Shash qoıýǵa baılanysty salt-dástúrler
ASTANA. KAZINFORM – Mádenıet jáne ulttyq salt-dástúr kúnine oraı Kazinform agenttigi nazarlaryńyzǵa ultymyzdyń tal besikten jer besikke deıingi ǵumyryndaǵy mańyzdy salt-dástúrlerin usynady.
Aıdar qoıý
Ertede perzent kórmeı zaryǵyp júrip, uldy bolsa, onyń tóbesine bir shoq shash qoıyp, oǵan marjan-monshaq aralastyryp órip qoıatyn salt bolǵan. Budan tys, keıbir han urpaqtary men baı-manaptarda jaqsy kórgen uldarynyń tóbelerine kishkene shash qoıyp, ony «aıdar» dep ataǵan. «Aıdarly ulyń, tulymdy qyzyń bar ma» degen təmsil, əne, sodan qalǵan.
Bul dəstúrdiń de ózindik məni bar. Óıtkeni aıdardy balalarǵa «osy balam el-jurttyń qoldap-qorǵaýyna, úmit-tilegine ıe bolsa eken» dep qoıady.
Tulym qoıý
Zaryǵyp júrip kórgen nemese bir top uldyń ishindegi jalǵyz qyz bolsa, onyń eki shekesine eki shoq shash qoıyp, ony órip, túrli monshaq-marjan taǵyp, olardy basqa balalardan erekshelep qoıǵan. Bul salt «tulym qoıý» dep atalǵan. Qyz balalarǵa tulym qoıǵanda, analary shaǵyn qýanysh saltyn ótkizip, qýanyshyn kóppen bólisken. Tulym qoıýdyń da ózindik mən-maǵynasy bar. Ózge balalarǵa qaraǵanda tulymdy qyzdarǵa el-jurt erekshe súıispenshilikpen qaraıdy. Olarǵa bar jaqsy tilekterin tilep otyrady.
Jetimge jelke shash qoıý
Ertede ata-analarynan jastaı aıyrylyp jetim qalǵan, janashyr týys-týǵany joq balalardyń jelkesine bir shoq shash qoıatyn salt bolǵan. Bulaı isteý «osy bala tuldyr jetim. Muny kim-kimniń de quqyq-múddesin qorǵaý jaýapkershiligi bar» degeni. Bul «jetimniń jelke shashy» dep atalyp, ony kórgen adamdar jetim ekenin bilip, oǵan aıaýshylyq pen qarap, syrttaı qamqorlyq kórsetip, tipti balaǵyp baǵyp alyp otyrǵan. Jetimderge jelke shash qoıý, qazirgi zamandaǵy sııaqty analar men balalardyń quqyq-múddesin qorǵaıtyn zań-erejeler men mekeme oryndary joq zamanda qoǵamda belsendi ról atqarǵan. Ol adamdardyń janashyr jaqyny joq urpaqtar aldynda boryshtylyq jəne jaýapkershilik sezimderin oıatyp, olardy ózimshildikten, qaıyrymsyzdyqtan, raqymsyzdyqtan boılaryn aýlaq ustap, izgi nıetti, qaıyrymdy, meıirimdi bolýǵa baýlyǵan.
Tanabaý taǵý
Ul bala alǵash ret əkesine, qyz bala sheshesine ilesip, túrli jumystaryna qolǵabys tıgizip júrgenin birinshi ret kórgende týys-týǵan, dos-jaran, kórshi-qolańdary:«Balalaryń jigit bolypty, boı jetipti, qajetke jarapty», – dep jabyla quttyqtap, balaǵa túıme-tana, bilezik, sólkebaı taǵyp jiberedi. Keıde ony kóptiń atynan bireý baryp taǵyp qaıtady. Mine, bul «tanabaý taǵý» dep atalady. Salt boıynsha, balasyna «tana baý» taǵylǵan ata-ana bul jaǵdaıdy mindetti túrde atap ótedi.Tanabaý shaıyna barǵan kisiler balanyń ata-anasyna «balańnyń tanabaýy» dep ərtúrli baǵaly tartýlar men qoı-qozy, taı-taıynsha berip, ıgi tilekterin aıtady. Bul dəstúr adamdar arasyndaǵy dostyq súıispenshilik pen bereke-birlikti nyǵaıtyp, adamdardy kúıinish-súıinishte birge bolýǵa shaqyrady.
Tulym-shash alý
Balaly-shaǵaly, nemere-shóbereli bolyp, artyna jaqsy urpaq qaldyrýdy adamdyq paryz, azamattyq mindet dep bilgen halqymyz kóp perzentti bolýdy erekshe qýanysh sanap, erkeletken qyzdaryna «tulym», uldaryna «aıdar» qoıǵan. Olar beske kelgende jaqyn-jýyqty shaqyryp «tulym-shash (aıdar) alý» joralǵysyn jasap otyrǵan.
Onda: tulymyn nemese aıdaryn alatyn balanyń shashyn tórde otyrǵan aqsaqaldan bastap kelgen jurt az-azdan qyrqyp shyǵady. Sondaı-aq, bal ǵa óz shama-sharqylaryna qaraı syılyq atap (berip) «otbasyńnan aıdarly ul, tulymdy qyz úzilmesin» dep yqylas-batalaryn aıtady. Sońynda shala qyrqylǵan aıdar nemese tulymdy ınabatty kisilerdiń birine ustaramen aldyrtyp tastaıdy da, dastarqan basynda bas qosyp, kóńil kóteredi. «Tulym-shash alýdyń» da ózindik mən-maǵynasy bar. Ol adamdardyń urpaqqa degen súıispenshiligin arttyryp, bolashaqta ónegeli januıa bolýlaryna bastama beredi
Materıal Aıyp Núsipoqasulynyń «Tal besikten jer besikke deıin» atty kinabyna negizdelip daıyndaldy.
