Shoqan Ýálıhanovtyń týǵanyna — 190 jyl
ÓSKEMEN.KAZINFORM — Bıyl qazaq halqynyń tuńǵysh ǵalymy, etnograf jáne saıahatshy Shoqan Ýálıhanovtyń týǵanyna 190 jyl tolyp otyr. Onyń ǵylymı jáne aǵartýshylyq qyzmeti qazaq halqynyń rýhanı damýyna zor áser etti.
Shoqan Ýálıhanov Kókshetaý óńirindegi Syrymbet taýynyń baýraıynda, Shyńǵys sultan men Zeınep Shormanqyzynyń otbasynda dúnıege kelgen. Bolashaq ǵalymnyń qalyptasýyna onyń shyqqan tegi men ortasy yqpal etti.
Ájesi Aıǵanym — óz zamanynyń kózi ashyq, birneshe til meńgergen, orys mádenıetiniń úlgisinde qonys saldyrǵan saýatty jan bolǵan. Syrymbettegi bul qonys óner men bilim ordasyna aınalyp, qazaq dalasyndaǵy zııaly ortanyń qalyptasýyna sebep boldy.
Osyndaı mádenı ortada ósken Shoqan jastaıynan zerektigimen kózge tústi. Alǵashqy saýatyn aýyl moldasynan ashyp, keıin Omby kadet korpýsynda bilim nárimen sýsyndady.
Bul oqý ornynda ol orys jáne batys ádebıetimen, ǵylymı jetistikterimen tanysyp, birneshe shet tilin meńgerdi. Zamandastary onyń bilimge degen erekshe qushtarlyǵyn jáne zerektigin atap ótken.
Sol jyldary Shoqannyń boıynda zertteýshilik qabilet pen taldaý daǵdysy qalyptasty.
Oqý ornyn aıaqtaǵannan keıin ol áskerı qyzmet atqara júrip, ǵylymı izdenisin jalǵastyrdy.
Shoqan general-gýbernator Gasford bastaǵan ekspedıtsııa quramynda qazaq dalasy men Jetisý óńirin aralap, halyqtyń tarıhy men ádet-ǵurpy týraly qundy materıaldar jınady.
Keıin qyrǵyz jerinde bolyp, halyq aýyz ádebıetiniń injý-marjany sanalatyn «Manas» jyryn alǵash hatqa túsirip, álemge tanytty. Bul eńbek túrki halyqtarynyń mádenı murasyn ǵylymı turǵyda zertteýdiń bastaýyna aınaldy.
A.Baıtursynuly atyndaǵy Qostanaı óńirlik ýnıversıtetiniń oqytýshysy, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty Aıbek Shalǵymbekovtiń aıtýynsha, Shoqan Ýálıhanov aǵartýshylyqtyń jáne ǵylymı erkin oıdyń sımvolyna aınalyp, búginge deıin óz qundylyǵyn joǵaltpaǵan mol ǵylymı mura qaldyrǵan.
— Shoqan Ýálıhanov Qazaqstannyń ǵana emes, búkil Ortalyq Azııa tarıhynda oıyp turyp oryn alǵan entsıklopedıst-ǵalym. Tarıh, etnografııa, geografııa, lıngvıstıka, shyǵystaný, áskerı is jáne ekologııa salalarynda zertteý júrgizip, túrki halyqtarynyń mádenıeti men dástúri jaıly qundy eńbekter qaldyrǵan. Orys, arab, shaǵataı jáne basqa da tilderdi jetik meńgergen. Shyǵys pen Batysqa qazaq mádenıetiniń túp negizin tanytyp, aradaǵy rýhanı kópir bola bilgen ǵalym. Zamandastary onyń eńbegin joǵary baǵalaǵan, — dedi Aıbek Shalǵymbekov.
Shoqannyń ǵylymı jolyndaǵy eń iri eńbekteriniń biri — Qashqarııaǵa jasaǵan sapary. Ol saýdager retinde júrip, sol aımaqtyń tarıhy men etnografııasyna qatysty buryn beımálim bolǵan derekterdi jınady.
Qaýip-qaterge toly bul sapar nátıjesinde ǵalymnyń aty Reseı men Eýropa elderinde keńinen tanyldy. Onyń eńbegi joǵary baǵalanyp, memlekettik marapattarǵa ıe boldy.
Shoqan Ýálıhanov tek saıahatshy jáne etnograf qana emes, tereń oıly aǵartýshy boldy. Ol qazaq halqynyń turmys-tirshiligi men salt-dástúrin, quqyqtyq júıesin, aýyz ádebıetin ǵylymı turǵydan taldap, ulttyq mádenıettiń baılyǵyn dáleldedi.
Qazaq óleńin qurylymy men mazmunyna qaraı jiktep, ádebıettaný ǵylymynyń negizin qalady. Ǵalym óz eńbekterinde halyqtyń damýy úshin onyń ózin-ózi basqarýy men sot júrgizý júıesin saqtaý qajettigin atap kórsetti.
Shoqan óz zamanynyń áleýmettik ózgeristerin tereń túsindi. Halyqtyń bilim men ǵylym arqyly órkenıetke umtylýy — onyń negizgi armany boldy. Peterbýrgte bolǵan kezinde ol orys zııalylarymen, sonyń ishinde jazýshy Fedor Dostoevskıımen jaqyn baılanys ornatty.
Ómiriniń sońǵy jyldaryn Jetisý óńirinde ótkizgen ǵalym Altynemel baýraıynda dúnıeden ótti.
Shoqan Ýálıhanovtyń murasy — ulttyq ǵylym men rýhanııattyń baılyǵy. Onyń eńbekteri men kózqarastary qazaq halqynyń bilim men órkenıetke umtylýynyń sımvolyna aınaldy.
Eske salsaq, osyǵan deıin Shoqan Ýálıhanov týraly monografııa alǵash ret ıtalıan tilinde jaryq kórgenin jazǵanbyz.