Іshimdik tek alkomarkette satylsyn: jańa shekteý qoǵamdy tártipke keltire me
ASTANA. KAZINFORM – Іshki ister mınıstrligi alkogoldi tek arnaıy alkomarketterde satýdy usyndy. Usynys jastardy zııandy ádetterden qorǵaýǵa, turmystyq janjal men qylmysty azaıtýǵa baǵyttalǵanymen, qoǵam men bıznes ortada qyzý pikirtalas týdyryp otyr.
Іshki ister mınıstrliginiń resmı derekteri kórsetkendeı, elimizdegi árbir úshinshi qylmys alkogoldi ishimdikterdi ishken kúıde jasalady, al árbir ekinshi kisi óltirý ishken adamdardyń janjaldarynan bolyp jatyr. Bul - alkogol jeke adamnyń ǵana emes, tutas qoǵamnyń qaýipsizdigine tónip turǵan naqty qater ekenin aıqyn dáleldeıtin statıstıka.
Osy derekterdi eskere otyryp, vedomstvo alkogol ónimderin tek arnaıy dúkenderde — alkomarketterde satýdy usyndy. Usynystyń negizgi maqsaty túsinikti – turmystyq janjaldardyń aldyn alý, jastardy zııandy ádetterden qorǵaý jáne qoǵamdaǵy tártip pen qaýipsizdikti arttyrý.
Mınıstrliktiń resmı málimdemesi boıynsha, usynylǵan sharalar tek qana qylmystyń aldyn alý úshin emes, árbir azamattyń qaýipsiz ómir súrýin qamtamasyz etý jáne qoǵamdaǵy tártipti qalpyna keltirý maqsatynda jasalýy kerek. Bul bastama - qoǵamda tutyný mádenıetin qalyptastyrýǵa, jastardy zııandy ádetterden qorǵaýǵa jáne azamattardyń densaýlyǵyn saqtaýǵa baǵyttalǵan keshendi memlekettik saıasattyń bir bóligi.
Narkolog Toqtar Qoıshybaev ishimdikke salyný máselesi ózekti ekenin sandarǵa salyp aıtady.
– 2023–2024 jyldar qorytyndysynda dıspanserlik baqylaýda turǵan adamdar sany shamamen turaqty boldy: 2023 jyly – 77 882, al 2024 jyly – 78 431. Sońǵy 15–20 jylda alkogoldi qoldanýmen esepke alynǵandardyń jalpy sany 100 myńǵa jýyq. Bul máseleniń áli de ózekti ekenin kórsetedi, – deıdi.
Dárigerdiń paıymdaýynsha, qatań tyıym salý nemese tolyq shekteý múmkin emes, sebebi adamdar úı sharabyn jasaýy ne basqa zııandy zattardy qoldanýy yqtımal.
– Eń tıimdi joly – alkogoldi tek mamandandyrylǵan alkomarketterde satý jáne 21 jasqa deıingi jastarǵa satýdy shekteý. Bul shara jastardy qaýipti ádetterden qorǵaıdy. Alkogolızmniń aýyr satysyndaǵy adamdar ishimdikti taýyp alsa da, halyqtyń basym bóligin alkogolden alshaq ustaý kerek, – deıdi.
Ásirese, jastardy alkogolden shekteýdiń mańyzdylyǵyn basa aıtty.
– 8–11 synyp oqýshylary bir keshte bir-eki syra ishýi múmkin. Al syra –alkogolge táýeldiliktiń bastaýy. Jalpy, 21 jasqa deıin balalar alkogoldi qoldanbaýy tıis. Sol kezde olar óz erkimen sheshim qabyldaı alady: ishimdikti qoldaný nemese salaýatty ómir saltyn tańdaý, – deıdi Toqtar Qoıshybaev.
Al ekonomıst Baýyrjan Ysqaqtyń aıtýynsha, alkogol ónimderin tek mamandandyrylǵan alkomarketterde satýdyń ekonomıkalyq turǵydan áseri bolady.
– Qysqa merzimde salyq túsimderi tómendeýi yqtımal. Eger alkogol satylymy sýpermarketter men shaǵyn dúkenderden arnaıy dúkenderge aýyssa, saýda kólemi azaıady. Bul aktsız, QQS jáne tabys salyǵynan túsetin kiristerdiń qysqarýyna ákelýi múmkin. Sondaı-aq, alkogoldi «jolaı alý» múmkindigi shektelgendikten, tutynýshylardyń minez-qulqy da ózgeredi, bul jalpy satylymdy azaıtýy yqtımal, – deıdi.
Aıtýynsha, jumyspen qamtý jaǵynan alǵanda sonshalyqty tıimdi bola qoımaıdy.
– Shaǵyn bızneske túsetin qysym da mańyzdy másele. Alkomarketterge qoıylatyn talaptar – lıtsenzııa, beınebaqylaý, qaýipsizdik standarttary, arnaıy saýda aımaǵy – edáýir qarjylyq júkteme. Shaǵyn kásipkerler mundaı talaptardy oryndaı almaýy múmkin, bul olardyń naryqtan shyǵýyna ákeledi. Sondyqtan memlekettiń qoldaý sharalaryn usynýy – qaıta oqytý baǵdarlamalary, lıtsenzııa shyǵyndaryn sýbsıdııalaý nemese salyq jeńildikteri – óte mańyzdy. Alkomarketterdiń ashylýy qysqa merzimde qosymsha jumys oryndaryn berse de, bul - kóbine jumys kúshiniń bir sektordan ekinshi sektorǵa aýysýy ǵana, – dep tolyqtyrdy ekonomıst.
Degenmen, uzaq merzimde alyp qaraǵanda, eger shyn máninde alkogol tutyný azaısa, memleket densaýlyq saqtaý, quqyq qorǵaý jáne áleýmettik qoldaý salasyndaǵy shyǵyndardy qysqartady. Alkogolge baılanysty aýrýlar men jaraqattar, turmystyq zorlyq-zombylyq, jazataıym jaǵdaılar azaıǵan saıyn bıýdjetke túsetin janama shyǵyndar da tómendeıdi. Biraq, baqylaý jetkiliksiz bolsa, suranystyń bir bóligi kóleńkeli naryqqa aýysýy múmkin.
- Onlaın zańsyz saýda, tirkelmegen jetkizý qyzmetteri jáne «qara naryqtyń» basqa túrleri belsendi bolyp ketse, memleket qosymsha salyqtyq shyǵyndarǵa ushyraıdy. Sondyqtan retteýdiń tıimdiligi baqylaý júıesiniń sapasyna baılanysty, – deıdi ol.
Al narkolog Toqtar Qoıshybaev saýdaǵa qatysty shekteýlerdi jan-jaqty qoldaý, ıaǵnı qoǵamdyq-mádenı sharalar arqyly kúsheıtý kerektigin aıtady. Dárigerdiń aıtyp otyrǵany, ulttyq oıyndar men dástúrlerdi jańǵyrtý, merekelerdi otbasylyq jáne mádenı baǵdarlamaǵa baǵyttaý, jastardy sportqa, shyǵarmashylyqqa, kóptik issharalarǵa tartý kerek.
Osy rette aıta ketsek, ákimdikter men qoǵamdyq uıymdar turǵyndardy quqyqtyq tártipke tartýǵa baǵyttalǵan jobalardy iske asyryp ta jatyr. Máselen, Aqmola oblysynda – «Zııaly qaýym», Túrkistan oblysynda – «Aqsaqaldar keńesi», Soltústik Qazaqstanda – «Qoǵamdyq keńester» qurylǵan. Bul alańdarda quqyq buzýshylyqqa beıim adamdarmen jeke profılaktıka júrgizilip, aýyldardyń problemalyq máseleleri qaralady.
Sóz sońynda halyqaralyq tájirıbeni bir sholyp ótsek. AQSh-ta 21 jasqa tolmaǵandarǵa alkogol satýǵa tyıym salynǵan, barlyq satyp alýshylar jeke kýálikter arqyly tekseriledi, polıtsııa qadaǵalaýymen baqylaý júrgiziledi. Nátıjesinde jol-kólik oqıǵalary men qylmystardyń sany aıtarlyqtaı tómendegen. Eýropa men Azııa elderinde de alkogol satýdy qatań baqylaý júıeleri qoldanylady. Shvetsııa men Norvegııada alkogoldi satý memlekettik monopolııa arqyly júzege asyrylady, Germanııada «tekserý shegi» modeli jumys isteıdi, Ulybrıtanııada «Challenge 25» saıasaty jasqa baılanysty tekserýdi talap etedi. Japonııada avtomattardan satý elektrondy kartalar arqyly shektelgen, al Túrkııada túngi ýaqytta satý men jarnamalaýǵa shekteý qoıylǵan. Indonezııa men BAÁ-de jas ereksheligi men jeke kýálikter tekseriledi, al Qatar men Iranda alkogolge qatań zańnamalyq shekteýler engizilgen.
Qazaqstan qandaı sheshim qabyldaıdy jáne onyń nátıjesi qandaı bolady? Muny ýaqyt kórsetedi. Ázirge belgilisi, Іshki ister mınıstrliginiń alkogol aınalymyn retteýdiń jańa tásilderin engizý týraly usynysyna oraı, Qarjy mınıstrligi janynan jumys toby quryldy. Osy top zań jobasyn ázirlep shyǵady.
Elimizde sýrrogat alkogol óndirisi de órship tur...