Sı Tszınpınniń sapary: qazaq-qytaı qatynasy qalaı ózgeredi?
ASTANA. KAZINFORM – Búgin Qazaqstanǵa Qytaı Halyq Respýblıkasynyń Tóraǵasy Sı Tszınpın keledi. Eki kúnge sozylatyn sapar barysynda elaralyq máseleler talqylanyp, memleket basshylary «Ortalyq Azııa – Qytaı» sammıtine qatyspaq. Kazinform agenttiginiń analıtıkalyq sholýshysy joǵary deńgeıdegi kezdesýdiń mán-mańyzy men ekijaqty damý dınamıkasyn tarqatýǵa tyrysty.
Strategııalyq seriktestik satysy
QHR – Qazaqstannyń basty strategııalyq seriktesiniń biri. Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldarynan bastap saıası-ekonomıkalyq bastamalarǵa qoldaý bildirip, halyqaralyq qatynastaǵy tileýles elge aınaldy. Dıplomatııalyq qarym-qatynas ornaǵan 1992 jyldan beri kóptegen qujatqa qol qoıyldy: 1995 jyly Qytaı úkimeti ıadrolyq derjava retinde Qazaqstan qaýipsizdigine kepildik berse, 1999 jyly eki memleket arasyndaǵy shekara máselesi tolyǵymen sheshildi. Keıin «Shanhaı bestigi» sheńberinde qorǵanys salasyndaǵy kelisimder, shekaralyq aımaqtaǵy qarýly kúshterdi ózara qysqartý týraly mámileler nátıje bergeni málim.
Búginde elaralyq baılanysta ekonomıkalyq ósimniń salmaǵy basym. Saýda jáne ıntegratsııa mınıstrliginiń málimetinshe, ótken jyly Qazaqstan men Qytaı arasyndaǵy saýda aınalymy 30,1 mlrd AQSh dollary kóleminde boldy. Alys-beristiń úles salmaǵy shamalas: eksport – 14,8 mlrd AQSh dollary; ımport – 15,1 mlrd AQSh dollary.
Sońǵy jyldaǵy eksport ósimine kóz salsaq:
· mys jáne mystan jasalǵan katodtar – 40,7%;
· ýran – 39,1%;
· ferroqorytpalar – 44,4%;
· baǵaly metaldar men olardyń kontsentrattary – 47,9% ósken.
Oǵan qosa, ıadrolyq reaktorlar, tvelder, ızotoptardy bólýge arnalǵan jabdyqtar men qurylǵylardyń tasymaly ulǵaıǵanyn baıqadyq.
Al Qytaı tarapy 20-ǵa tarta saýda baǵyty boıynsha ónim jetkizedi. Onyń ishinde telefon apparaty, jeńil avtokólik, esepteý mashınasy, avtomobılderge arnalǵan shanaq, jol jáne qurylys tehnıkasy avtomobılder men traktorlarǵa arnalǵan bólshektermen, taǵy basqa kerek-jaraqpen qamtyp otyr.
QSZI Azııalyq zertteýler bóliminiń aǵa sarapshysy Jadyra Ásetqyzynyń aıtýynsha, keıingi bastamalar eki eldiń saıası baǵytyna saı ázirlengen.
– Qazaqstan men Qytaı arasyndaǵy eksporttyq qurylym birtindep ózgerip, qaıta óńdelgen ónimderdiń úlesi artyp keledi. Bul úrdis Qytaıdyń ınvestıtsııalyq baǵytymen sabaqtas: 2022-2024 jyldar aralyǵynda Qytaıdyń jańa tikeleı ınvestıtsııalarynyń 90 paıyzdan astamy qosylǵan quny joǵary salalarǵa – munaı-hımııa, polımer óndirý, MÓZ jańǵyrtý men mashına jasaýǵa baǵyttaldy.
Máselen, Pavlodar oblysynda Xinfa Group kompanııasynyń ıntegratsııalanǵan ónerkásiptik park salý jobasy ázirlenip jatyr. Sonymen qatar, China Energy Investment Corporation kompanııasynyń kómir hımııasy keshenin iske qosýy jáne Changan, Haval, Chery markalarymen avtomobıl qurastyrý jobalary – qytaılyq kapıtaldyń óńdeýshi óndiris pen tehnologııalyq klasterlerge baǵyttalǵanyn ańǵartady, – deıdi ol.
Qazaqstan Qytaıdyń ekonmıkalyq áleýetin ishki naryqqa ǵana emes, logıstıkalyq tabys retinde qoldaný oraıyna kóshken. Qazaq dalasy kórshimiz úshin Eýropaǵa tikeleı qurlyq joly ári Ortalyq Azııaǵa óz ónimin saýdalaýdyń basty tetigine aınaldy. Jyldan-jylǵa «Bir beldeý – bir jol» baǵdarlamasy arqyly el aýmaǵynan ótetin júk tasymalynyń aǵyny ulǵaıyp keledi.
Infraqurylym men logıstıka salasyndaǵy belsendilik erekshe nazar aýdartady. Qytaıdyń qatysýymen 200-den astam jobanyń basym bóligi kólik, ınfraqurylym jáne ónerkásiptik óndiris salalarynda shoǵyrlanǵan. «Bir beldeý – bir jol» aıasynda Qazaqstan kólik-logıstıkalyq hab retinde aıqyndala bastady. Bul ózgeris qaıta óńdeý áleýetin nyǵaıtatyn sapaly ózgeristerge jol ashyp jatyr.
– Qazaqstan tek shıkizat jetkizýshi emes, sonymen qatar Qytaıdyń eýrazııalyq strategııasyndaǵy ınfraqurylymdyq jáne tranzıttik hab retinde aıryqsha ról atqarady. Mysaly, 2023 jyly Qytaıdyń ýran ımportynyń 60 paıyzynan astamyn Qazaqstan qamtamasyz etti, bul Qytaıdyń atom energetıkasy úshin strategııalyq mańyzǵa ıe. Sonymen qatar jyl saıyn Reseıden 10 mıllıon tonnadan astam munaı Atyraý-Alashankoý munaı qubyry arqyly Qytaıǵa jetkiziledi. Buǵan qosa, Qazaqstan Qytaıǵa mys, ferroqorytpa, hrom, astyq jáne maıly daqyldar syndy shıkizat taýarlaryn turaqty túrde eksporttap keledi.
«Bir beldeý, bir jol» bastamasy aıasynda negizgi tranzıttik el sanatyndamyz. Orta dáliz, ıaǵnı Qytaıdan Eýropaǵa baǵyttalǵan balama kólik baǵyty dál osy Qazaqstan arqyly ótedi. Bul baǵyttyń damýy Qazaqstannyń geosaıası salmaǵyn edáýir arttyra tústi, – deıdi sarapshy.
Jaqyndyq: týrızm, mádenıet, óner
Keıingi jyldary Qazaqstan men Qytaı arasyndaǵy órkenıettik jaqyndasý úderisi baıqala bastady. Bul eki eldiń barys-kelis zańdylyqtarynyń jeńildegeninen týyndasa kerek. Elimiz alǵashqylardyń biri bolyp QHR-men vızasyz rejım ornatqaly ekijaqty týrıstik kórsetkish kóterildi, kásipkerlerdiń tikeleı seriktestik kezdesýleri údegen.
Este bolsa, ótken jyly Qytaıdaǵy Qazaqstan týrızmi jyly bolyp, Aspanasty eliniń iri qalalarynda 30-dan astam is-shara ótti. Jyl boıy Qazaqstannyń týrıstik qyzmeti men ónimderi ITB China, ITE Hong Kong, COTTM jáne China International Medical Tourism Fair sekildi tórt týrıstik kórmede nasıhattaldy. 50-den astam jańa jetekshi týroperatormen baılanys ornatýǵa múmkindik aldyq, búginde keıbiri Qazaqstandy óz katalogterine engizdi.
Jaǵymdy ósimdi jalǵastyrý úshin qazaq mádenıeti men tarıhyn tanytý mańyzdy. Osy maqsatta Qazaqstan týraly 3 serııaly Bond with China derekti fılmi Qytaıdyń eń iri SSTV-4 arnasynda kórsetilgen. Oǵan qosa QR Syrtqy ister mınıstrligi tanymal blogerlerdi elge shaqyrý arqyly 60 mln-nan astam qaralym jınaǵan kontent óndirisine septesti. Buǵan deıin Dedjoý jáne Lanfan qalasynda «Qazaqkontsert» shyǵarmashylyq ujymynyń gastrol týry, Tıantszın qalasynda QR Ulttyq mýzeıiniń kórmesi, Beıjińde «Naýryzfest» etnofestıvali uıymdastyrylǵan bolatyn.
Qytaımen kelissózdiń 2 baǵyty
Sarapshylardyń boljamyna súıensek, Qytaı tarapymen kelissóz qos baǵytta qatar damıdy. Alǵashqysy – tikeleı Qazaqstanǵa qatysty jobalar, keıingisi – Ortalyq Azııanyń ekonomıkalyq-ekologııalyq máselelerine arnalady. Ásirese, ınvestıtsııa, kólik-tranzıt, transshekaralyq ózender taqyryby ózekti bolady degen sóz.
Jadyra Ásetqyzy bolashaq kelisimder seriktestikti jańa sapalyq deńgeıge kóterip, óndiristik jáne tehnologııalyq ıntegratsııanyń flagmandyq jobalaryn iske qosýǵa múmkindik beredi degen pikirde.
– Investıtsııalyq áriptestikke jańa serpin beriledi. Taraptar shıkizattyq emes salalarǵa – mashına jasaý, munaı-hımııa, agroóńdeý men farmatsevtıkaǵa baǵyttalǵan sapaly ınvestıtsııalar kólemin arttyrýdy kózdep otyr. Qytaı kompanııalary Qazaqstanda birlesken óndiris oryndaryn ashyp, ónimderin óz naryǵyna turaqty jetkizýge múddeli.
Taǵy bir mańyzdy baǵyt – kólik jáne tranzıt. Jańa temirjol ótkelderin ashý, bar ınfraqurylymdy jańǵyrtý, sondaı-aq Kaspıı porttary men «Qorǵas» qurǵaq portyn keńeıtý máseleleri qarastyrylady. Qazaqstan men Qytaı kólik dálizderin tolyqqandy ekonomıkalyq marshrýttarǵa aınaldyrýdy kózdeıdi, – dep boljady sarapshy.
Qazaqstan ekonomıkasynda shıkizat óndirisi basym ekeni jasyryn emes. Memleket basshysy da, ekonomıster de ınnovatsııalyq júıemen ózge óndiris salalaryn qolǵa alý qajetin birneshe márte aıtqanyn estidik. Saıası zertteýler ortalyǵynyń dırektory Aıdar Ámirebaev Qytaı tóraǵasynyń saparyn sátti paıdalanyp, óndiristik tehnologııalar baǵytynda qajetti jobalardy aqyldasý kerek dep sanaıdy.
– Aıta keterligi, qazir Qytaı ekonomıkasynyń sapasy óte joǵary. Burynǵydaı kıim-keshek óndiretin álemdik manýfaktýra dep qabylaýǵa bolmaıdy. Olar tehnologııalyq memleketke aınalyp keledi. Ózge elderden kem emes jasandy ıntellekt, ınnovatsııalyq jobalardy júzege asyryp jatyr. Sondyqtan Qytaımen birlesken óndiris ashý sapa men baǵa jaǵynan tıimdi. Mysaly, batys elderinen sapaly tehnologııa alýdyń quny joǵary, logıstıkalyq qıyndyǵy óz aldyn bólek másele. Al Qytaı jaqyn ári baǵasy aqylǵa qonymdy, – dedi ol.
Rasynda, Qazaqstannyń Qytaıǵa esporttaıtyn negizi taýary – shıikzat. Alysqa barmaı-aq, ótken jylǵy esepti ashsaq, kórshige ketken ónimniń kósh basynda munaı-gaz, baǵaly metall tur. Bıylǵy statıstıkada da kórsetkishte ózgeris bolmaǵan. Demek, kezekti kezdesý barysynda jańartylatyn energııa kózderi, sýtegi jáne atom energetıkasy, aýyl sharýashylyǵy salalarynda jańa jobalar talqylanady degen boljam bar. Oǵan qosa ǵylymı-zertteý ortalyqtaryn damytý, jasandy ıntellekt, kıberqaýipsizdik jáne tsıfrlyq saýda boıynsha yntymaqtastyqty keńeıtý kózdelgen.
Aıdar Ámirebaevtyń pikirinshe, QHR tóraǵasynyń elge sapary aıasynda ózge sektorlarǵa basymdyq berý shart, alaıda júzege asyp jatqan shıkizat tasymalyna qatysty jobalardyń báseńdemeýin de umytpaǵan jón. Qazirgideı aýmaly-tókpeli kezeńde Qytaıdy shıkizatpen qyzyqtyrý qıyn. Onyń ústine, ózge baǵytta joly jabylǵan soltústiktegi kórshimiz bar munaı-gazyn Qytaıǵa satyp otyr.
– Munaı-gaz salasynda Reseımen básekelespiz, sebebi kórshimiz sanktsııalyq rejımge baılanysty munaı-gazyn Qytaı men Úndistan naryǵyna ǵana saýdalap otyr. Sondyqtan Qytaı elimizdi shıkizat balamasy retinde qabyldap otyrǵan sekildi. Osy oraıda, Qazaqstan Aspan asty eline shıkizat tasymalyn ulǵaıtýǵa kúsh salýy shart. Ol úshin munaı-gaz qubyrlaryn jańartý, tapsyrys kólemin arttyrý mańyzǵa ıe, – deıdi spıker.
Temirjol túıini men sý máselesi
Sı Tszınpın qatysatyn is-shara qataryna «Ortalyq Azııa – Qytaı» sammıti qosylǵan. Osy oraıda aımaq saıasatkerleri arasynda «Qytaı men OA+» formaty aıasyndaǵy áriptestik qandaı múmkindik beredi?» degen suraq jeldeı esip tur. Sebebi, Astanadaǵy kezdesýde memleket basshylary kóteretin máseleler bútin aımaqtyń bolmysyn ózgertýi yqtımal.
Buǵan deıin Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev Qytaı men Ortalyq Azııa arasyndaǵy taýar aınalymy 2030 jylǵa qaraı 100 mıllıard dollarǵa jetýi múmkindigin aıtqany este. Meje kezeń-kezeńimen oryndalyp kele jatqandaı kórinedi. Mysaly, 2022 jyly Qytaı men Ortalyq Azııa elderiniń taýar aınalymy 70 mlrd AQSh dollaryna jetse, byltyr 95 mlrd dollardy eńserdi. Kórshi eldiń Transkaspıı kólik dálizi arqyly Eýropaǵa ketetin júk tasymaly eki jylda 4,5 mln tonnaǵa deıin ósti.
Saıasattanýshy Aıdar Ámirebaev sammıtte kólik jáne tranzıttik baǵyt sóz bolady degendi aıtyp otyr. Ásirese, Ortalyq Azııa elderine ortaq tasymal jolyn damytý stsenarııi qaralýy da múmkin.
– Ortalyq Azııa elderi logıstıkalyq jobalardy birlese damytatyn ýaqyt jetti. Baıqasańyz, buǵan deıin bir-biriniń terrıtorııasynan alshaqtap, aınalma saýda jolyn izdeý áreketi kóbeıdi. Sondyqtan, Qytaı tarapymen kelise otyryp, Ortalyq Azııa úshin bir baǵytty damytýǵa kelisken jón, – degen pikirde sarapshy.
Alaıda taraptar ortaq tranzıttik áleýetti damytýǵa keliskenimen, eskerý qajet olqylyq az emes. Sarapshylar Qytaımen aradaǵy logıstıkanyń basty máselesi temirjol standartynda jatyr deıdi. Biri bilse, biri bilmes, Qytaı men Qazaqstan temirjol relsteriniń ólshemi árqıly. Qytaıdan shyqqan júk poıyzy toqtaýsyz Qazaqstanǵa jete almaıdy.
– Qytaı men Qazaqstannyń temirjol relsteriniń standarttary eki bólek, júk poıyzy tikeleı kele almaıdy. Qazirgi standart boıynsha, Qytaı men Eýropanyń temirjol ólshemi bir standartta, Qazaqstan men Reseıdiń temirjol óshemi bólek standartta. Sondyqtan Qytaıdan Qazaqstan shekarasyna jetkizilgen poıyz relsterin aýystyrýdy kútedi nemese ózge vagonǵa aýystyrýǵa májbúr. Ortaq tehnologııaǵa kóshý logıstıkalyq máseleni sheshýge, bıznesti ilgeriletýge yqpal eter edi, – dedi Aıdar Ámirebaev.
QSZI Azııalyq zertteýler bóliminiń aǵa sarapshysy Jadyra Ásetqyzynyń sózinshe, sammıt barysynda Orta dáliz tranzıttik jolynyń áleýeti basty talqyǵa aınalady, sebebi buǵan Qazaqstanmen qatar Qytaı da yntaly bolyp otyr.
– Qytaıdy Batyspen baılanystyratyn basty tranzıttik jolǵa aınalǵan Orta dáliz óziniń tıimdiligin dáleldedi. Buryn balama baǵyt retinde qarastyrylǵan marshrýt búginde negizgi dáliz retindegi rólin nyǵaıtyp otyr. Qytaı da, Eýropalyq odaq ta osy baǵyttaǵy júk tasymaly kólemin ulǵaıtýǵa múddeli ekenin ashyq kórsetip otyr.
Mysaly, Qytaı tarapynan Orta dáliz temirjol ınfraqurylymyndaǵy tar jerlerdi joıýǵa shamamen kólemdi ınvestıtsııalar tartylyp, 2030 jylǵa qaraı ótkizý qabiletin úsh-tórt esege arttyrý kózdeledi. Sonymen qatar shekaralyq termınaldar men logıstıkalyq habtardy (Qorǵas, «Qorǵas – Shyǵys qaqpasy») birlesip damytý, tsıfrlyq saýda alańdarynyń iske qosylýy Qazaqstandy eýrazııalyq kólik arhıtektýrasynyń mańyzdy býynyna aınaldyryp otyr, – dedi ol.
Saıasattanýshylardyń paıymynsha, sammıtte Ortalyq Azııa men QHR arasynda jasandy ıntellekt, bıotehnologııa, kvanttyq esepteý, tehnoparkter men ǵylymı-zertteý ortalyqtaryn qurý boıynsha birlesken startaptar júzege asatyn sekildi. Sonymen qatar aımaqtaǵy sý paıdalaný kelisimi men klımattyq máseleler de kún tártibine shyǵýy bek múmkin. Ásirese transshekaralyq ózenderdiń sý deńgeıin retteý ári sý sharýashylyǵy júıelerin qurý, agrotehnologııaǵa ınvestıtsııa tartý ıdeıalary qoldaý tabady degen senim bar.