Semeı polıgonynan zardap shekken 1,1 mln qazaqstandyq bar
ASTANA. KAZINFORM – Birikken Ulttar Uıymynyń Bas assambleıasy 2009 jyldyń 2 jeltoqsanynda 29 tamyzdy ıAdrolyq synaqtarǵa qarsy is-qımyldyń halyqaralyq kúni retinde jarııa etti. Ataýly kúndi belgileý týraly usynys qazaq eli tarapynan jasalǵan edi. Bul kúnniń 29 tamyzǵa belgilenýiniń de sebebi bar. 1991 jyly dál osy kúni Qazaqstan birjaqty tártippen Semeı polıgonyndaǵy ıadrolyq synaqtardy toqtatqan bolatyn. Al ıadrolyq synaq polıgonynan zardap shekken qazaqstandyqtarǵa memleket laıyqty qoldaý kórsete alyp otyr ma? Eńbek jáne halyqty áleýmettik qorǵaý mınıstrligine osy týraly saýal joldaǵanbyz. Suraqtardyń keıbirine ishinara, keıbirine tolyq jaýap berilse, taǵy bir bóligi múlde jaýapsyz qalǵan.
Semeı ıadrolyq synaq polıgonynyń zardaby týraly tom-tom kitap jazylyp, taspa-taspa fılm túsirildi. Sonyń bári jergilikti halyqtyń basyna túsken aýyrtpalyqty dálme-dál jetkize almas. Polıgondy jabý máselesi ashyq aıtyla bastaǵan tusta Qazaqstan kommýnıstik partııasynyń Semeı oblysy Abaı aýdandyq komıtetiniń birinshi hatshysy Hafız Mataev respýblıka basshylarynyń aldynda osy taqyrypta baıandama jasaıdy. ıAdrolyq synaqtardan bir ǵana aýdanǵa kelgen zardapty óńirdiń týmasy bylaı sıpattaıdy.
- Sońǵy 40 jyl boıy osy ólkede ıadrolyq synaqtar júrip jatyr. Tirshilik ataýlyǵa asa qaterli bul jarylys alǵashqy 14 jyl boıy jerdiń betinde júrdi. Jarylys kezinde taraǵan radıatsııanyń kesirin qazir polıgonǵa jaqyn ornalasqan Semeı, Pavlodar, Qaraǵandy, Altaı (Shyǵys Qazaqstan – red.) ólkesiniń halqy tarta bastady. Osy óńirlerde jappaı aýrý meńdep, ómir qysqara túsýde. Abaı aýdanynda qaterli isikpen, aqqanmen, leıkemııamen, kózdi shel qaptaýmen, júrek pen qantamyr, teri, júıke aýrýlarymen aýyratyndar, óletinder kóbeıip bara jatyr. Qaterli isikke shaldyqpaǵan otbasy kemde-kem. Bir semıada 4-5 adamnyń ólgen jaǵdaılary bar, - deıdi ol.
Hafız Mataev osy tarıhı baıandamasynda polıgon halyqtyń densaýlyǵymen qosa, minez-qulqyna orasan zııan keltirgenin naqty sandarmen dáleldeıdi.
- Sońǵy 10 jyldaǵy jarylystar adamdardyń psıhıkasyna áser etkeni sonshalyq, 27 myń ǵana halqy bar bizdiń aýdanda 104 adam asylyp óldi. Polıgonǵa jaqyn ornalasqan Telman atyndaǵy sovhozda ata-babasynan beri ómirinde araq iship kórmegen 22 jas jigit asylyp óldi. Qaınar sovhozynda 35 adamnyń aqyl-esi aýysyp ketti. Al endi bala kóteretin 5500 áıeldiń 80 protsenti anemııamen aýyrady. Balalardyń ólimi jıiledi. Bıylǵy maýsym aıynda týǵan 70 balanyń 11-i kemtar bolyp dúnıege keldi. Eki basty bala, búıregi joq, qoly joq, esalań balalar týa bastady. Qazir synaq jer astynda júrip jatyr, ıaǵnı qasıetti Semeı óńiri bul kúnderi qaterli gazdyń qoımasyna aınalýda. Óziniń qýatyn 2000 jyldan astam ýaqyt boıy joǵaltpaıtyn plýtonıı gazy bir kúni jer betine shyǵyp, búkil álemdi joq qylmasyna kimniń kepili bar? Bıylǵy 12 fevral kúngi jarylysta ýly gaz jerdiń betine shyǵyp ta ketti. Qazir halyq arasynda jappaı úreı bastaldy. Joldastar, men esh nárseni qoıýlatyp aıtyp otyrǵan joqpyn. 40 jyl boıy bul aşy shyndyq halyqtan jasyrylyp keldi, - deıdi aýdan basshysy.
Búginge deıin Semeı polıgonynyń jabylýyn saıası tulǵalardyń atymen baılanystyryp, jekelegen adamdardyń erligine, otanshyldyǵyna telý úrdis alyp keldi. Shyn máninde qyrǵı-qabaq soǵystyń KSRO kúıreýimen aıaqtalýy, Máskeýden bastaý alǵan qaıta qurý saıasatynyń naýqanshyldyǵy, Qazaqstan bıliginiń tizginin ustap otyrǵan elıtanyń jańa dáýirde attan aýyp qalmaý úshin saıası upaı jınaýǵa degen qulshynysy halyqtyń 40 jyl boıǵy ýaıymymen úndese ketip, ıadrolyq synaqtardyń úni óshken bolatyn.
«Semeı ıadrolyq synaq polıgonyndaǵy ıadrolyq synaqtardyń saldarynan zardap shekken azamattardy áleýmettik qorǵaý týraly» QR Zańyna sáıkes 1949 jyldan 1990 jylǵa deıingi aralyqta ıadrolyq synaqtardan lastanǵan aýmaqtarda turǵan, jumys istegen, áskerı qyzmet (sonyń ishinde merzimdi) atqarǵan azamattar Semeı polıgonynan zardap shekkender bolyp tanylǵan. Bul sanattaǵy azamattarǵa jeńildikter men ótemaqy alý quqyǵyn rastaıtyn kýálikter beriledi. Ol kýálik ıelerine birjolǵy aqshalaı ótemaqy tólengen. Ótemaqynyń mólsheri turǵan aımaqqa, kezeńge jáne ótemaqyny berý kúnine bolǵan aılyq eseptik kórsetkishtiń shamasyna qaraı jeke anyqtalady, ıaǵnı neshe AEK bolatynyn jergilikti máslıhattar aıqyndaıdy. Osy atalǵan jeńildikter men kómekterge qol jetkizý úshin «Azamattarǵa arnalǵan úkimet» memlekettik korporatsııasynyń bólimshesi arqyly (Halyqqa qyzmet kórsetý ortalyqtary) jergilikti ákimdikke nemese «Elektrondyq úkimet» portaly arqyly ótinishpen jáne Semeı ıadrolyq synaq polıgony aýmaǵynda turǵanyn rastaıtyn qujattarmen júginý qajet.
Eńbek jáne halyqty áleýmettik qorǵaý mınıstrliginiń deregine súıensek, 1 shildedegi jaǵdaı boıynsha birjolǵy aqshalaı ótemaqyny 1 mln 117 myń 856 adam alǵan. Sonymen qatar, 20 827 adam zeınetaqy tólemderine 2,09 nemese 1,83 AEK mólsherinde ústemeaqy alady. Sondaı-aq, radıatsııalyq qaýipti aımaqtarda jumys berýshiler qosymsha eńbekaqy jáne jyl saıyn aqysy tólenetin qosymsha demalys beredi. Qosymsha eńbekaqy mólsheri de AEK-pen esepteledi.
Degenmen, mınıstrlik jumys berýshiler tarapynan kórsetiletin áleýmettik qoldaýdyń naqty mólsherin qadaǵalamaıtyn bolyp shyqty.
- Bul rette, zańnyń 13, 14 jáne 15-baptarymen kózdelgen áleýmettik qoldaý sharalardy jumys berýshi usynatyndyqtan bul áleýmettik qoldaý sharalaryna quqyly adamdardyń sany týraly, sondaı-aq qalǵan suraqtar boıynsha málimettiń bolmaýyna baılanysty jaýap berýge múmkindik joq ekenin jetkizemiz, - dep jazylǵan vedomstvonyń jaýabynda.
Sondaı-aq, mınıstrlik Semeı polıgonynan zardap shekken qazaqstandyqtardyń ortasha ómir súrý jasy qansha ekenin, jyl saıyn osy sanattaǵy azamattardy qoldaýǵa qansha qarajat bıýdjetten bólinetini týraly suraqtardy jaýapsyz qaldyrdy.
Buǵan deıin ıadrolyq synaqtardan Abaı oblysynyń qaı aýdandary kóbirek zardap shekkenin jazǵan edik.