Sherýbaı Qurmanbaıuly: Sózdik jasaýshy ǵalymdar termınologııalyq sózderge qoıylatyn talaptardy bilýi kerek

NUR-SULTAN. QazAqparat – Fılologııa ǵylymdarynyń doktory, professor, belgili termınolog Sherýbaı Qurmanbaıuly qazaq tili tarıhyndaǵy termınologııa ǵylymynyń ótkeni men búgini, ereksheligi týraly pikirimen bólisti, dep habarlaıdy QazAqparat tilshisi.

«Termınologııalyq sózdikterimizdiń shyǵýynyń ózindik tarıhy bar. Jalpy, ǵylym damyǵan kezeńderden bastap termın jasaý - ony kópshilikke tanystyrý, sol termınder arqyly ǵylymı uǵymdardy birizdendirý maqsatyn kózdeıdi. Qazaq tiliniń salalyq termınderiniń jasalýy negizinen HІH ǵasyrdyń ekinshi jartysynda bastaldy desek te, ol kezde naqty termınologııaǵa qatysty oqýlyqtar jaryq kóre qoıǵan joq. Termınologııalyq kitaptardyń jaryq kórýi – HH ǵasyrdyń bas kezine sáıkes keledi. Alǵash Alash zııalylary termınologııalyq sózdikterdi shyǵaryp, taratyp, engize bastady», - deıdi Sherýbaı Qurmanbaıuly «Til-Qazyna» ulttyq ǵylymı-praktıkalyq ortalyǵy ótkizgen «Termınologııalyq sózdikter jasaýdyń otandyq jáne halyqaralyq tájirıbesi» taqyrybyndaǵy onlaın baspasóz máslıhatynda.

Professordyń aıtýynsha HH ǵasyrdan bastap qazirgi kúnge deıin shyqqan qazaq tilindegi termınologııalyq sózdikter úlken talqylaýdan ótip keledi.

«Otyzynshy jyldardan bastap qazaq termınologııasynyń damý baǵyty keńestik jolǵa tústi. Máskeýde ult tilderiniń termınologııasynyń baǵyt-baǵdary belgilenip otyrdy. ıAǵnı shet tilderinen, ásirese orys tilinen engen sózderdi ózgertpeý, olardy sol qalpynda qabyldaý baǵyty belgilendi. Osy otyzynshy jyldardan bastap engizilgen termınologııalyq sózdikterdi alyp qaraıtyn bolsaq, sondaǵy alynǵan termınderdiń bári – keńes halyqtaryna ortaq termınder. Olar ult tilderine múmkindiginshe burmalanbady. Osyndaı sózdikter arqyly sovet bıligi termınologııalyq sózdikterge talap qoıdy. Bul prıntsıp toqsanynshy jyldarǵa deıin jalǵasty», - deıdi ol.

Sherýbaı Qurmanbaıuly 1962 jyly ǵylym akademııasynyń bazasynda termınologııalyq sózdiktiń úlken sózdigi jaryq kórgenin aıtady.

«Toqsanynshy jyldardyń basynda sózdik jasaýdyń máselesine óte kóp mán berildi. Jekelegen avtorlar barlyq ýnıversıtette, ǵylymı-zertteý ortalyqtarynda avtorlyq sózdikterin shyǵara bastady. Sebebi qazaq tiline memlekettik mártebeniń berilýine baılanysty ǵylym men bilim salasyna túrli mamandardy daıarlap, sol salalarǵa qatysty oqýlyqtardy ázirleý kerek boldy. Osy ózgerister ulttyq salalyq termınderdi jasaýǵa ıtermeledi. Kóptegen avtor qazirge deıin óz salasy boıynsha túrli termınologııalyq sózdik jasady», - deıdi ol.

Ǵalym osy kezde termınologııamyzda júzdegen, myńdaǵan termın enip ketkenin aıtyp ótti.

«Máselen «qarjyger» degen termın bizde toqsanynshy jyldarǵa deıin bolǵan emes. Qazir enip ketti. Demeýshi, jasýsha, qujattama sekildi sózder endi. Osyndaı júzdegen termınniń enýi – táýelsizdigimizdiń 30 jyldyǵyndaǵy jetistigi deýge bolady. Bizdiń aıtaıyq dep otyrǵanymyz – jalpy termınologııa leksıkografııadan bólinip shyqqan jeke sala. Bizdiń sózdik jasaýshy ǵalymdar termınografııalyq eńbekterdi, maqalalardy, zertteýlerdi kóbirek oqyp, termınologııalyq sózderge qandaı talaptarǵa qoıylatynyn, termınologııalyq sózdiktiń qandaı tıpteri bar degen erekshelikterdi bilip, termınologııalyq sózdikterdi jasaýǵa kisirip jatsa – jasalǵan sózdikterdiń jurtshylyqqa paıdasy zor bolar edi», - dep túıdi professor.

Ǵalym kez kelgen termınologııalyq kitaptyń maqsaty men mindeti aıqyn bolýy kerektigin eskertedi.