Shóleıt aımaqta qandaı shópten mol ónim alýǵa bolady
ORAL. KAZINFORM — Aýyl sharýashylyǵy salasynda mal azyǵymen qamtý qashanda ózekti. Osy oraıda shóleıtte qandaı shópterdi egýge bolatyny jóninde Kazinform tilshisi «Oral aýyl sharýashylyǵy tájirıbe stantsııasy» JShS bólim basshysy, aýyl sharýashylyǵy ǵylymdarynyń kandıdaty Tólegen Bólekovpen suhbattasqan edi.
— Jaıylymy men mal azyǵy durys bolmaıynsha, tórt túlikten mol ónim alý múmkin emes, aldymen osy jóninde ne aıtar edińiz?
— Batys Qazaqstan oblysynda aýyl sharýashylyǵy maqsatyndaǵy jer kólemi — 12 785,2 myń gektar. Jaıylymdar alqaby 10 106,9 myń gektar bolsa, sonyń ishinde 3 072,3 myń gektary ǵana aýyl sharýashylyǵy kásiporyndarynda tirkelgen. Negizinen jaıylymdar ońtústik aýdandarda ornalasqan, onda turǵyndardyń mal sharýashylyǵymen aınalysatyny belgili. Betkeılik jaıylymdardy jaqsartý — jer degradatsııasyna qarsy eń negizgi is-shara sanalady.
Agrarlyq óndiristiń turaqtylyǵy — elimizdegi azyq-túlik qaýipsizdigi men áleýmettik turaqtylyqtyń negizi. Osy oraıda jergilikti tabıǵı-klımattyq jaǵdaılarǵa beıimdelgen aýyl sharýashylyǵy daqyldaryn ósirýdiń qor jınaqtaýshy jańa tehnologııalaryn engizý jáne ıgerý arqyly agrotehnologııa deńgeıin kóterip, ósirilgen ónimniń sapasyn arttyrýdyń mańyzy zor.
Sheteldik jáne otandyq aýyl sharýashylyǵy ǵylymynyń sońǵy jetistikteri qordalanǵan qor jınaqtaýshy jańa tehnologııalardy ıgerý qazirgi tańda óte ózekti bolyp otyr. Bul agrarlyq sektorda qalyptasqan mashına-traktor parkiniń tozýy, topyraq qunarlylyǵynyń tómendeýi, óndiristegi shyǵynnyń kóptigi sekildi birqatar qıyndyqty jeńý joldaryn izdestirý qajettiliginen týyndaıdy.
Dástúrli ádisterge qaraǵanda, jańa tehnologııalarǵa tez kóshýdiń mańyzdylyǵy sol, ol tek shyǵyndardy únemdep qana qoımaıdy, sonymen qatar ekologııalyq jaǵynan qaýipsiz eginshiliktiń qazirgi zamanǵy joǵary talaptaryna saı keledi. Kóptegen otandyq jáne sheteldik tájirıbeler kórsetip otyrǵanyndaı, topyraq óńdeý men tuqym sebýdiń energııa saqtaǵysh tásilderine kóshý tanapta aýyr tehnıkalardyń kóp júrýinen týyndaıtyn jyrtylmaly jerlerdiń nasharlaýyn, olardyń nyǵyzdalýyn boldyrmaýǵa, qarashirik shyǵyndaryn azaıtyp, erozııa qaýiptiligin tómendetýge jáne ekologııalyq jaǵdaıdy jaqsartýǵa múmkindik beredi.
— Osy oraıda ózińiz eńbek etetin Oral aýyl sharýashylyǵy tájirıbe stantsııasynyń tájirıbesine súıensek?
— Iá, bolady. Mysaly, sıderaldy pardan keıin egilgen kúzdik daqyldar qara pardan keıingi jaǵdaıǵa qaraǵanda, ónimdi gektaryna 2,3-2,7 tsentner az beredi. Sondyqtan ony alǵy daqyldar retinde usynýǵa bolmaıdy. Ekinshiden, mehanıkalyq quramy jeńil jáne ortasha, deflıatsııaǵa beıim topyraqtarda erozııaǵa qarsy keshendi sharalar (aýyl sharýashylyǵy daqyldaryn, pardy jáne kópjyldyq shópterdi jolaq etip arnaıy topyraq qorǵaýshy aýyspaly egisterde ornalastyrý) kerek. Úshinshiden, qurǵaqshylyqty báseńdetý, topyraq qunarlylyǵyn udaıy arttyrý jáne deflıatsııanyń aldyn alý úshin dalalyq aýyspaly egisterde jylda tanapta sabandy qaldyrý fonynda topyraq, ylǵal jáne qýat saqtaýshy tehnologııany qoldanǵan durys.
— Sonda shóleıt aımaqta qandaı shópterdi ekken jón?
— Bul rette jońyshqa aýyzǵa aldymen iligedi. Basqa burshaq daqyldarymen salystyrǵanda, jońyshqa qorytylmaly proteınniń eń kóp mólsherine ıe (1 kg shópte 150-180 gramm), mıneraldyq qosylystar men vıtamınderge baı. Onyń qundy qasıeti — orylǵannan keıin de tez ósedi ári bir orynda 6-7, odan da kóp jyldar boıy ónim bere alady. Bul — topyraqty organıkalyq zatpen baıytatyn jáne onyń qurylymyn jaqsartatyn qýańshylyq pen qysqa tózimdi daqyl. Sýarmaly jaǵdaıda jońyshqa gektaryna 80 jáne odan kóp tsentner ónim beredi jáne ony úsh ret oryp alǵanda, 400 tsentnerge deıin jetedi.
Taǵy bir kópjyldyq ósimdik túri — espartset shópti, pishendemeni, vıtamındik undy daıyndaýǵa jáne maldardy jasyl ústememen qorektendirý retinde qoldanylady. Munda qorytylmaly proteın mólsheri jońyshqamen birdeı. Shóptiń bıiktigi 60-80 santımetrge jetedi, túbi úlken, tamyry myqty bolady. Ol jońyshqa sııaqty japyraqtaryn ońaı joǵaltpaıdy. Jaıylymda jaıǵanda, malda tımpanıt aýrýyn týdyrmaıdy.
Túıejońyshqa qurǵaqshylyq pen tuzǵa tózimdiligimen, qysqa beriktigimen erekshelenedi. Topyraq jaqsartatyn qasıeti de bar. Jaýyn-shashyn az túsetin, qýańshylyqqa beıim aımaqtarda túıejońyshqa ekken durys. Proteınge de áldeqaıda baı.
Sondaı-aq erkekshóptiń aýdandastyrylǵan sorttaryn ósirgen tıimdi. Bul shópti egýdiń, ol úshin topyraq óńdeýdiń ózindik agrotehnıkalyq tásilderi bar. Aıtalyq, Oral aýyl sharýashylyǵy tájirıbe stantsııasynda erkekshópti erte kóktemgi jartylaı jamylǵyly ádispen sebý keńinen taralǵan. Al jamylǵysyz sepkende, erkekshóp saqtalady, biraq edáýir kemshilikke ıe. Mundaı egis tanaptarynda aramshóp ósip ketedi.
Taǵy bir daqyl — tarlaý (volosnets) shóbin ósirý tehnologııasy sharýa qojalyqtarynyń óndiristik jaǵdaıynda kópjyldyq synaqtan ótkizildi. Jońyshqadan keıin egilgen tarlaý daqylynyń ónimdiligi jońyshqadan asyp tústi. Osylaısha, tarlaý jáne jońyshqa daqyldaryn biriktire otyryp, qoldanǵan jaǵdaıda egistiktiń birinshi jáne odan keıingi jyldarynda da jaıylymdyq jemniń jalpy túsimin arttyrýǵa bolady. Erkekshóp qospasy mundaı artyqshylyqqa ıe bolmady.
Sýdan shóbiniń ereksheligi, topyraq talǵamaıdy, sazdy, qumdy jerlerde jaqsy ósedi, biraq tanaptyń aramshópten ada ári ylǵaldyń jetkilikti mólsherde bolǵanyn talap etedi. Ol úshin topyraqty tereń qopsytý qajet. Qumaıjúgerini kúzdik, jazdyq bıdaı jáne júgeriniń ornyna ekken jón. Sonymen qatar ol aýystyrymsyz ósirýdi de jaqsy kóteredi.
Eń bastysy, kópjyldyq shópterdiń jersindirilgen sorttaryn ekken tıimdi ekendigin umytpaý kerek. Kópjyldyq burshaq daqyldary men dándi shópterdiń qospasy tamyrlarymen topyraqty berkitedi. Oǵan qosa qarashirikpen baıytady, osylaısha, topyraqtyń qunarlylyǵy men qurylymyn arttyrady. Óńdeý tehnologııasy negizinde topyraqty mindetti túrde qopsytý, aralastyrý, tyrmalaý kajet.
— Kópjyldyq shópterden mol ónim alýdyń joldary qandaı?
— Tájirıbe kórsetkendeı, Batys Qazaqstan jaǵdaıynda kópjyldyq shópter jylda mol ónim bermeıdi. Aýa raıy qolaıly jyldary jaqsy shyǵady. Kerisinshe qolaısyz kezde shóp sırep, aramshóp qaptap ketedi. Sondyqtan kópjyldyq shópterdi egýdiń aımaqtyq tehnologııasy bolǵany abzal. Oral aýyl sharýashylyǵy tájirıbe stantsııasynda qazirgi ýaqytta kópjyldyq shópterdi jartylaı jabyndy egý tásili tolyqtaı qalyptasyp, keń qoldanylady. Munyń tıimdiligi sol, shópter men jartylaı jabyndy ósimdikter bir agregatpen jáne bir mezgilde egiledi, sondyqtan dalalyq jumystardyń shyǵyny aıtarlyqtaı azaıady. Alǵash egilgen jyly kópjyldyq shópter saqtalyp, odan keıin turaqty ónim beredi.
Ár jyldary jazdyq bıdaı, qysha, arpa jáne maqsary jartylaı jabyndy ósimdikter retinde zerttelip, usynyldy. Kópjyldyq shópterdi jartylaı jabyndy tásilmen, al dándi daqyldy sepkishtermen sepken durysyraq bolady. Bul sepkishter eki býnkermen jabdyqtalǵan, dándi daqyldardy bir qatardan (arasy 30 sm) soń sebýge beıimdelgen. Al aralas jáne kópjyldyq shópter qatardyń arasyna egiledi. Mundaı jaǵdaıda kópjyldyq shópter jaqsy kún jaryǵyn jáne úlken qorektený alańyn alyp, jaqsy ósip-ónedi.
Kóptegen astyq tuqymdas shópter ózderiniń bıologııalyq erekshelikterine sáıkes ósimdikterdiń kúzgi túrine jatady. Olar barlyq kúzdik daqyldar sııaqty kúz mezgilinde sebiledi. Biraq ósip-ónýi klımatqa baılanysty. Kúzde qurǵaqshylyq bolsa, erkekshóp jaı kókteıdi, ónimi de tómen bolady. Al kóktemde egilgen erkekshóp barlyq jylda da kóktep shyǵady. Mıneraldy tyńaıtqyshtardy mezgilinde engizip, agrotehnıkalyq sharalardy talapqa saı atqarǵan qashanda mańyzdy.
— Ylǵal saqtaý tehnologııasyna toqtala ketseńiz?
— Batys Qazaqstan oblysynda ylǵal jáne qor saqtaǵysh tehnologııasyna kóshý úshin alǵysharttar bar. Aldymen arnaıy tehnıka óndirisi qolǵa alynǵan. Ósimdikterdi qorǵaıtyn sapaly quraldardy, sonyń ishinde glıfosat negizinde tegis áser etetin gerbıtsıdterdi satyp alýǵa bolady. Jańa tehnologııalardy qysqa merzimde engizýge múmkindik beretin ǵylymı negizdemeler jetkilikti. Jańa tehnologııalardy paıdalaný tehnologııalyq operatsııalardy azaıtyp, energııa únemdeýge, topyraq óńdeý jáne dán sebý kezindegi shyǵyndy azaıtýǵa kómegin tıgizdi. Dástúrli tehnologııaǵa qaraǵanda, ylǵal saqtaý ádisin qoldaný ónimdilikti 30-40 paıyzǵa kóbeıtýge septesti. Ylǵal saqtaý tehnologııasy mehanıkalyq óńdeýdi azaıtyp, ósimdik qorǵaýda hımııalyq zattar men mıneraldyq tyńaıtqyshtardy qoldaný kólemin ulǵaıtady. Sonymen qatar topyraq óńdeý men ylǵal saqtaý tıimdiligine qosa topyraq qunarlylyǵyn arttyrady.
— Sharýalar qurǵaqshylyqqa tózimdi jergilikti shóp tuqymdaryn kaıdan ala alady?
— Jaqsy qalyptasqan tuqym sharýashylyǵy — ónimdilikti kóterýdiń birden-bir kózi. Bul naryqtyq qatynastar jaǵdaıynda asa mańyzdy. Sharýashylyqtarda tuqym sharýashylyǵyn retteý jaı ǵana jedel tapsyrma emes, ol ekonomıkalyq tıimdi shara bolyp esepteledi. Jaqsy tuqymdy basqa da taýarlar sekildi tıimdi baǵasyna satýǵa bolady. Tuqym sharýashylyǵy durys uıymdastyrylsa, ónimdilikti eń az degende 20 paıyzǵa kóteredi.
Kópjyldyq shóp egemin degen sharýalarǵa qajetti tuqymdy taýyp berýge bolady. Tek sorttyq tuqymdarmen ekse ǵana kópjyldyq shópterdiń qundy jáne bıologııalyq artyqshylyqtaryn saqtaýǵa bolady. Osy oraıda sharýashylyqtardy tuqymdyq materıalmen qamtamasyz etý maqsatynda Oral aýyl sharýashylyǵy tájirıbe stantsııasynyń ózinde tuqym tazalaý jelisin jańǵyrtý qajet.
— Kıik shamadan tys kóbeıip, shabyndyq pen jaıylym jaıy qıyndaǵan kezde sharýalar kópjyldyq shóp egip, ol jerlerdi qorshaýy kerek shyǵar, bul da shyǵyn. Osy tuıyqtan qalaı shyǵýǵa bolady?
— Egindi saqtaý úshin topsaly tormen qorshaý qajet. Óıtkeni elektr qorshaý kıikterge qarsy tıimsiz bolyp shyqty. Sol sekildi qorshaý shyǵyndarynyń 80 paıyz kóleminde sýbsıdııa qarastyrylýy kerek.
Eske sala keteıik, budan buryn ǵalym Qazaqstanda jaıylymdy tozýdan qalaı saqtaýǵa bolatynyn aıtqan edik.