Saılaý - táýelsiz Qazaqstannyń demokratııalyq el ekenin aıqyndaıdy
16 jeltoqsan Táýelsizdik kúni – Qazaqstannyń eń basty merekesi. Azattyq kúnin toılaýdy babalar ańsap, armanda ketti. Búgingi urpaq táýelsiz elde ómir súrý degen baqyttyń dámin tatyp otyr. Jalpy táýelsizdiktiń qadirin túsine alyp júrmiz be? Onyń qadirine babalar tarıhyn oqyǵan, táýelsizdik belgilerin túsinip, ózge táýeldi memleketterdiń qandaı halde ekenin bilgen adam adam ǵana jetetin bolar, bálkim.
Táýelsizdiktiń qundy belgileri – memlekettik rámizderi, memlekettik tili, Konstıtýtsııasy, ulttyq valıýtasy, mádenıeti men tarıhyn urpaqqa ashyq nasıhattaý, sonymen qatyr táýelsiz memlekette shoǵyrlanǵan halyq úniniń bılikke jetýi. Sońǵysyn basqasha demokratııa dep ataıdy. Qazaqstan Repýblıkasynyń Ata Zańy konstıtýtsııasynda Qazaqstan ózin demokratııaly, zaıyrly, quqyqtyq jáne áleýmettik memleket dep kórsetedi. «Democracy» degen aǵylyshyn sózi kóne grek tiliniń «demos» degen sózinen paıda boldy, onyń maǵynasy – halyq.
Basqasha aıtqanda, demokratııa – halyqtyń daýysy. Onyń maǵynasy – kez kelgen memlekettiń halqy óz pikirin bildirýge eldiń bılik júrgizýshi úkimetine daýys bere alady degendi bildiredi. Qazaqstandaǵy demokratııanyń kórinisi – halyqtyń Prezıdent saılaýyna, Parlament saılaýyna, másslıhat depýttaryn saılaýǵa qatysýy. Bir aıdan soń ótetin saılaý Parlament depýtattaryn saılaý bolǵandyqtan, búgin sol taqyrypty ashyp kórelik. 10 qańtarda qazaqstandyqtar Parlamenttiń tómengi palatasy Májilis depýttary men óńirlik, aýdandyq, qalalyq málıhat depýtattaryn saılaýǵa qatysady.
Bul saılaý táýelsiz Qazaqstan tarıhyndaǵy segizinshi parlament saılaýy bolmaq. Buǵan deıin Qazaqstan azamattary 7 ret Májilis depýttaryn tańdady. Saıası sarapshylardyń aıtýynsha, jeti saılaý Qazaqstan qoǵamy demokratııalanýynyń edáýir óse túskenin kórsetti. Mundaı saılaý Konstıtýtsııalyq Zańǵa sáıkes 4 jylda bir ret ótip turýy tıis.1994 jyly naýryz aıynda Joǵarǵy keńes saılaýy nátıjesinde jalǵyz palataly Parlamentke bir mandatty okrýgterden ózin-ózi usynǵan – 59, qoǵamdyq uıymdardan – 75 jáne prezıdenttik tizim boıynsha 42 depýtat bes jyl merzimge saılandy. Alaıda 1995 jyly 9 jeltoqsanda Parlament Májilisinde saılaý qaıta ótti. Majorıtarlyq júıe negizinde 67 depýtat saılandy. 1999 jylǵy ekinshi saılaýǵa 10 saıası partııa qatysty. Parlamentke 5 partııa men kásipodaqtar federatsııasy jáne 23 táýelsiz depýtat ótti. Depýtattar sany 10-ǵa artyp 77 boldy. Jalpy saılaý barysynda kandıdattar sany - orta eseppen bir orynǵa 8 adam tirkeldi. 2004 jyldyń qyrkúıeginde úshinshi shaqyrylymǵa 5 partııa túsip, 18 táýelsiz depýtat saılandy. Palata quramynda 69 er adam jáne 8 áıel boldy. Tórtinshi saılaý 2007 jyldyń tamyzynda ótti. Parlament quramyna 107 depýtat saılandy. Besinshi saılaý 2012 jylǵy qańtarda ótti. Saılaýǵa jeti saıası partııa qatysty. Olardyń úsheýi saılaýshylardyń 7 paıyzdan asa daýysyna ıe bolyp, Parlament Májilisine ótti. Al altynshy Májilis saılaýy 2016 jyly 20 naýryzda ótti. Saılaýǵa qatysqan alty partııanyń úsheýi saılaýshylardyń 7 paıyzdan astamynyń daýysyna ıe bolyp, Májilis quramyna kirdi.
2021 jyly 10 qańtarda kezekti saılaý ótedi. Oǵan 5 saıası partııa qatysady. Olar: «Nur Otan» partııasy, «Aýyl» partııasy, «Adal» partııasy, «Aqjol» partııasy jáne «Halyq» partııasy. Bıyl mamyrda «Saıası partııalar týraly» jáne «Saılaý týraly» zańdarǵa engizilgen ózgeristerge saı, Qazaqstanda saıası partııany tirkeý úshin burynǵydaı 40 myń emes, 20 myń múshesi bolsa jetkilikti. Partııalar májilis pen máslıhat depýtattaryna kandıdattar tizimin jasaqtaǵan kezde áıelder men jastarǵa 30 paıyzdyq kvota qarastyrýy tıis. Qoǵam belsendileri saılaý zańyna táýelsiz kandıdattardyń saılaýǵa túsýine múmkindik beretin ózgeris engizý qajet dep sanaıdy. Búgin partııa ókilderiniń úgit-nasıhat jumystaryn júrgizýdiń 7-kúni. Ár partııa óz baǵdarlamalarymen qala, aýdan, aýyldardy aralap, halyqpen kezdesýler jasap júr.
QR Tuńǵysh Prezıdenti, Elbasy Nursultan Nazarbaev óziniń «Táýelsizdik dáýiri» atty kitabynda parlamentte partııalardyń birigýi týraly jazǵan bolatyn.
«Parlament partııalary yqpaldastyqtyń jańa turpatyn túzeıdi, birneshe fraktsııa bas qosqan palatada jumystyń ózara syndarly mehanızmin qalyptastyrýy kerek», - dep jazdy ol.
Kóppartııaly Parlament – údemeli demokratııalyq jańǵyrý baǵytyn tańdaǵan Táýelsiz Qazaqstannyń belgisi, myzǵymas Konstıtýtsııanyń dáleli.
Májilis júz jeti depýtattan turatyny belgili, olardyń 98-i Parlament Májilisi depýtattaryn partııalyq tizimder boıynsha tepe-teńdik saılaý júıesi boıynsha saılanady, toǵyz depýtatty Qazaqstan halqy Assambleıasy saılaıdy. Jasy jıyrma beske tolǵan QR azamaty Májilis depýtaty bola alady. Saıası partııalar Parlamenttiń tómengi palatasynyń quramyn saılaýdyń tepe-teń júıesi arqyly partııalyq tizim boıynsha qurady.
QR Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev Qazaqstan halqyna Joldaýynda bıyl saılaý, saıası partııalar týraly zańdarǵa ózgerister engizilgenin meńzep, «saıası jańǵyrý, kóppartııalyqty damytý jáne elimizdiń qoǵamdyq-saıası ómirine azamattardyń qatysý aıasyn keńeıtý jóninde sharalar» qabyldandy dep atap ótken. Saılaýdyń nátıjesin, kóppartııaly Parlamentke neshe partııanyń saılanatynyn 2021 jyldyń 10 qańtarynan keıin bilemiz. Aıtpaqshy, bul saılaý Toqaev prezıdenttik etken Qazaqstandaǵy alǵashqy saılaý bolmaq.
