Sırek metaldar qysqa merzimde munaıdyń ornyn basa almaıdy – sarapshy

ASTANA. KAZINFORM – Búginde Qytaı dúnıe júzindegi sırek jer metaldary óndirisiniń 60%-yn, óńdeýdiń 85%-yn menshiktep, absolıýtti lıder bolyp otyrǵany belgili. Eýroodaq, AQSh pen Japonııa tehnologııalyq óndiristerin Qytaıǵa táýeldilikten qutqarý úshin ulttyq strategııa qabyldap, jantalasyp jatyr. Al Ortalyq Azııa elderi tabıǵı mıneraldardy ekonomıkalyq damýdyń draıverine aınaldyra ala ma? Bul óndiristiń ekologııaǵa zardaby neshik? Jibek joly telearnasynyń «Jahan jaıy» habarynda Ulttyq analıtıkalyq ortalyqtyń aǵa zertteýshisi Arýjan Meıirhanova pikir bildirdi.

- Strategııalyq mıneraldar - ekinshi munaı dep atalady. Ol quny jaǵynan munaımen teń be, álde odan da qundy materıal ma? 

- Bul - jaı ǵana rıtorıkalyq teńeý emes. Shynymen de HІH ǵasyrda munaı óńdeý zaýyttary Rokfeller dáýirin qalaı qalyptastyrsa, strategııalyq mıneraldar da HHІ ǵasyrdyń tehnologııalyq damý úrdisin týra solaı qalyptastyrady.

- Ekonomıkalyq, energetıkalyq táýelsizdik turǵysynan munaıdyń ornyn basa ala ma?

- Óte qyzyq suraq. Óte oryndy. Biraq ta, meniń oıymsha, óte qysqa merzimde munaıdyń ornyn basa almaıdy, árıne. Bul - óte kúrdeli protsess. Ol qomaqty qarjyny, tehnologııalardy qajet etetin bolǵandyqtan, bizge ınvestıtsııalar kerek, bilim kerek, tehnologııalar kerek.

Keıbir sarapshylardyń esebinshe, ken ornyn ıgerý úshin 6-12 jyldaı ýaqyt jáne de ondaǵan mln dollar ınvestıtsııa kerek. Sondyqtan da sırek jer metaldaryna qatysty barlyq joba uzaq merzimdi, joǵarǵy táýekeldi keledi.

Jalpy, Dúnıejúzilik banktiń deregi boıynsha, Qazaqstandaǵy sırek metaldar quny 46 trln dollarǵa teń, 5 myń ıgerilmegen ken orny bar. Ózbekstanda, meniń esimde bolsa, 3 trln dollar. Sondyqtan shynymen de Ortalyq Azııa áleýeti asa zor. Alaıda biz óńir retinde kóptegen ınvestıtsııalardy qajet etemiz jáne de basqa eldermen Qytaı bolsyn, Eýroodaq elderi bolsyn, AQSh bolsyn birge jumys istep, solardyń tehnologııalaryn, ádisterin úırenip alýymyz kerek.

Bul - biz úshin óte zor múmkindik. Óıtkeni 2032 jylǵa qaraı halyqaralyq energetıkalyq agenttiktiń aıýynsha, sırek metaldardyń jalpy ónimine degen suranys 700 mlrd dollardan asýy múmkin. Sondyqtan biz áreket etýdi qazirden bastaýymyz kerek

- Bul rette zańnamalyq bazany da jetildirý kerek bolar? Tabysty ádil bólý, ekologııany qorǵaý máseleleri bar...

- Ásirese, shıkizat eksporttaýshy elder úshin óte oryndy másele. Qazaqstan - solardyń biri. Bul jumys júrgizilip jatyr.

Qazaqstanǵa kelgen ınvestorlar úshin kelisimshart barysynda nemese aýktsıon kezinde tek shıkizat túrinde óndirip qana qoımaı, óńdeý tizbegin jergilikti jerde damytý talaby engizilip jatyr.

Endi ekologııa jaǵyna kelsek, jalpy Eýroodaq Global Gateway bastamasy aıasynda Ortalyq Azııaǵa 12,5 mlrd teńgedeı qarjy bóleıin dep jatyr. Sonyń 2,5 mlrd teńgesi strategııalyq mıneraldarǵa bólinedi. Eýropalyq qaıta qurý jáne damý banki 7-8 mlrd eýro kóleminde jobalardy ázirleı bastady, biraq qanshasy nesıe, qanshasy grant bolatyny belgisiz. Biraq osy jobalardyń barysynda bankterdiń erejeleri boıynsha ekologııalyq turǵydan da, qoǵammen qarym-qatynas jaǵynan da, áleýmettik standart jaǵynan da belgili bir talaptar engiziledi.

Odan bólek, Qazaqstan men Ózbekstan AQSh bastaǵan Minerals Security Partnership seriktestigine múshe. Ol seriktestiktiń basty maqsattarynyń biri - sol turaqty damýdyń qaǵıdalaryn saqtaı otyryp, sırek metaldardy óndirý jáne óńdeý.

Halyqaralyq ınvestıtsııalar bizdiń tehnologııalyq damýymyzǵa serpin beredi jáne belgili bir standarttardy engizedi. Bul rette biz tek qana Eýroodaq pen AQSh dep shektelmeı, mindetti túrde Qytaı Halyq Respýblıkasynan da úırenýimiz kerek. Sebebi ol - qazir búkil álemde kóshbasshy. Ortalyq Azııa memleketteri kópvektorly beıtarap saıasatty ustanyp, Qytaımen básekelestik emes, seriktestik narratıvi basym bolýy kerek.

- Al ınvestorlar tarapynan qandaı talap qoıylýy múmkin?

- Investorlarǵa jalpy óte turaqty, túsinikti zańnama, túsinikti salyqtyq rejım kerek. Eger zańnama, júıe ózgeriske ushyrasa, ol ınvestorlarǵa qaýipti bolyp kórinýi múmkin.

Jalpy, sırek metaldarǵa qatysty barlyq jobada táýekel joǵary dep aıtsaq bolady. Sondyqtan da memleket tarapynan osy táýekeldi tómendetý aıasynda qoldanatyn is-sharalar paıdaly bolady dep oılaımyn.

Bizde keńestik kezeńnen kóptegen aqparat qupııa túrde saqtalǵan bolatyn. Sol aqparatty qazir qupııasyzdandyrý úrdisi júrip jatyr. Meniń oıymsha, bul - birinshi ınvestorlarǵa ashyq jáne transparentti aqparat usyný maqsatynda jasalyp jatqan saıasat.

Qazir mıneraldarǵa baılanysty aqparattardyń 60 paıyzy tsıfrlandyrylǵan. Osy jyldyń aıaǵyna deıin 86 paıyzǵa deıin ósedi jáne 2028 jyly tolyq tsıfrlandyrylady degen oıdamyz.

Sondaı-aq ınfraqurylym óte mańyzdy, sebebi mıneraldardy óndirip, jergilikti jerde óńdeý kerek deseńiz, olardy ary qaraı qalaı tasymaldaıtyny týraly suraq týady.