Shıkizattyq emes eksport: Qazaqstan shetelge qandaı taýarlar jóneltip otyr
ASTANA. KAZINFORM – Qazaqstannyń eksporttyq qurylymy dástúrli munaı, ýran jáne metaldarǵa táýeldilikten shyǵyp, birtindep ártaraptanyp keledi. Dándi daqyldar men maıly ónimder, farmatsevtıka, daıyn jem-shóp jáne qyzmet kórsetý salalarynyń úlesi artqanymen, shıkizattan tys eksporttyń naqty áleýeti qanshalyqty tolyq paıdalanylyp jatyr? El ekonomıkasyna qosatyn tıimdiligi qandaı? Osy suraqtarǵa Kazinform agenttiginiń analıtıkalyq sholýshysy jaýap izdedi.
Shetelge shyǵarylatyn otandyq taýarlar
Sońǵy jyldary Qazaqstan ekonomıkasy birtindep ártaraptandyrylyp keledi. Ekonomıkalyq zertteýler ınstıtýtynyń dereginshe, negizgi eksporttyq taýarlardyń qatarynda bıdaı bar, onyń jyldyq satylymy shamamen 236 mıllıon dollardy quraıdy. Sonymen qatar, kúnbaǵys maıy da eksporttyń negizgi ónimderiniń biri, onyń tabysy jylyna 109 mıllıon dollardan asady.
Shıkizattan tys eksporttyń damýyn elder boıynsha kórsetkishterdi qarasaq, naqty kórinis ashylady. AQSh naryǵyna Qazaqstannan sýtegi, ınertti gazdar jáne basqa beımetaldar eksporttalady. Bul shamamen 16 mıllıon dollardy quraıdy. Sondaı-aq optıkalyq talshyq, lınza, prızma, aına sııaqty elementter men bıdaı jelimtegi de mańyzdy oryn alady, árqaısysy shamamen 4 mıllıon dollar kóleminde eksporttalady.
Túrkııa naryǵynda negizgi shıkizattan tys taýarlar qataryna munaı ónimderi, propılen polımerleri, keptirilgen burshaq daqyldary men maqta talshyǵy kiredi. Bul taýarlar jalpy 78 mıllıon dollar kóleminde eksporttalady.
Qyrǵyzstanǵa eksporttalatyn taýarlar qatary da ártúrli: munaı ónimderi, qant qosylǵan mıneraldy jáne gazdalǵan sýlar, temeki ónimderi, bıdaı, koks pen munaı bıtýmy, bıdaı nemese qara bıdaı uny, tsement jáne qospalanbaǵan bolattan jasalǵan shybyqtar bar. Bul taýarlardyń eksporttyq kólemi 72 mıllıon AQSh dollaryna deıin jetedi.
Eýropalyq naryqta Qazaqstan farmatsevtıkalyq ónimder, fanera, panelder, taǵam ónimderi, qaraqumyq, kosmetıkalyq jáne teri kútimine arnalǵan ónimderdi eksporttaıdy. Germanııaǵa shıkizattan tys eksport negizinen fosfordan turady.
Qytaımen saýdada Qazaqstannyń dástúrli taýarlary áli basym bolsa da, sońǵy jyldary ártaraptandyrý úrdisi eksportqa da áser etti. Endi alǵashqy eksporttyq ondyqqa janýarlarǵa arnalǵan daıyn jemshópter, maıly ónimder kirip, tuz, kúkirt, tsement jáne qorǵasyn sııaqty dástúrli taýarlar ornynan yǵystyrylýda. Sonymen qatar, jabdyqtar, qazandyqtar jáne plastmassa boıynsha alǵash ret úlken kólemde eksport baıqalady. Shıkizattan tys jańa baǵyt retinde «reaktorlar úshin otyn elementteri» paıda boldy. Olardyń eksport kólemi 255–279 mıllıon AQSh dollaryna jetedi.
Osylaısha, Qazaqstannyń shıkizattan tys eksporttyq áleýeti el ekonomıkasynyń ártaraptandyrýyn kórsetip otyr. Bul qadam elimizdi álemdik naryqta tek shıkizat jetkizýshi emes, sapaly taýarlar men ónimderdiń básekege qabiletti jetkizýshisi retinde tanytatyny sózsiz.
Qazaqstandyq ónimderdiń halyqaralyq brendke aınalýy
Mysaldardan ańǵarǵanymyzdaı, Qazaqstannyń munaı ónimderiniń halyqaralyq brendke aınalý múmkindigi shekteýli. Sebebi naryqtaǵy báseke óte joǵary, al bizdegi shıkizat keıde aýyr jáne kúkirt qosylǵan. Al dándi daqyldar, ásirese jelimtegi joǵary qatty sortty bıdaı, kerisinshe, halyqaralyq brendke aınalýǵa qabiletti. Qazirgi tańda bul taýar álemdik naryqta suranysqa ıe. Qazaqstandyq maıly daqyldardyń da naryqtaǵy orny ósip keledi.
Jalpy, aýyl sharýashylyǵy ónimderiniń sheteldik naryqta óz ornyn tabýǵa joǵary múmkindigi bar, biraq bul úshin tıimdi qoldaý, marketıng, sapaly orama jasaý, halyqaralyq standarttarǵa sáıkestik jáne básekege qabiletti baǵa sııaqty faktorlardy eskerý qajet.
Qyzmet kórsetý salasynyń eksporttyq áleýeti
Qazaqstannyń ındýstrııalyq bazasy men óńdeýshi ónerkásip áleýetine qosa, qyzmet kórsetý eksporty da mańyzdy ról atqarady. Sońǵy onjyldyqta eksport kólemi eki ese ósti, al saýdadaǵy qyzmet kórsetý teńgerimi tórt ese jaqsardy. 2013–2024 jyldar aralyǵynda eksport 5,9 mlrd dollardan 11,8 mlrd dollarǵa jetse, ımport 14,1 mlrd dollardan 13 mlrd dollarǵa deıin tómendedi. Nátıjesinde, qyzmet kórsetý saýdasynyń balansy 6,8 mlrd dollarǵa jaqsardy. Eksportqa eleýli úles qosqan negizgi salalar: transport qyzmetteri (qubyr, temirjol, áýe), qurylys salasy, qarjy, kompıýterlik, telekommýnıkatsııalyq, sáýlet jáne ınjenerlik qyzmetter, aýyl sharýashylyǵy men paıdaly qazbalardy óndirý salasyndaǵy qyzmetter, saqtandyrý, bızneske konsýltatsııa jáne basqarý qyzmetteri qural-jabdyqtardy personalsyz jalǵa berý (operatsııalyq lızıng).
Al qyzmetterdi ımporttaý baǵytynda jeke saparlar, qarjylyq qyzmetter, zııatkerlik menshik, IT-telekom jáne kompıýterlik qyzmetter, bızneske jáne basqarýǵa arnalǵan konsýltatsııalar, jarnama jáne naryqty zertteý, sáýlet, ınjenerlik jáne basqa da tehnıkalyq qyzmetter, aýdıovızýaldy qyzmetter jáne personalsyz qural-jabdyqty jalǵa berý áli de joǵary bolyp otyr.
Sonymen qatar, 2013 jyldan beri onǵa jýyq qyzmet salasynda eksport kórsetkishteri óte tómen. Bul salalar áli tolyq paıdalanylmaı otyr. Olardy damytý úshin arnaıy memlekettik qoldaý men jeke ınvestıtsııalardy tartý qajet. Mysaly, qurylys salasynda salynǵan ǵımarattar men nysandar áli kóbine ishki naryqqa arnalǵan, al qyzmet kórsetý áleýeti bolsa da sheteldik naryqqa tolyq shyqqan joq. Alaıda bilim berý, medıtsına, logıstıka jáne paıdaly qazbalardy óndirý salasyndaǵy qyzmetterdi eksporttaý áleýeti joǵary.
Eksporttyń ishki naryqqa yqpaly
Negizi memleketter tek ishki naryq tolyq qamtamasyz etilgen soń ǵana taýar ne qyzmetti eksportqa jiberedi. Alaıda jahandaný dáýirinde álemdik suranys tez ózgerip, baǵa turaqsyzdyǵy aıtarlyqtaı artady. Sol sebepti Qazaqstannan jasalatyn eksport kóleminiń ulǵaıýy keıde ishki naryqtaǵy baǵanyń kóterilýine alyp kelýi múmkin.
Úkimet bul yqtımal jaǵdaıdy eskerip, óndirýshiler qaýymdastyqtary men kásipkerler birlestikterimen naqty kelisimderge keledi. Mysaly, maıly daqyldar óndirýshilermen kelisim boıynsha ósimdik maıynyń lıtri ishki naryqta 750 teńgeden satylady. Muny retteıtin «Azyq-túlik kelisimshart korporatsııasy» tetigi jumys isteıdi. Uqsas kelisimder basqa salalarda da qoldanylady. Mysaly, «Teńizshevroıl» seriktestigi 2025 jyly ishki naryqqa 240 myń tonna suıytylǵan gaz jetkizýge mindetteldi. Munaı ónimderi boıynsha da uqsas kelisimder bar. Osyndaı mehanızmder arqyly baǵa ósimin tejeýge múmkindik jasalady.
Sapa máselesine kelsek, jahandyq naryqtaǵy qatal báseke qazaqstandyq óndirýshilerdi óndiris qýattaryn úzdiksiz jańartýǵa, kadrlardy oqytýǵa jáne taýar oramasyn jetildirýge májbúr etedi. Bul talaptar shıkizattan tys ónimderdiń sapasynyń artýyna, taýarlardyń markalanýy men halyqaralyq naryqtaǵy tanymaldyǵynyń ósýine septigin tıgizedi.