ShYU sammıti: Álemdik saıasatta Azııanyń yqpaly kúsheıip jatyr ma?
ASTANA. KAZINFORM – Qazir jahandyq saıasat kún saıyn ózgerip jatyr. Buǵan deıin álemde batys saıasaty ústemdik quryp kelse, qazir Azııanyń yqpaly da kúsheıe túskeni baıqalady. Oǵan dálel – Shanhaı Yntymaqtastyq uıymynyń 25-shi mereıtoılyq sammıtiniń tań qalarlyq keń aýqymda ótýi. Bul uıym endigi kóppolıarly baǵyt ustanýda. ıAǵnı, kúsh bir emes, birneshe memlekettiń qolynda. Sonymen, ShYU-nyń kezekti sammıti álemde endi Azııanyń da yqpaly kúsheıe túskenin kórsete me? Jibek Joly telearnasynyń «Jahan jaıy» baǵdarlamasy osy saýalǵa jaýap izdedi.
Álem halqynyń 1/3-in qamtyǵan uıym
Jalpy, ShYU-nyń negizi 2001 jyly qalandy. Bastapqyda quramyna Qytaı, Qazaqstan, Qyrǵyzstan, Tájikstan jáne Reseı – 5 memleket ǵana kirgen, ony Shanhaı bestigi dep ataıtyn. Basty maqsaty – múshe memleketter arasyndaǵy shekara máselelerin sheshý ǵana bolatyn. Ýaqyt óte kele uıymnyń áleýeti edáýir artyp, jańa logıstıkalyq baǵyttar men aımaqtyq baılanystyń, ekonomıkalyq áriptestiktiń alańyna aınaldy. Búginde ol álem ekonomıkasynyń iri oıynshylaryn bir arnaǵa toǵystyrǵan, terrorızm, ekstremızm, separatızmge qarsy kúreste kúsh jumyldyryp otyrǵan bedeldi birlestik.
Shanhaı yntymaqtastyq uıymynyń 25-shi sammıti uıym tarıhyndaǵy eń iri sammıt boldy. Alǵash ret aýqymdy deklaratsııa qabyldandy. Bul -halyqaralyq ınstıtýttyń kelissózder deńgeıinen naqty is-áreketke kóshkeniniń aıǵaǵy. Tıantszın deklaratsııasynyń mazmuny – jeke ústemdikke emes, halyqaralyq zańǵa negizdelgen, BUU-nyń ortalyq rólin moıyndaǵan kóppolıarly álem ornatý. Qujattaǵy eń mańyzdy sheshimderdiń biri retinde Damý banki qurylatyn boldy.
Qytaı basshysy Sı Tszınpın bul bastamany kópten beri usynyp júrgen bolatyn. Uıymǵa múshe memleketter ortaq valıýta bekitilý yqtımaldyǵynan saqtanyp, jyldar boıy bul ıdeıaǵa kelispeı kelgen edi. Bul joly ár memlekettiń óz valıýtasyn saqtaý erejesi qabyldandy. Álemdik sarapshylar deklaratsııaǵa qazirgi zamanǵa saı ıkemdelgen strategııalyq qujat degen baǵa berdi.
– BUU bolsyn, Eýropadaǵy qaýipsizdik uıymy bolsyn – reformany talap etip jatyr. Nege? Óıtkeni halyqaralyq deńgeıdegi uıymdar halyqaralyq keıbir máselelerde kóbinese naqty sheshimge kelmeı otyr. Sondyqtan shyǵystyq deńgeıde ShYU arqyly Qytaıdyń berip otyrǵan basty messedjy – biz konsensýs arqyly birlese otyryp, máselelerdi sheshýge múmkindigimiz bar degen oı. BUU-da uly derjavalar, mysaly, 5 memleket otyr, beseýiniń de veto quqyǵy bar. Kez kelgen máselelerge veto qoıyp tastaýǵa bolady. Odan keıin ekinshi bir másele ShYU qazir álemniń 1/3 bóligi halqy turatyn, ekonomıkalyq áleýeti zor uıymǵa aınalyp keledi. Sondyqtan bul uıym shyn máninde halyqaralyq deńgeıdegi uıymǵa aınalatyn bolsa, bul uıymnyń daýsy da, máni de zor bolatyny sózsiz, – dedi saıasattanýshy Qazbek Maıgeldınov.
– Shanhaı damý bankiniń keńsesi Shanhaıda emes. Mysaly, bizde Astana haby men Halyqaralyq qarjy ortalyǵy bar. Ol jerde qandaı da bir kelispeýshilikter bolyp jatsa, aǵylshyn zańy boıynsha barlyq kelisimder qarastyrylady. Osy turǵyda Prezıdent Qytaı basshysynyń usynysyna qosymsha usynys retinde «Qazaqstanda ashaıyq» dedi. Biz birneshe joldyń torabynda turmyz. Investorlardy tartýda Qazaqstan alańy turaqty ekenin dáleldep qoıǵan. Sondyqtan bul bank Qytaıdyń usynysymen, biraq Qazaqstan aýmaǵynda ashylatyn sekildi, – deıdi Qazbek Maıgeldınov.
ShYU-nyń byltyrǵy 24-shi sammıtinde Astana deklaratsııasy qabyldanǵan bolatyn. Osy Astana deklaratsııasynyń bir qarary ShYU-ǵa kiretin memleketter arasyndaǵy tsıfrlyq alshaqtyqty azaıtý boldy. Basty maqsat – ShYU-ǵa 10 memleket kirse, osy 10 memlekettiń damý deńgeıi birdeı bolýy kerek. Ásirese, tsıfrlyq damý jaǵynan.
Qazaqstandy Qytaıdan basqa 8 memleketpen salystyrar bolsaq, áleýeti joǵary. Qazir eldegi tsıfrlyq damý barlyq salalarǵa engen. Endigi úlken bir qaýip – kıberqaýipsizdikpen kúres.
Qazaqstannyń shekara beketterin jańǵyrtý basty nazarda
Jalpy tranzıttik áleýet máselesi Qazaqstannyń basty strategııalyq baǵytyna jatady. Orta dálizdi damytý jaıy strategııalyq qujatqa engen. Mundaı strategııalyq qujat Ortalyq Azııanyń birde bir memleketinde joq dep aıtýǵa bolady.
– Prezıdent óziniń kez kelgen bastamalarynda, baıandamalarynda Transkaspıı dálizin modernızatsııalaýǵa, jańa porttardy ashýǵa nazar aýdarady. Óıtkeni biz tranzıtten ǵana paıda tappaımyz, biz jalpy habqa aınalýymyz kerek. Mysaly, elektrondy kommertsııada Kargo ortalyqtar kóbine Qytaıda bolyp jatsa, biz de ózimizge Kargo ortalyq ashaıyq. Endi Qytaı Ońtústik dálizge basymdyq berip otyr. Ońtústik dálizge Ortalyq Azııa memleketteri de qosylady. Olar Úndistan, Pákistan arqyly, Aýǵanstan arqyly Taıaý Shyǵysqa shyǵýǵa múmkindik jasaıdy.
Qazir osy ártaraptandyrýdy meılinshe ózimiz úshin paıdaly etýimiz kerek. Biz Orta dálizge sol Soltústik pen Ońtústik dálizdiń de múmkindigin qosýymyz kerek. Eger Orta dálizimizdi Ońtústik dálizben qosatyn bolsaq, Parsy shyǵanaǵyna, Taıaý Shyǵysqa baratyn dálizdi ashýǵa múmkindik alamyz. Sondyqtan biz úshin eń bastysy – dálizderdi óz múmkindigimizge qaraı paıdalaný, – dedi saıasattanýshy Qazbek Maıgeldınov.
Qazaqstan men Qytaıǵa ortaq kelisimder kóbeıdi
QHR Tóraǵasy Sı Tszınpın men Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaevtyń tikeleı qoldaýymen qazaq-qytaı qatynasy buryn-sońdy bolmaǵan qarqynmen damyp keledi. 2024 jyly eki el arasyndaǵy taýar aınalymy 44 mıllıard dollarǵa jetti. Al Qazaqstanǵa Qytaı tarapynan salynǵan ınvestıtsııa mólsheri 27 mlrd dollarǵa jetti. Qazaqstannyń negizgi ınvestorlarynyń tiziminde Qytaı úshinshi orynda. Onyń aldyndaǵy eki memleket Nıderlandy men BAÁ.
Osy jolǵy Shanhaı yntymaqtastyq uıymy sammıti aıasynda Qazaqstan men Qytaı arasynda 15 mlrd dollardy quraıtyn 70-ten astam kommertsııalyq qujatqa qol qoıyldy. Aıta ketý kerek, Tıanzınge barǵan 22 memlekettiń basshylarynyń arasynan Sı Tszınpın 3 prezıdentti ǵana alǵashqy kúni keshki asqa shaqyrdy. Olar - Reseı, Úndistan jáne Qazaqstan basshylary. Sarapshylar resmı Beıjiń aımaqta kimniń salmaǵy basym ekenin osylaı kórsetti deıdi.
Klımattyq ózgeristerge baılanysty ShYU aıasynda elordada sý máselesin zertteıtin ortalyq qurý kerek ekeni aıtyldy. JI boıynsha turaqty sarapshylar forýmyn uıymdastyrý jáne onyń alǵashqy jıynyn Astanada ótkizý usynyldy. Astana halyqaralyq qarjy ortalyǵy bazasynda perspektıvti ınvestıtsııalyq jobalardy súıemeldeıtin ShYU Keńsesin qurý ıdeıasy da ortaǵa salyndy. Qytaıdaǵy ShYU zertteýler ortalyǵynyń bas hatshysy Chen ıÝıjýnnyń sózinshe, Qazaqstan - uıymdaǵy belsendi oıynshy.
– Qazaqstan syrtqy eldermen syndarly saıasat júrgizedi. Uıymnyń bedelin kóterý, onyń quramyndaǵy elderdiń ózara yqpaldastyǵyna úlken úles qosyp keledi. Geografııalyq ornalasýy, logıstıkalyq áleýeti tek Qazaqstanǵa ǵana emes, ózge de elderge úlken múmkindikterge jol ashady. Jalpy, Qytaı men Qazaqstan dostyq qarym-qatynastyń arqasynda senimdi serikteske aınalǵanyn aıtqan jón, – dedi sarapshy.
ShYU+ formatynda ótken sammıtte Qazaqstan Prezıdenti áriptesteriniń nazaryn Kaspıı teńiziniń máselesine aýdardy. «Qazir áreket etpesek, jaǵdaı ekologııalyq apatqa ulasady» dedi. Sonymen qatar, Birikken Ulttar Uıymyn reformalaýdyń qajettigiligin atap ótti. Óıtkeni uıymǵa kóp eldiń «ókpesi qara qazandaı». Tipti, aldaǵy ýaqytta qurylymǵa degen senim múldem joǵalýy múmkin degen boljam bar. Jıynǵa BUU bas hatshysy Antonıý Gýterrıshtiń de qatysqanyn aıta ketý kerek.
Qos derjava basshysy qalaı bas qosty?
Shanhaı yntymaqtastyq uıymynyń 25-shi sammıti birneshe tosynsyımen este qaldy. Sonyń biri jáne negizgisi – Qytaı men Úndistan qarym-qatynasynyń jaqsarýy. Álem basylymdary osyny jarysa jazdy. Azııanyń eki alybynyń arasyndaǵy arazdyq áý basta neden týyndap edi?
Ádettegideı shekara daýy. Sondaı-aq Pákistan men Úndistan arasyndaǵy qaqtyǵysta Qytaıdyń Pákistanǵa qoldaý bildirýi bar. Biraq endi AQSh-tyń tarıftik saıasatynan zardap shegip jatqan Úndistan Qytaımen arasyn túzeýdi uıǵardy. Sı Tszınpın bul oqıǵany «Pil men aıdahardyń birge bıleıtin ýaqyty keldi» dep sıpattady. Shanhaı yntymaqtastyq uıymy sammıtiniń nátıjesi boıynsha endigi Úndistannyń pozıtsııasy qandaı bolady?
Halyqaralyq qatynastar boıynsha professor Ikboljon Koraboevtyń aıtýynsha, muny Azııadaǵy eki iri derjava arasyndaǵy básekelestikti basqarýǵa arnalǵan qadam dep ataýǵa bolady.
– ShYU sammıtinde biz Sı Tszınpın men Narendra Modı arasyndaǵy óte jyly qarym-qatynastyń kýási boldyq. Sonymen qatar Úndistannyń jahandyq Ońtústik elderimen de jaqsy baılanys ornatqany baıqaldy. Mynadaı suraq týady: álemniń eki iri eliniń bul qarym-qatynasy uzaq merzimge saqtala ma, álde bul ýaqytsha qubylys pa?
Negizi Qytaı men Úndistan arasyndaǵy qatynastar Tıantszındegi sammıtke deıin de jaqsara bastaǵan. Máselen, Qytaı men Úndistan arasyndaǵy shekara máselesine qatysty kelisimder, sondaı-aq 2024 jyly Qazan qalasynda ótken BRIKS sammıtinde eki el kóshbasshylarynyń bes jyldan keıin alǵash ret ótken kezdesýi. Budan bólek, Qytaıdyń Syrtqy ister mınıstriniń Úndistanǵa sapary da osy áriptestiktiń belgisi. Buǵan eki eldiń ekonomıkalyq turǵyda bir-birine táýeldi bolýy sebep. Alaıda Qytaı men Úndistan arasynda áli de sheshimin tappaǵan mańyzdy máseleler bar. Saıası kelispeýshilikter, aýmaqtyq daýlar jáne qaýipsizdik pen strategııalyq sıpattaǵy alańdaýshylyqtar. Osy faktorlar eki eldiń ózara dıplomatııalyq saıasatyn áli de saqtyqpen júrgizýge májbúr etedi, – dedi ol.
Qytaı men Úndistan – Azııadaǵy iri derjavalar ǵana emes, sonymen qatar iri saýda seriktester. Jaqynda eki el arasyndaǵy saýda aınalymy rekordtyq kórsetkishke jetti. Ekijaqty saýda kólemi shamamen 130 mıllıard dollardy quraǵan. Bul Qytaıdy Úndistannyń ekinshi iri saýda áriptesine aınaldyrdy. Úndistannyń nómir birinshi saýda seriktesi – AQSh. 2024 jyly Úndistan men AQSh arasyndaǵy ekijaqty saýda kólemi 210 mıllıard dollardan asqan.
Alaıda AQSh-pen saýdada Úndistannyń 45 mıllıard dollardan astam profıtsıti bar, ıaǵnı, osynsha aqshaǵa taýardy artyq eksporttaǵan. Al Qytaımen saýdada Úndistan eksportynda kerisinshe defıtsıt baıqalady. 130 mıllıard dollar kólemindegi saýdanyń basym bóligi, tipti, absolıýttik bóligi Qytaıdyń Úndistanǵa jasaıtyn eksportyna tıesili. Sondyqtan Úndistan jergilikti óndiristi qorǵaý sharalaryn qabyldaýǵa múddeli bolyp otyr.
Mysaly, «Make in India» baǵdarlamasy bar. Bul baǵdarlama sheteldik kompanııalardy óz taýarlaryn Úndistan aýmaǵynda óndirýge yntalandyrady. Sarapshylardyń aıtýynsha, qazirdiń ózinde 100-den astam qytaılyq kompanııa óndirisin Úndistanǵa kóshirýde. Sonymen qatar, Úndistan joǵary tehnologııalar sııaqty strategııalyq mańyzdy salalardaǵy ınvestıtsııalardy qaýipsizdendirý jáne shekteý sharalaryn da qolǵa aldy. Mysaly, Qytaı 5G tehnologııalary salasynda jahandyq kóshbasshy bolyp, belsendi eksporttyq strategııa júrgizip otyr. Biraq Úndistan bul máselege alańdaýly jáne tehnologııalar transfertine belgili bir shekteýler qoıyp otyr.
Qalaı alǵanda da álem qazir geosaıası daýyl jaǵdaıynda tur. Osyndaı kezeńde yntymaqtastyq pen ózara tıimdi dıalog alańyna aınalǵan óńirlik uıymdardyń mańyzy arta túspek. Ásirese, ataýynyń ózinde «qaýipsizdik» uǵymy bekitilgen Shanhaı Yntymaqtastyq Uıymy sekildi halyqaralyq ınstıtýttardyń róli aıryqsha. Teń quqyqty ári myqty óńirlik yntymaqtastyq alańdary BUU-ny jańa reformaǵa bastaýǵa tıis.