Semeı polıgony mańaıyndaǵy radıatsııaǵa ushyraǵan jerdiń normaǵa kelýi úshin keminde 300 jyl kerek- Májilis depýtaty E. Rahmetov
Semeı ıadrolyq synaq aımaǵy jabylǵanmen, onyń adam balasyna tıgizer zardaby áli bitken joq. Bul máseleni zerdelep, Parlament minberinen kóterip júrgen azamattyń biri - Erjan Rahmetov. Ol - Parlament Májilisiniń Ekonomıkalyq reforma jáne óńirlik damý komıtetiniń múshesi. Jýyrda Májilis depýtaty Erjan Rahmetov Semeı synaq aımaǵynyń jer aýmaǵynyń jaramsyz ekenin aıtyp, QR Premer-mınıstri Kárim Másimov myrzanyń atyna depýtattyq saýal joldady. Bul máseleni depýtat QazAqparat tilshisine jan-jaqty túsindirip berdi.
- Erjan Orazuly, Siz kótergen másele qalaı týyndady?
- Ulttyq ıadrolyq ortalyǵy ǵalymdarynyń (UıAO) Semeı synaq polıgonyna qarasty jerdiń 95 paıyzyn halyq sharýashylyǵynyń paıdalanýyna berý boıynsha jumystyń bastalýy týraly aqparaty tarap ketti. Bul málimet respýblıka jurtshylyǵyn, ásirese, polıgonǵa jaqyn óńirde turatyn halyqtyń ashý-yzasyn keltirip, narazylyǵyn týǵyzdy. Osy másele Qazaqstannyń barlyq buqaralyq aqparat quraldarynda úlken pikirtalasqa ulasty. Bir jaǵynan UıAO ǵalymdary, ekinshi jaǵynan halyq jáne ǵalymdar arasynda qarama-qaıshylyq týdy.
Tarıhqa kóz júgirtsek, Semeı ıadrolyq polıgonynda birinshi jarylys 1949 jylǵy 29 tamyzda, sońǵysy 1989 jylǵy 19 qazanda boldy. Ótken jyldar ishinde polıgonda 470 atom synaǵy júrgizilip, sol kezderde 606 ıadrolyq jarylys, onyń ishinde áýede 90, jer betinde 26, jer astynda 354 jarylys júrgizildi. Olardyń jınaqtalǵan trotıldik balamasy 17,7 megatonna boldy! Jer betindegi jáne áýedegi ıadrolyq jarylystarǵa arnalǵan qarýlar 1963 jylǵa deıin shyǵaryldy. Áýe men jer betinde júrgizilgen 55 jarylystyń radıoaktıvti bulttary jáne jer asty jarylystyń 69 gaz fraktsııasy polıgon sheginen tys jerlerge tarady. Dál osy 124 jarylys Qazaqstan aýmaǵynyń shyǵys bóligin radıatsııamen lastady. Polıgonda ıadrolyq jarylystan basqa hımııalyq jarylys zattaryn qoldana otyryp, 175 jarylys júrgizildi. Sońǵy zarıad 1995 jylǵy 31 mamyrda hımııalyq jarý ádisimen joıyldy.
Polıgonnyń aýmaǵy 18,54 myń sharshy shaqyrymdy alyp jatyr jáne Pavlodar oblysynyń 39 paıyzyn, Shyǵys Qazaqstan óńiriniń 54 paıyzyn jáne Qaraǵandy oblysynyń 7 paıyzyn ıelengen.
-Jer-Anaǵa jáne sol aımaqtyń turǵyndaryna keltirilgen orasan zor zııan kezinde jasyryn boldy. Degenmen qoldaǵy bar málimetter ne deıdi?
- Qyryq eki jyl boıy Semeı polıgonyndaǵy ıadrolyq jarylystar baıtaq jerdi jut jerge aınaldyryp, tabıǵat pen adamdarǵa zııandy áserin tıgizdi. Búgingi tańda polıgonnyń aýmaǵy da baıaý áreket etetin ekologııalyq bomba, jasyrynyp jatqan oshaq jáne áli kúnge deıin zerttelmegen qaýip sekildi.
Jergilikti mamandar da, sheteldik mamandar da qandaı da bir radıatsııalyq sáýlege ushyraǵan qazaqstandyqtardyń jalpy sany júz myńdaǵan adamnan asyp ketti dep esepteıdi. Olardyń baǵalaýy boıynsha Semeı polıgony mańaıyndaǵy radıatsııaǵa ushyraǵan jerdiń normaǵa kelýi úshin keminde 300 jyl kerek!
Osy faktilerdiń bárine qaramastan, UıAO ǵalymdary polıgon aýmaǵyndaǵy barlyq jerdi jaqyn arada sharýashylyq aınalymyna qaıtarý týraly ıdeıalar kóterýde.
UıAO Bas dırektory Qaırat Qadyrjanov jýrnalısterge bergen suhbatynda: «Polıgon aýmaǵyndaǵy jerdi zerdeledik. Eń bastysy: polıgon aýmaǵyna sharýashylyq jumysty shekteýsiz júrgizýge bolady! Bul taqyrypta uzaq ýaqyt jumys istep, óz ıdeıamyzdy usyndyq - Semeı polıgonyn 10 jyl ishinde 2-3 myń sharshy shaqyrymǵa bólip, sharýashylyq aınalymyna aınaldyramyz. Polıgon «ótken» bolyp qalady» dep birneshe ret málimdegen bolatyn.
Alaıda, turǵylyqty halyq bul habarǵa qýanbady, qýanatyn dáneńe de joq. Basqa memlekette basqasha bolar, biraq Qazaqstanda jer jetkilikti. Qazirgi kezde on myńdaǵan qunarly jer bos jatyr.
UıAO Radıatsııalyq qaýipsizdigi ınstıtýtynyń burynǵy dırektory, 40 jyldan astam eńbek ótili bar ekolog ári meteorolog, radıatsııalyq qaýipsizdik pen meteorolog salasyndaǵy maman Larısa Denısovna Ptıtskaıanyń sózin tyńdasaq, plýtonııa-240 ızotoptary tabıǵı jolmen 6 500 jyldan keıin, plýtonııa-239 ızotoptary 21 myń jyldan keıin ydyraıdy. Al plýtonııa-241 ydyraǵan kezde jańa alfa-sáýlesi túziledi: amerıtsıı-241, onyń tóndiretin qaýpi jyl saıyn tek ósedi! Eger plýtonııanyń bir bóligi adam organızmine tússe, súıek tininde 80 jyl, baýyrda 40 jyl ómir súredi eken. Barlyq tiri jasýshalardy óltirip, olardyń tabıǵı qasıetin joıyp, buzýǵa ákep soǵady.
Ǵylymda radıoaktıvti plýtonııanyń radıoaktıvti zatqa aýystyrýdyń bir ǵana tásili bar: onyń óz betinshe ydyraýy, ol ıadrolyq fızıka zańyna negizdeledi. Budan basqa jol joq! Alaıda, bul uzaq protsess.
- Polıgonnyń jabylǵanyna 19 jyldan astam ýaqyt ótti. Alaıda, ony burynǵy polıgon dep aıtýǵa bolar ma edi?
- Radıatsııalyq jaǵdaıdy nasharlatý faktorlary óte kóp. Burynǵy polıgon degen joq jáne bolmaıdy da! Radıonýklıdter jer asty sýlarymen topyraq betine shyǵady. Jelmen kóterilip, uzaq jerge deıin jetedi. Radıoaktıvti lastaný jel bolǵan kezde 1000 esege artady. Shań-tozańdy jel bolǵan kezde radıatsııanyń kóterilýi birneshe esege artyp ketedi. Osylaısha, radıonýklıdter adam organızmine túsýi múmkin. Polıgondaǵy topyraq qabatynyń buzylýyna jol bermeý qajet. Eger topyraq betiniń eń joǵarǵy qabaty buzylatyn bolsa, onda esh nárseni qalpyna keltirý múmkin emes. Alaıda, eń basty faktor - bul antropogendik, ıaǵnı, adamnyń sanktsııalanbaǵan qyzmeti. Polıgonnyń aýmaǵy qazyp tastalǵan. Nátıjesinde 15-20 tereńdikte jatqan nýklıdter kóterilip, basqa jerge aýysady. Polıgon shekarasyndaǵy kez kelgen sharýashylyq qyzmetke radıatsııalyq qaýiptiń tónbeýi múmkin emes.
Ondaǵy jerdi qalpyna keltirý is júzinde múmkin emes. Ony oıdaǵydaı júrgizý úshin bir mezgilde shamamen eki mıllıon gektar jerdiń ústińgi qabatynyń shamamen 25 santımetrin sypyryp, jerge kómip tastaý kerek. Kelesi rekýltıvatsııa kezinde radıoaktıvter basqa jerge aýysady, osylaısha sheksiz kete beredi.
Reseı ǵalymdarynyń da birqatary Semeı polıgonyna qarasty jerdi qandaı bolmasyn sharýashylyq maqsatynda paıdalanýdy maquldamaıdy. «Semeı polıgonyndaǵy synaq» atty 3 tomdyq kitap shyǵarǵan akademık Mıhaılov óz oıyn anyq bildirdi: «Biz polıgonǵa qarasty jerdi sharýashylyqqa paıdalanýǵa berýdi eshqashan oılaǵan joqpyz!». Obnınsk ǵalymdary («Taıfýn» ÚEU) óz zertteýlerin júrgizip, plýtonııanyń bólshegi jelsiz de oryn aýystyratynyn dáleldedi!
L. Ptıtsıkaıanyń pikirine professor, ǵylym doktory, Tomskidegi Ulttyq Zertteý Polıtehnıkalyq Ýnıversıtettiń Geoekologııa jáne geohımııa kafedrasynyń meńgerýshisi, RF eńbek sińirgen ǵalymy Leonıd Rıhvanov tolyǵymen qosylady. Ol Q.Qadyrjanovtyń Semeı polıgonynyń taǵdyryna qatysty qazaqstandyq jáne reseılik ǵalymdar arasynda tolyq pikirlestik týraly sózin múldem joqqa shyǵardy jáne ol polıgonǵa qarasty jerdi sharýashylyq aınalymyna berýge túbegeıli qarsy.
Dál osyndaı pikirdi Semeı qalasyndaǵy Radıatsııalyq medıtsına jáne ekologııa ınstıtýtynyń burynǵy dırektory (ıadrolyq polıgon jumys istep turǵan kezde KSRO Densaýlyq saqtaý mınıstrliginiń qupııalanǵan № 4 Brýtsellezge qarsy dıspanserdi basqarǵan) Borıs Gýsev te qoldaıdy. «Polıgonnyń barlyq jeri tizege deıin tunyp turǵan plýtonııa, - deıdi ol, - bul máseleni kóterý úshin keminde taǵy 50 jyl kerek jáne ol da qajet bolǵan jaǵdaıda ǵana bolý kerek. Halyqtyń ómiri men densaýlyǵyn qaýipsizdiktiń nyq kepilinsiz, táýekelge tigýge bolmaıdy, eshkimniń quqyǵy da joq.
2010 jylǵy 24 qyrkúıekte Semeı qalasynda reseılik jáne japondyq ǵalymdardyń qatysýymen «Semeı ıadrolyq synaq polıgonymen shektesip jatqan Qazaqstan aýmaǵynyń qazirgi zamanǵy radıoekologııalyq pen medıko-demografııalyq problemalary jáne olardy eńserý» degen taqyryppen ótken halyqaralyq sımpozıým ótti. Oǵan qatysýshylardyń barlyǵy «Polıgon jerin sharýashylyq aınalymyna berý keshirilmes qatelik bolady, óıtkeni ol Qazaqstan halqy úshin ornyna keltire almaıtyn saldarǵa ákep soǵady» degen ortaq pikirge keldi.
Polıgon aýmaǵynan mal ótse de, radıoaktıvter basqa jerge aýysady degen sóz.
- Dál Semeı polıgony sekildi Nevada aımaǵynda da synaqtar júrgizilgen ǵoı. Olar qandaı ustanymǵa kelip otyr eken?
- Nevada Shtatynda polıgonǵa qarasty jerdi sharýashylyq muqtajyna berý týraly másele eshqashan kóterilmegendigin atap ótý qajet. Óıtkeni olar eń bolmaǵanda, lastaný deńgeıin anyqtaý úshin jáne saldardy joıý úshin naqty aıqyndaıtyn qural jasaýǵa ýaqyt kerek ekenin túsinedi. Sonda «Búkil ǵalamshar boıynsha eń aldynda biz kele jatyrmyz ba?» degen suraq týyndaıdy. Osynyń barlyǵy halqymyzdyń múddesi úshin be?!
Qazirgi kezde respýblıka boıynsha qaterli isik aýrýlarynan ólim-jitimniń eń joǵarǵy deńgeıi osy óńirde bolyp otyr. Atap aıtqanda, 100 myń adamǵa 159 ólimnen keledi. Alaıda, Qazaqstanda ortasha kórsetkish 111 adam dep kórsetedi.
Eger Q.Qadyrjanovtyń opponentteriniń pkirine nazar aýdarsaq, polıgon aýmaǵynda sharýashylyq qyzmetti shekteýsiz júrgizý nátıjesinde Qazaqstannyń búkil halqyna, sondaı-aq aýyl sharýashylyǵy taýarlarynyń: bıdaıdy, undy, jemdi, kókónisterdi, jemis-jıdekterdi, etti, sút ónimderin, júndi, terini jáne taǵy da basqa osy sekildi taýardy tasymaldaý arqyly (satý jáne eksport) kórshiles memleketterge qaýip tónedi.
- Siz Úkimet basshysyna qandaı usynys jasadyńyz?
- Osy oılarymdy aıta kelip, Kárim Qajymqanulyna bul másele boıynsha keshendi zerdeleý júrgizý jáne usynymdar ázirleý kerektigin jetkizdim. Ol úshin quramyna ǵalymdardy, medıtsına qyzmetkerlerin, ekologtardy, Parlament depýtattaryn, jurtshylyq jáne BAQ ókilderin, Semeı qalasyndaǵy radıatsııalyq medıtsına jáne ekologııa ǵylymı-zertteý ınstıtýty mamandaryn engize otyryp, keńeıtilgen Úkimet komıssııasyn qurýdy surap otyrmyn. Elimizdiń Premer-Mınıstri bul usynysqa oń kózqaraspen qarap, qoldaý bildiredi degen senimim bar. Óıtkeni bul - ári memlekettik, ári halyqtyq asa mamyzdy másele. Osy depýtattyq saýaldy qoldap 30-dan astam áriptesterim qol qoıdy.
- Ózekti máseleni qozǵap, tolymdy pikir bildirgenińizge raqmet. Depýtattyq qyzmetińiz abyroıly bola bersin.
