondaı «jemis» jemeý úshin ınvestıtsııa tartý máselesin at tóbelindeı toptyń qolyna berip, jabyq esik jaǵdaıyndaǵy kelissózderdiń syrtynan telmirip otyrmaý kerek degen sóz.
Ónerkásip jáne qurylys mınıstrliginiń málimetinshe, 2024 jyly ǵana Qazaqstan sırek metaldar salasyna Qytaı, Germanııa, Ońtústik Koreıa jáne AQSh elderinen iri ınvestıtsııalyq jobalar tartqan.
- Jobalar ártúrli kezeńderde iske asyrylady, olardyń naqty óndiristik qýaty men quny tehnıkalyq-ekonomıkalyq negizdemelerge sáıkes aıqyndalady. 2023–2024 jyldardaǵy dınamıkasy oń úrdis kórsetip otyr. Qazaqstan birqatar strategııalyq seriktes eldermen transulttyq kompanııalarmen yntymaqtastyqty damytyp otyr. Birqatar joba geologııalyq barlaý satysynda bolsa, endi bir bóligi ınfraqurylymdyq jáne óndiristik iske asyrý kezeńine ótken, - dep jazylǵan mınıstrlik jaýabynda.
Bizge bul jerde ınvestorlar qandaı shartpen, qansha merzimge kelip jatqany qyzyq edi. Biraq vedomstvo mamandary ony ashyp aıtýdan bas tartyp otyr.
- Bul jobalar boıynsha aqparat olardyń quqyq ıelenýshilerimen kelisilgen tártippen beriledi, - dep jazady mınıstrliktegiler.
Tótesin aıtqanda, aqparat jabyq.
Jabyq aqparat degennen shyǵady, toqsanynshy jyldary ataqty Djeıms Gıffen muhıttyń ar jaǵynan Qazaqstanǵa jıi qatynap júrip ótkizgen jabyq kelissózderdiń sońy atyshýly «Qazaqgeıt» daýyna ulasqanyn qazaq halqy umytqan joq.
Álemdik munaı alpaýyttarymen jasalǵan ónim bólisý kelisimderi («Qashaǵan», «Qarashyǵanaq» jobalary) men tikeleı kelisimderdiń («Teńiz» jobasy) ashyq bolmaǵanynyń zardabyn áli kúnge deıin tartyp kelemiz. Bir ǵana Qashaǵan operatorlarymen Qazaqstan Úkimetiniń arasyndaǵy 160 mlrd dollardyń daýyna qashan núkte qoıylatynyn eshkim boljap aıta almaı otyr.
Osy kúdigimizdi vıtse-mınıstr Iran Sharhanǵa da qoıǵanbyz.
- Biz zańnamaǵa osy máseleni retteıtin jańashyldyqtar engizip jatyrmyz. Qarapaıymdap aıtqanda, sırek jáne sırek jer metalyn óndirýge keletin ınvestorlarǵa qatań talap qoıylady. Olar ásirese sırek jer metaldaryn ken nemese kontsentrat kúıinde syrtqa shyǵara almaıdy. Ondaı táýekeldiń aldyn alý úshin ınvestıtsııalyq kelisim jasaǵan kezde de, konkýrs ótkizgen jaǵdaıda onyń shartyna da «ken ornyn ıgerý úshin alynǵan shıkizatty óńdep, qosylǵan quny joǵary daıyn taýar shyǵaratyn óndiris oshaǵyn Qazaqstan aýmaǵynda uıymdastyrý kerek» degen talap engizip jatyrmyz, - degendi aıtty.
Vıtse-mınıstr aıtqan normalar qabyldanyp, kúshine engenshe qansha sý aǵatyny belgisiz. Qazirdiń ózinde keıbir kásiporyndar sırek metall kontsentratyn quıturqy shemalarmen syrtqa shyǵaryp jatyr degen dabyldar qaǵylyp júr.
Mundaı dabyldardy negizsiz dep aıtýǵa da aýyz barmaıdy. Óıtkeni elimiz jyl saıyn qorǵasyn, mys, myrysh, marganets, hrom sııaqty sırek jáne sırek jer metaldary ilesip júretin metaldardyń 14,3 mln tonna keni men kontsentratyn eksporttap otyr.
2024 jyly eksporttalǵan kontsentrattar:
- kómirtektenbegen temir kontsentrattary — 5,7 mln tonna;
- aglomeratsııalanǵan temir kontsentrattary — 4,8 mln tonna;
- mys kontsentrattary — 1,8 mln tonna;
- marganets kontsentrattary — 214,4 myń tonna (2023 jylǵydan 36,3% kóp)
- qorǵasyn kontsentrattary — 45,7 myń tonna;
- myrysh kontsentrattary — 431,1 myń tonna;
- hrom kontsentrattary — 294,2 myń tonna;
- sazbalshyq (glınozem) — 997,9 myń tonna (2023 jylǵydan 14,3% kóp).
Bıyl sáýirde Ózbekstannyń Samarqan qalasynda ótken «Ortalyq Azııa – Eýropalyq odaq» sammıtinde Qazaqstan men Eýroodaq 2026 jylǵa deıin «Syndarly mıneraldar týraly» pakt qabyldaý jóninde memorandýmǵa qol qoıdy. Bul kelisim tolyq júzege assa, Qazaqstan tek mańyzdy shıkizat jetkizýshi emes, joǵary tehnologııalyq seriktes retinde de qalyptasa alady. Al bul eldiń ınvestıtsııalyq tartymdylyǵyn arttyryp, sırek metall ındýstrııasyn tereń óńdeý satysyna kóterýge serpin beredi degen jospar bar. Ol úmittiń qanshalyqty oryndalatynyn ýaqyt kórsetedi.