Syndyrylǵan syrǵanaq, oırandalǵan oryndyq: ShQO-da vandaldarǵa tosqaýyl qoıylmaı tur
ÓSKEMEN. KAZINFORM — Shyǵys Qazaqstan oblysynda vandaldar «attan túspeı tur». Qoǵamdyq oryndardaǵy múlikti qasaqana búldirip, tarıhı eskertkishterdi qorlap, jańadan salynǵan saıabaqtar men aýlalardy oırandap ketip jatyr. Olarǵa tosqaýyl bola ma? Jastardy vandalızmniń aýylynan alystatý úshin ne isteý kerek? Kazinform tilshisi bul saýaldardyń jaýabyn izdep kórdi.
Búlingen baqtardyń tizimi jasaldy
Óskemende jyl sanap demalys oryndarynyń, saıabaqtar men alleıalardyń sany artyp keledi. Ásirese byltyr qala kúnine oraı birneshe qoǵamdyq alań boı kótergende jurt shyn qýandy. Alaıda bir jyl ótpeı-aq sol jerlerdi vandaldar qıratyp ketip jatyr. Máselen, mashına jasaý zaýyty mańynda ótken jyly ashylǵan jańa baqtaǵy átkenshekterdi belgisiz bireýler shaǵyp tastaǵan. Búlingen jerlerdiń kóptigi sondaı qalalyq TÚKSh bólimi jóndeýdi qajet etetin oryndardyń tizimin jasaýǵa májbúr boldy.
— Keı adamdar ashyqtan-ashyq vandalızmge barady. Jańa saıabaq salsaq sondaǵy elementter bir jyldyń ishinde jaramsyz bolyp qalady. Halyq qoǵamdyq jerlerdegi múlikti kútip ustamaıdy. Qazir qala boıynsha jóndeýdi qajet etetin demalys oryndary kóp. Biraq bári qarajat máselesine kelip tireledi, — deıdi Óskemen qalasy ákiminiń orynbasary Abzal Máýlethanov.
Osydan birneshe jyl buryn 9 jáne 11 jastaǵy eki balanyń Ekinshi dúnıejúzilik soǵys ardagerleriniń qurmetine ornatylǵan Dańq memorıalyn búldirgeni jurttyń jaǵasyn ustatqan-tuǵyn. Olar Máńgilik alaýdaǵy jasandy gúlderdi órtep jibergen. Bunymen qoımaı, janǵan gúlderdi soǵys ardagerleriniń aty-jóni jazylǵan eskertkishke tósegen. Tártip saqshylary balalarǵa jáne ata-anasyna túsindirý jumysyn júrgizgen edi.
Al 2023 jyly Altaı aýdany Serebrıansk qalasynda 3 jigit bes jol belgisi men avtobýs aıaldamasy pavılonyn ermek úshin talqandap ketken. Osynyń saldarynan kelgen shyǵyn 1 mln teńgeden asty. Tártip saqshylary jedel-izdestirý sharalary barysynda úsh kúdiktini ustady. Olarǵa QK-niń 202-baby 1-bóligimen (bótenniń múlkin qasaqana joıý nemese búldirý) is qozǵaldy.
2024 jyly Óskemende er adam Jibek joly kóshesindegi avtobýs aıaldamasyn shaǵyp, 78 248 teńge shyǵyn keltirdi. Sot sheshimimen ol 5 táýlikke qamaýǵa alyndy. Sondaı-aq Rıdderde eki balanyń oıyn alańyn búldirip jatqanyn kórgen jandar polıtsııaǵa habar bergen. Tártip saqshylary olardyń ata-anasyna aıyppul saldy.
Vandalızmge barǵandar arasynda kámelettik jasqa tolmaǵandar qatary kóp. Olar qystyń kúni jyly aıaldamalardy da shaǵyp ketip, halyqqa qolaısyzdyq týdyryp jatady.
Qandaı jaza qarastyrylǵan?
Turǵyndar dabyl qaǵyp jatsa da ShQO Polıtsııa departamenti 2025 jyldyń basynan beri Shyǵys Qazaqstan oblysynda vandalızm faktileri resmı túrde tirkelmegenin málim etti.
— Vandalızm bolǵan jaǵdaıda polıtsııa qyzmetkerleri jedel basqarý ortalyǵynyń beınebaqylaý kameralarymen jáne «Mergen» júıesiniń kómegimen qylmysty izin sýytpaı ashady. Osyndaı zańsyz áreketke barǵan adam Qylmystyq kodeksiniń 294-baby boıynsha jaýapkershilikke tartylady. Soǵan sáıkes, qoǵamdyq oryndardy, tarıhı-mádenı eskertkishterdi, tabıǵı nemese memleket qorǵaıtyn nysandardy buzǵandar 172 500 teńge aıyppul tóleýge mindetteledi nemese 160 saǵatqa deıin qoǵamdyq jumysqa jegilip, 50 táýlikke deıin qamaýǵa alynady. Al 16 jasqa deıingi balalar vandalızm jasasa olardyń ata-analaryna nemese zańdy ókilderine ÁQBtK-niń 448-babymen 15 AEK (25 875 teńge) mólsherinde aıyppul salynady, — dep jaýap berdi departament bastyǵynyń orynbasary Rıfhat Taýfıkov Kazinform tilshisiniń saýalhatyna.
Vedomstvo málimetinshe, tártip saqshylary osyndaı qylmys pen quqyq buzýdyń aldyn alý maqsatynda mektep jáne kolledj oqýshylaryna profılaktıkalyq is-sharalardy turaqty túrde ótkizip keledi.
«Balańyzben ashyq sóılesińiz»
Osy rette, psıholog pikirin bilip kórdik. Jazıra Muratbaıqyzynyń aıtýynsha, jastar ishki kúızelis, ashý, agressııany syrtqa shyǵara almaı, emotsııany basqaryp, ishki kúızelisti sózben jetkize bilmeýden vandalızmge barady.
— Jastar ózderin qoǵamnan shettelgendeı sezinip, «Meni eshkim elemeıdi», «Aıtqanymdy qaperge de ilmeıdi» dep ishteı narazylyq tanytady. Buzaqylyq — qoǵamǵa ózin tanytý amaly bolýy ábden múmkin. Ata-analar balalarynyń bos ýaqytyn durys paıdalanýy úshin olardy túrli sektsııalarǵa, sport pen ónerge baǵyttaǵany durys. Jastardyń osyndaı zańsyz áreketke barýyna — úıde ata-ananyń, jaqyndarynyń qamqorlyǵy men mahabbatynyń jetispeýi sebep bolýy yqtımal, — deıdi ol.
Psıholog jastarǵa birden úkim shyǵaryp, qataldyq tanytqannan góri, túsinistikpen qarap, ashyq sóılesip, «Ne úshin bulaı jasadyń», «Sol kezde qandaı sezimde boldyń?» dep suraq qoıý qajettigin jetkizdi.
— Balaǵa «Ashýlandyń ba?» «Ne sebepti»?, «Qaı kezde aıtqanyńa qulaq aspaıtynyn sezindiń?» dep sózge tartqan durys. Sodan soń qoǵamdyq jumystarǵa tartyp, paıdaly baǵyttarǵa baýlý kerek, — deıdi Jazıra Muratbaıqyzy.
«Qoǵamǵa degen qurmetke baýlý kerek»
Óskemen qalasy ákimdigi Jastar ortalyǵynyń jetekshisi Baqytjan Erbolqyzy jas býynnyń vandalızmge barýynyń aldyn alý úshin ne isteý qajettigine qatysty pikir bildirdi.
— Sońǵy ýaqytta Óskemende jastar arasynda vandalızm áreketteriniń kóbeıip bara jatqany alańdatady. Ásirese saıabaqtardy, balalar oıyn alańdaryn, aıaldamalardy, tarıhı jáne qoǵamdyq mańyzy bar nysandardy búldirý jıilep ketti. Mundaı áreketter — tek materıaldyq shyǵyn ǵana emes, qoǵamdyq tártip pen mádenıettiń quldyraýynyń belgisi. Vandalızmniń sebepterine kelsek, bul kóbinese qoǵamdyq oryndarǵa degen qurmettiń bolmaýy, otbasylyq jáne tárbıelik jumystardyń álsizdigimen baılanysty. Sonymen qatar áleýmettik jelilerde osyndaı teris áreketterdiń nasıhattalýy da yqpal etip jatyr, — deıdi ol.
Spıker óz sózinde máseleni sheshý úshin ata-analardyń tárbıelik rólin kúsheıtip, ár jasóspirimniń boıyna týǵan jerge, qalaǵa, qoǵamǵa degen qurmetti bala jastan sińirý qajettigin jetkizdi.
— Qoǵamdyq oryndarǵa beınebaqylaý ornatyp, zańsyz áreketterge barǵandardy jaýapkershilikten jaltartqyzbaý kerek. Vandalızmge qarsy qoǵamdyq aktsııalar men túsindirý jumystaryn júrgizip, jastardy óz qalasyn qorǵaýshy retinde tárbıeleýdiń mańyzy zor. Jastar uıymdary óz tarapymyzdan da vandalızmmen kúres baǵytynda naqty jumystar júrgizip kelemiz. Mysaly, tarıhı jáne mádenı mańyzy bar oryndarda «Taza qala — bizdiń ortaq úıimiz» aktsııasyn uıymdastyrdyq. Osy aktsııa barysynda jastar tek qana tazalyq jumystarymen aınalysyp qana qoımaı, sol oryndardyń tarıhı mańyzdylyǵymen de tanysyp, olardy saqtaý qajettiligi týraly pikir almasty. Budan bólek, jastar arasynda qala mádenıeti men jaýapkershiligi týraly beınerolıkter túsirip, áleýmettik jelilerde taratý arqyly keń aýqymdy túsindirý jumystaryn qolǵa aldyq. Bul bastamalar jastardyń oı-sanasyna áser etýdiń tıimdi tetigi, — deıdi Baqytjan Erbolqyzy.
Eske salsaq, osyǵan deıin Astanada jyl basynan beri vandalızmge barǵan 160 adam jazalanǵany habarlanǵan.