Saılaý protsesin uıymdastyrý tehnologııalarynyń zamanaýı úlgileri: Álemdik tájirıbe
Saıası ómirge de bul jyl erekshe serpilis berdi. Lokdaýn kezindegi ekonomıkanyń báseńdeýi, ulttyq ónimderdiń bedeliniń artýy, sonymen qatar qashyqtan saıası belsendilikti tanyta alý da osynyń saldary. Osyndaı saıası belsendiliktiń birden bir kórsetkishi – saılaýǵa onlaın qatysa alý.
Saılaý protsesin tsıfrlandyrý salasyna qatysty damyǵan memleketterdiń tájirıbesi bar. Internet-resýrstary arqyly daýys berý Amerıka Qurama Shtattarynda, Ulybrıtanııada, Kanadada, Estonııada, Shveıtsarııada, Avstralııada jáne taǵy basqa kóptegen memleketterde qoldanylady.
Álemde elektrondyq daýys berýdiń birneshe túri qoldanylady:
· áleýmettik karta arqyly daýys berý;
· uıaly telefon arqyly daýys berý (Ulybrıtanııa);
· elektrondy daýys berýge arnalǵan dıskilerarqyly daýys berý (Kanada, AQSh, Estonııa);
· ID-kartalardy paıdalaný arqyly elektrondyq daýys berý (Shveıtsarııa)
HH ǵasyrdyń 60-shy jyldary álemde tuńǵysh ret saılaý kezinde elektrondy qurylǵylardy paıdalanǵan el -Amerıka qurama shtattary. 2002 jylǵy «Amerıkaǵa daýys berýge kómektes» Federaldyq zań 2006 jyldan bastap saılaýshylardyń poshta arqyly daýys beretin shtattaryn qospaǵanda, barlyq saılaý ýchaskeleri elektrondyq daýys berý júıesimen jabdyqtalýy tıis ekendigin kózdegen.
Búgingi kúnderi federaldy deńgeıdegi saılaý kezinde daýystardyń 90% jýyǵy elektrondy túrde óńdeledi. Tek jekelegen shtattarda ǵana qolmen bıýlleten sanaý formaty saqtalǵan. AQSh optıkalyq skanerleý men DRE-tehnologııalardy qoldanady.
1969 jyldan bastap Frantsııa saılaý kodeksi elektrondy daýys berýge múmkindik berdi. Al, 2003 jyly Frantsııa ІІM qaǵazsyz paıdalanylatyn elektrondyq daýys berý keshenderin sertıfıkattaýǵa qoıylatyn tehnıkalyq talaptardyń tizbesin qamtıtyn qujat qabyldady. Elektrondyq daýys berýge arnalǵan keshenderdi paıdalaný týraly sheshim keıinnen prefekt maquldaýmen kommýnalardyń quzyryna kirdi, bul olardy paıdalaný men baqylaýdy júzege asyrýdyń birkelki tásilin álsiretedi.
Frantsııada alǵash ret 2004 jyly elektrondyq daýys berýge arnalǵan keshender aımaqtyq jáne jergilikti saılaýda, odan keıin 2006 jyly parlamenttik saılaýda jáne 2007 jyly ótken prezıdenttik saılaýda paıdalanylǵan, memlekettiń 83 qalasynyń 1,5 mln. saılaýshylary (3%) elektrondyq daýys berýdi paıdalanǵan. 2007 jyly Frantsııa Prezıdentiniń saılaýyn ótkizý barysynda memlekettiń keıbir úkimettik emes uıymdary elektrondyq daýys berýdiń senimdiligine kúmán keltirdi.
2003 jyldan bastap Frantsııada ınternet arqyly daýys berý shetelde júrgen azamattar úshin (shamamen 800 myń adam) qoldanylady.
Alaıda, Frantsýz ókimeti daýys berýge arnalǵan elektrondy qurylǵylardy el boıynsha paıdalanýdan bas tartýdy kózdep otyr.
2002 jyly Shveıtsarııada Federaldyq keńes maquldaǵannan keıin ulttyq deńgeıde elektrondyq daýys berý úshin «pılottyq jobalardy» ótkizýge arnalǵan quqyqtyq baza quryldy. Eksperıment Jenevany esepke alǵanda úsh kantonda ótkizildi. Elektrondyq daýys berý ID-kartalardy qoldaný arqyly júrgizildi. Anonımdilik ınternet jelisi arqyly daýys berýshiler úshin aty-jóni kórsetilgen tizim bolmaǵanymen, daýys berýge arnalǵan jaramdy kartochkalardyń nómirlerimen qamtamasyz etildi. Shveıtsarııada alǵashqy ınternet-daýys berý 2004 jylǵy federaldy saılaýda ótti. Bul elde daýys berý úshin ınternetti qoldana alatyn formatta referendýmdar ótkizilip turady. Saılaýshyny jeke sáıkestendirýdiń «Blockchain e-ID-System» elektrondy júıesi jasaldy. Shveıtsarııalyq sarapshylardyń pikirinshe, blokcheın tehnologııasy qaýipsizdiktiń sapaly joǵary deńgeıine kepildik bere alady, onyń ishinde hakerlik shabýyldardan jáne jeke derekterdi teris paıdalanýdan tıimdi qorǵanys bar. Blokcheın tehnologııasynyń arhıtektýrasy ortalyqtandyrylmaǵan aqparattyq aǵyndardy basqarý jáne derekterdi «saqtaý» qaǵıdaty boıynsha salynǵan. Bul júıe sheńberinde hakerler «basqarýshy» ortalyq joq (ortaq nemese jalǵyz server), sondyqtan, daýys berý nemese saılaý, referendým nemese saýalnama nátıjelerin burmalaýyna múmkindik týmaıdy.
2002-2003 jyldary Ulybrıtanııada elektrondy daýys berý júıesiniń aýqymdy testter júrgizildi. 2002 jyly eldiń birqatar aýdandarynda ınternet jelisi (ıaǵnı, úıdegi kompıýterlerinen) jáne uıaly telefondar (SMShabarlamalar arqyly) arqyly daýys berýge ruqsat etildi. Mundaı jańa sharalarǵa negizgi sebep – saılaý protsesine jastardy tartý. Lıverpýlde mýnıtsıpaldyq saılaýda eksperıment retinde ınternet arqyly, uıaly jáne qalalyq telefon arqyly daýys berýge ruqsat etildi.
Brazılııa memleketi 2000-jyldan bastap barlyq saılaýlaryn tolyqqandy avtomattandyrylǵan formatty ótkizedi. Bql eldiń ozyq tájirıbesi basqa da Latınoamerıkandyq memleketterde elektrondy júıeniń eńgizilýine sebepker boldy.
Kanadada alǵashqy onlaın-saılaý 2003 jyly ótkizildi, ol kezde saılaý jergilikti sıpatta boldy, osy ýaqytqa deıin Jańa Demokratııalyq partııanyń lıderiniń kandıdatýrasy ǵana boldy. 2006 jyldan bastap CanVote jeke kompanııasy Ontarıodaǵy 12 mýnıtsıpalıtette 100000-nan astam saılaýshylar tirkelip, daýys berdi. CanVote onlaın-tańdaýdy telefondyq daýys berýmen biriktiredi. I-Voting qyzmetin jergilikti ýnıversıtetter de belsendi paıdalanady.
Estonııa - jalpyulttyq ınternet-daýys berý júıesin qurǵan álemdegi birinshi memleket. Estonııada Internet-saılaý ótkizý ıdeıasy 2001 jyldyń basynda paıda boldy. Joba 2005 jylǵy qazanda ótken jergilikti saılaý kezinde qoldanyldy.
Kóptegen memleketter jańa daýys berý tehnologııalaryn is júzinde qoldanyp kórdi. Olardyń biri oń tájirıbe aldy, al keıbireýleri aıtarlyqtaı qıyndyqtarǵa tap boldy. Joǵaryda keltirilgen mysaldar elektrondy daýys berýdiń táýekeldermen qatar birqatar artyqshylyqtary bar ekenin kórsetedi, sonyń ishinde:
■ saılaý belsendiligin arttyrý;
■ balamaly daýys berý arnalarynyń paıda bolýy, bul ásirese shetelde turatyn azamattar úshin, sondaı-aq múgedekter úshin óte mańyzdy;
■ daýys berý nátıjelerin qorytyndylaýdy jedeldetý, protsestiń ózi yńǵaılylyq pen jeńildetý (qashyqtyqtan daýys berý múmkindigi) jáne t.b.
Saılaýda elektrondy daýys berýdi qoldanýǵa umtylǵan elder birqatar quqyqtyq, uıymdastyrýshylyq jáne tehnıkalyq máselelerdi aldyn-ala sheshýi kerek, olardyń ishinde Eýropa Keńesi Mınıstrler Komıtetiniń 1289-otyrysynda (14.07.2017) qabyldanǵan «Elektrondyq daýys berý erejeleri týraly» Usynymda kórsetilgen.
Táýelsiz Memleketter Dostastyǵyna múshe memleketterdegi demokratııalyq saılaý, saılaý quqyqtary men bostandyqtarynyń standarttary týraly konventsııanyń erejelerine siltemeler bar (07.10.2002). Atalǵan usynym elektrondy daýys berýdi «daýystar berý jáne / nemese sanaý úshin elektrondyq quraldardy paıdalaný» dep anyqtaıdy, sonymen birge «qaýipsiz, senimdi, tıimdi, tehnıkalyq jabdyqtalǵan, táýelsiz tekserýge ashyq jáne qol jetimdi elektrondyq daýys berý halyqtyń senimin nyǵaıta alady» dep kórsetilgen.
Elektrondy daýys berýdiń utymdy jaqtarymen qatar qaýipteri de bar. Olardyń qatarynda:
- alaıaqtardyń bolýy. Kóptegen elderde daýys berýge arnalǵan resmı saıttarmen qatar, osyndaı daýys berý júıesiniń bedelin túsirý, saılaýshylardy tonaý jáne olarǵa zııan keltirý maqsatynda elektrondyq daýys berýge arnalǵan jalǵan resmı saıttar jasalýda;
- hakerlerdiń atakasy. Kıberqaýipsizdiktiń jańa saıası kórinis alýy, saıttarǵa jasalǵan shabýyldar men saılaý nátıjeleriniń falsıfıkatsııasyna alyp kelýi múmkin;
- ıdentıfıkatsııanyń shynaıy bolmaýy. Jeke kabınettiń paroli men logıniń alǵan bógde adamdar sen úshin daýys bere almaıtyndaı jaǵdaı jasalý kerek;
- ınternet júıesiniń tolyqqandy qamtylmaýy. Kóptegen eldi mekenderde ınternetten bólek, uıaly baılanystyń de óte álsiz jumys jasaý oryn alǵan.
Joǵaryda atalǵan kemshilikter qoǵam damýyna shekteý bolmaý kerek, kerisinshe biz olardyń aldyn alyp, jańa deńgeıge shyǵýymyz qajet. Elektrondyq daýys berý - bul is júzinde azamattardyń erik-jigerin naqty ornalasqan jerimen baılanystyrmaýǵa múmkindik beretin qashyqtyqtan daýys berý. Qazirgi ýaqytta elektrondy daýys berýdiń normatıvtik konsolıdatsııasy jas saılaýshylardyń, sondaı-aq saılaý kúni shetelde júrgenderdiń belsendiligin arttyrýǵa kómektesedi dep esepteledi.
Elektrondyq daýys berýdiń maqsattarynyń biri - «adam faktorynyń» áserin tómendetý arqyly nátıjelerdi burmalaý nemese burmalaý yqtımaldyǵyn azaıtý.
Adamdar óz qajettilikteriniń kóp bóligin Internetti smartfonnan nemese kompıýterden paıdalanyp qanaǵattandyrýǵa daǵdylanǵan. Bul tendentsııa koronavırýstyq pandemııa kezinde kúsheıe tústi. Onlaın daýys berýge qatysý saılaý ýchaskelerine barmaýǵa múmkindik beredi, osylaısha ýaqytty únemdeýge ǵana emes, sonymen qatar pandemııa jaǵdaıyndaǵy baılanystardy azaıtýǵa múmkindik beredi.
Qorytyndylaı kele elimizdegi elektrondy saılaý júıesine kóshýge daıyndyǵyn saralap jibereıik. Qazaqstanda memlekettik saıttarmen eshqandaı qıyndyqsyz jumys isteýge múmkindik beretin Internet bar bolsa, qashyqtyqtan elektrondy daýys berý júıesin ESQ, Digital-ID arqyly tekserip, qupııa daýys berý qaǵıdasyn saqtaı otyryp qurý qajet.
Onlaın formatta óz daýysyn paıdalaný tájirıbesi elimizde bıylǵy jyly alǵash ret qoldanyldy. «Nur Otan» partııasy praımerız kezinde elektrondy daýys berý júıesin eńgizdi. Partııanyń ishki saılaýlarynda onlaın daýys berý mobıldi qosymsha nemese primaries.kz saıtynda kez-kelgen ınternet-braýzer arqyly júrgizildi. Praımerızdiń ekinshi kezeńi kezinde, saılaýshylar debat nátıjeleri boıynsha Maslıhat pen Májilis tizimine eńetin kandıdattarǵa daýys berý úshin de osy formatty qoldanýdy qarastyrýda.
Kóptegen elderge áser etip jatqan pandemııanyń ekinshi tolqyny saılaý barysynda onlaın-daýys berýdi eńgizýdi kún tártibine shyǵaryp jatyr. Ortalyq saılaý komıssııasy 2021 jyly 10 qańtarynda ótetin saılaýda onlaın-daýys berý múmkindigin joqqa shyǵardy, alaıda ýaqyt naqty sheshimniń qandaı bolaryn kórsetedi. Biraq qalaı bolsa da ınternet nashar jáne baılanys nashar jerde daýys berý dástúrli qaǵaz ádisimen júzege asyrylady.
Osylaısha, elektrondy daýys berý júıesine kóshý osy úderistiń qaýipsizdigin qamtamasyz ete otyryp, elektrondy úkimet júıesi deńgeıinde qamtamasyz etilýi kerek.
Rystına Indıra, saıasattanýshy