Sergeı Sklıarenko: Qazaqstan - joıylyp ketken jolbarysty mekenine qaıtarǵan birden-bir el bolmaq
Jahandyq WWF International uıymymen kelisimge kelgen Qazaqstan dál osy Turan jolbarysyn (Amýr jolbarysyn ósirý tájirıbesimen) Balqash óńirinde qaıta mekendestirý jumysyn qolǵa aldy. Dese de, bul baǵdarlamanyń bastapqy kezeńi ǵana. Alda qyrýar jumys kútip tur. Osyǵan baılanysty jolbarysty baıyrǵy mekeni - Іle-Balqash rezervatynda ósirý baǵdarlamasynyń qalaı iske asatyny týraly Qazaqstan bıoalýantúrlilikti saqtaý qaýymdastyǵy Atqarýshy dırektorynyń mindetin atqarýshy Sergeı Sklıarenkony sózge tartqan edik.
- Sergeı Lvovıch, rezervatty qalpyna keltirý, azyqtyq bazany daıarlaý jumystarynyń barlyǵyn esepke alsaq, Balqash óńirine naqty qaı ýaqytta jolbarys jiberilgeli otyr?
- Jolbarysty reıntrodýktsııalaý baǵdarlamasy birneshe jyldarǵa arnalǵan. Qazaqstan dalasyna eń birinshi jolbarysty ákelgenge deıin ekojúıeni qalypqa keltirý jáne jolbarystardyń azyqtyq bazasyn daıarlaý baǵytynda óte aýqymdy jumys júrgizilýi kerek. Sebebi, dál qazir Іle-Balqash aýmaǵyna jolbarys ákelý múmkin emes - olardyń ómir súrip ketýine eshqandaı jaǵdaı joq. Nýly-toǵaıly orman degenniń ózinde ondaǵy jaı-kúı de máz emes. Úshinshiden, ol jerde jolbarys azyqtanatyndaı qabannyń da, eliktiń de sany azaıyp ketken. Sol sebepti, belgilengen aýmaqtyń ekojúıesin joq degende «qanaǵattanarlyq» qalypqa keltirý kerek. Bul kem degende birneshe jylǵa sozylady. Azyqtyq bazany ázirleý de birshama ýaqytty talap etedi. Ol aýmaqtaǵy qabannyń sany kem degende 10 esege, eliktiń sany birneshe esege kóbeıtilýi kerek. Rezervatqa Buqar buǵysyn ákelý de kózdelýde. ıAǵnı, bul rette azyqtyq baza retinde qarastyrylyp otyrǵan osynaý ańdardyń ózdiginen kóbeıýine jaǵdaı jasalýy tıis.
Sondyqtan da, qazirgi ýaqytta jolbarystarǵa arnap «Іle-Balqash rezervatyn» daıyndaý jumysy júrip jatyr. Sol sebepti, ekojúıe men azyqtyq baza máselesi sheshilgende ǵana rezervat aýmaǵyna alǵashqy jolbarystar jiberiledi. Demek, jolbarystardy naqty ákelingenine deıin bilmeımin, bálkim, 10 jylǵa deıingi ýaqyt ótip ketýi múmkin.
- Rezervat aýmaǵyna qansha jolbarys ákelý kózdelip otyr? Keıbir BAQ jazyp jatqandaı, 200-ge jýyq jolbarys ákelinedi degen aqparat shyndyqqa saı kele me?
- BAQ-ta jarııalanǵan málimet tolyǵymen shyndyqpen qıyspaıdy. Baǵdarlama pysyqtalyp jatqan ýaqytta 200 jolbarys týraly áńgimeniń sheti shyqqany ras. Biraq, bundaı sandy aıtýǵa ázirshe erterek. Aldaǵy jyldary rezervatqa qansha jolbarys ákelýge bolady degen máselege qatysty aıtylǵan «yqtımal» sandar bolatyn. Degenmen, alǵashqy jyldary 10 nemese 20 jolbarys ákelinýi múmkin. Oǵan qosa ákelingen jolbarystar tek qana qorshalǵan ýchastokqa jiberiletinin umytpaý kerek. Demek, belgilengen óte keń aýmaqty qorshaǵan bıik qorshaý salynyp bitýi tıis.
- Al ol jolbarystardy qaıdan ákelý kózdelip otyr?
- Amýr jolbarystaryn Reseıden ákelý josparlanǵan. Ákelinetin ańdardyń taǵy bir bóligi zoobaqtardan jetkizilýi yqtımal. Genetıkalyq turǵyda Turan jolbarysyna óte jaqyn bolǵandyqtan, jiberiletinder - Amýr jolbarystary. Turan jolbarysy Qazaqstan dalasynda quryp ketkenin bilesizder. Biraq, osy ekeýinde kóp aıyrmashylyq joq. Onyń ústine jolbarystardyń osynaý eki túri klımaty uqsas aýmaqta ómir súrýge beıim. ıAǵnı, qystyń qatal aýa raıyna shydamdy. Ekeýinen basqa birde-bir jolbarystardyń túri mundaı sýyqta ómir súrip kete almaıdy.
Amýr jolbarysy
- Jalpy, osy baǵdarlamany júzege asyrý úshin qajetti qarajat qaıdan bólingeli otyr?
- Qazaqstan tarapy qazirdiń ózinde Іle-Balqash rezervatyn quryp, óziniń úlesin qosyp jatyr. Osy rette, jalpy rezervattyń jalǵyz ǵana jolbarys úshin emes, tutas ekojúıeniń qamy úshin jasalǵaly jatqanyn esten shyǵarmaý kerek. Bul asa quptarlyq másele. Shyntýaıtyna kelgende, Qazaqstanda jolbarystar týraly áńgime aıtylmaı turyp rezervatty qurý máselesi kóterilip júrgen bolatyn. Demek, bul tek qana jolbarystar úshin ashylǵaly otyrǵan rezervat emes. «Qulannyń qasýyna, myltyqtyń basýy» dál kelip tur demekshi, jolbarysty ósirý baǵdarlamasy rezervat qurý josparymen tuspa-tus ári úılesimdi kele qaldy. Memleket qazirgi ýaqytta rezervatty qurý baǵdarlamasyna aqsha bólip otyr. Operatsııalyq shyǵyndarǵa 100 mln teńge bólinýde. Buǵan qosa, qatelespesem rezervattyń ınfraqurylymyna 80 mıllıon teńge bólingeli otyr.
Jolbarystar taqyrybynan tys Іle-Balqash ekologııalyq dálizin qurý josparlanýda. Burynnan sharýashylyq maqsatta paıdalanyp kele jatqan jer ýchastoktary sharýalardan tartyp alynbaıdy. Ol jerdegi halyq burynǵydaı malyn jaıyp, shóbin shaba bermek. Biraq, sol aýmaqqa qosymsha baqylaý kúsheıtilip, bul ómir súrý aýmaǵy tozyp ketpes úshin jasalady. Sonymen birge, tuıaqty janýarlardyń emıgratsııasyna keltiriletin kedergiler joıylýy kerek. «Altyn Emel» Ulttyq tabıǵı parkiniń ekologııalyq dálizi Іle Balqash rezervatyna deıin sozylady. Bul ekojúıelerdiń birigýine muryndyq bolady. Ol aýmaqtaǵy brakonerlikke qatań qadaǵalaý júrgiziledi.
Tyń ózgerister jergilikti halyqqa eshqandaı keri áserin tıgizbeıdi. Máselen, jýyqta Balqash aýdany ákimdiginiń uıymdastyrýymen Baqanas aýylynyń halqymen kezdesý ótkizilip, osy másele elmen birge keńinen talqylandy. Halyqtyń bári bir aýyzdan ekologııalyq dáliz ben rezervat qurýǵa kelisimderin berip otyr. Eshkim qarsy shyqqan joq. Jolbarysty ósirý - bul negizgi maqsat emes. Jolbarystar osynaý úlken maqsattardyń mańyzdy bir bóligi bolyp tabylady.
- Depýtattar ótken jyldyń 7 jeltoqsandaǵy Parlament Májilisiniń otyrysynda jolbarystardy ósirý boıynsha eki máselege nazar aýdarǵan edi. Májilismenderdiń biri «Jolbarystar jergilikti halyqqa qaýipti emes pe?» dese, ekinshisi «Kúnine 5-6 keli et jeıtin jolbarysty ósirý Qazaqstanǵa qanshalyqty tıimdi? Bul bıýdjetke aýyr salmaq salmaı ma?» degen máseleni aıtqan edi. Osyndaı ýájge qatysty ne der edińiz?
-Árıne, suraqtardyń kóterilýi oryndy. Birinshiden, et týraly kóterilgen máseleniń sheshimi bar. Buǵanǵa deıin azyqtyq bazanyń qalpyna keltiriletinin aıtqan bolatynmyn. Naqty sany boıynsha toqtalsam: bir jylda úlken jolbarys 50-60 qaban aýlap jeıdi. Demek, bul jerde bıýdjettiń múldem qatysy joq. Sebebi, azyqtyq baza qalpyna keltirý osy máseleni ózdiginen sheship tur. ıAǵnı, jolbarystar jabaıy ańdardy aýlap ómir súretin bolady. Oǵan deıin aýmaqty kúzetý jumysy retke keltirilip, bıotehnıkalyq sharalar qolǵa alynady. Qabandardy qysqa qaraı jemdeý jumysy júrgiziledi. Demek, bul ańshylyq sharýashylyqtardyń aıyn ońynan týǵyzaıyn dep tur. Qabannyń sany búgingiden 10 esege artsa, olar barlyǵyna da jetedi. ıAǵnı, bul baǵytta jolbarystar úshin eshqandaı shyǵyn shyqpaıdy. Este saqtaý kerek - azyqtyq bazanyń tolyqqandy daıyn bolǵanyna kóz jetkizbeıinshe eshkim rezervatqa jolbarysty ákelmeıdi.
Al adamǵa shabýyldaýy múmkin degen qaýip týraly aıtarym... Eger azyqtyq baza tolyǵymen qamtamasyz etilse, álbette jolbarystyń adamǵa shabý qaýpi bolmaıdy. Ekinshiden, jergilikti halyqtyń qaýpi men kúdigin seıiltý úshin jolbarysty reıntrodýktsııalaý baǵytynda úlken qorshaý salý týraly sheshim qabyldanǵan bolatyn. Eldimekeni joq aýmaqty qorshap, bastapqy kezde belgili bir ýaqytqa jolbarystardy jiberip kórý kózdelip otyr. ıAǵnı, jolbarystyń barlyǵy qorshaýdan shyqpaıdy. Qorshaýdyń bıiktigi qansha jáne onyń qandaı materıaldan salynatyny ázirge dóp basyp aıta almaımyn. Bir bilerim, bul jumys qazirgi ýaqytta is-sharalar josparyna engizilip, barlyq jospardyń anyq esebi 2018 jylda tolyǵymen belgili bolady dep otyrmyz. Osylaısha, 2018 jyl daıyndyq jumystaryna arnalyp, Іle-Balqash rezervaty qurylyp, ormandy qandaı jolmen qysqa ýaqytta qalpyna keltirý boıynsha qosymsha ǵylymı-zertteý jumystary júrgiziledi. 2019 jyldan bastap baǵdarlamany birtindep júzege asyrý kózdeledi.
- Jalpy, álemde bir kezderi quryp ketken, biraq keıin sol ańdardyń tirshiligin osyndaı jolmen qalpyna keltirgen memleketter bar ma? Naqty jolbarystardy ejelgi qonysyna qaıtarǵan álemdik tájirıbelerdi ataı alasyz ba?
- Úndistan sekildi bir-eki elde ondaı tájirıbe bar. Biraq, ol shaǵyn ǵana aýmaqtarda júzege asyrylǵan. Jalpy, eger júzege asyra bilse - jolbarystardy qaıta qalpyna keltirgen birden-bir memleket - Qazaqstan bolmaq. Bul Qazaqstan úshin ǵana emes álem úshin biregeı jańalyq bolaıyn dep tur. Álemde ekojúıeni qalpyna keltirý tájirıbesi joq. Birinshiden, osynshama úlken aýmaqtyń ekojúıesin qalpyna keltirip, jolbarys sekildi iri ańdy qaıta ómir súre alatyndaı jaǵdaı jasap bere alsaq - ıá, bul álemdik tájirıbedegi tuńǵysh bastama bolady. ıAǵnı, Qazaqstan tarapy álemdik aýqymdaǵy tapsyrmany qolǵa aldy.
- Qazaqstanda ekojúıeniń buzylmaýyn jáne jolbarystardyń qamyn baqylap otyratyn naqty uıym qurylýy múmkin be?
- Ázirge ondaı uıymdy qurý týraly sóz aıtylǵan joq. Jaqynda Aýyl sharýashylyǵy vıtse-mınıstri Erlan Nysanbaevtyń, WWF ókilderiniń ókilderiniń qatysýymen otyrys ótip, jumys toby qurylǵan bolatyn. Ol jumys toby turaqty túrde jınalys ótkizip, baǵdarlamanyń júzege asyrylýyn jiti baqylaýyna alady. Demek, kez kelgen kózden, halyqaralyq donorlardan aqsha bóline qalsa, jobanyń úılestirýshisi tehnıkalyq jumysty júrgize beredi. Odan keıin qajettiligine baılanysty belgili bir qurylym qurylyp ta qalýy múmkin. Álbette, úlken uıym bolmaýy da yqtımal. Onyń qajettiligi joq. Ár túrli vedomstvolardyń kelisilgen jospary boıynsha jumys júrgiziledi.
Eń basty qurylym - tek qana jolbarystar úshin emes, jalpy rezervatty ustap turý úshin quramynda ár túrli 64 qyzmetker bolatyn uıym qurylady. ıAǵnı, jergilikti halyq úshin de jańa jumys oryndary ashylady.
- Sizdiń oıyńyzsha, ómir súrip kete alýy úshin rezervat aýmaǵynda jıyny qansha jolbarys bolýy kerek?
- Jolbarystar toptasyp, kóbeıe alatyn dárejede bolýy tıis. Demek, shartty túrde aıtar bolsaq, 40-50 jolbarys bolýy kerek. Osy mólsherdegi jolbarystar toby ómir súrip ketýge qaýqarly. Biraq, qaıtalap aıtaıyn, oǵan deıin áli biraz ýaqyt kerek.
- Suhbat bergenińiz úshin rahmet!
Taqyrypqa tuzdyq:
Turan jolbarysyn aǵylshyndar Kaspıı jolbarysy dep biledi. Mysyq tuqymdas jyrtqyshtyń bul túri kezinde Taıaý Shyǵystyń 13 elinde, Qap taýlarynda, Ortalyq Azııa men Túrkııanyń soltústik-batys jaǵynda tirshilik etken eken. HH ǵasyrdyń basynda Turan jolbarysynyń sany áldeqaıda kóp bolǵan degen maǵlumat bar. Sońǵy jyrtqyshtyń óltirilgeni naqty ýaqyty týraly ártúrli boljamdar aıtylady. Keıbir ǵalymdar sońǵy Turan jolbarysyn 1970 jyly kórgender bar degen pikirde. Al Qazaqstanda sońǵysy 1949 jyly atylǵan degen derek bar.
HH ǵasyrdyń basynda Jetisý óńirinde túsirilgen sýret. Sýrettiń avtory - majar shyǵystanýshysy Derd Almashı.
Turan jolbarysynyń quryp ketýine maqsatty túrde júrgizilgen ańshylyq sebep bolǵany daýsyz. Eń ókinishtisi, osy ańshylyqqa birdi-ekili ańshy emes, tutas áskerı bólimshelerdiń jumyldyrylýy jaǵdaıdy tipti ýshyqtyryp jibergen eken. Buǵan qosa jyrtqyshtardyń azyǵy sanalatyn tuıaqty janýarlardyń esepsiz aýlanýy, ırrıgatsııalyq jobalar úshin ańdardyń ómir súrý oryndarynyń quryp ketýi Turan jolbarysynyń tuqymyn tuzdaı qurtýǵa sebep boldy. Osynyń saldarynan toǵaıly ormandardyń toz-tozy shyǵyp, ózen-kólderdiń jaǵasyn alyp jatqan qamysty ári batpaqty aýmaqtar qurǵap qaldy.
Álemdegi jolbarystardyń jappaı joıylyp bara jatqany sebepti, 2008 jyly Búkilálemdik Banktiń prezıdenti R. Zellık jahandyq «Jolbarys bastamasyn» qolǵa aldy. Atalǵan bastama aıasynda 2010 jyly Sankt-Peterbýrgte Reseı prezıdenti V.Pýtınniń shaqyrýymen Jer jahandaǵy jolbarystardy aman alyp qalý boıynsha Halyqaralyq forým ótkizildi. Forýmda tujyrymdalǵan jospar boıynsha 2022 jylǵa qaraı álemdegi jolbarystardyń sanyn eki esege arttyrý maqsaty alǵan qoıylǵan bolatyn. Dál osy forýmda WWF usynysy negizinde Qazaqstan men Reseı Ortalyq Azııadaǵy jolbarystardy qaıta ósirý baǵdarlamasynyń qolǵa alynǵanyn jarııalaǵan bolatyn.
Búgingi kúnge deıin Ózbekstan, Ázerbaıjan, Grýzııa, Iran, Qyrǵyzstan, Qytaı, Tájikstan, Túrkııa elderiniń Turan jolbarysyn ósirýge bolady-aý degen aımaqtary zerttelip, saralanǵanymen, aqyry, eki oryn, atap aıtqanda Aral teńiziniń Ózbekstanǵa qarasty aýmaǵy men Qazaqstannyń Balqash kóliniń mańy tańdalyp alynǵan edi. WWF Turan jolbarystaryn (negizinen Amýr jolbarystarynan ósirý) Qazaqstanda - Balqash óńirinde qalpyna keltirý bastamasyna qoldaý bildirdi. 2017 jyldyń 8 qyrkúıeginde Qazaqstan Úkimeti jolbarysty Іle-Balqash aımaǵyndaǵy tarıhı tirshilik mekenine qaıtarý boıynsha josparyn jarııa etip, jolbarys reıntrodýktsııasynyń birlesken baǵdarlamasyn iske asyrý jóninde WWF-men memorandýmǵa qol qoıdy. Qujatty QR Premer-Mınıstriniń orynbasary - Aýyl sharýashylyǵy mınıstri Asqar Myrzahmetov (sol tustaǵy) pen WWF International bas dırektory Marko Lambertını rásimdedi.