Saıası júıe, JI, sý resýrstary: reseılik sarapshy Qazaqstandaǵy ózgeristerge baǵa berdi
ASTANA. KAZINFORM — Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev Joldaýynda el damýynyń negizgi baǵyttaryn aıqyndady. Memleket basshysy saıası júıeni jetildirý, tsıfrlyq tehnologııalardy engizý, sondaı-aq halyqaralyq uıymdardy reformalaý máselelerine basa nazar aýdardy. Osyǵan baılanysty Reseıdegi Memlekettik damý ınstıtýtynyń dırektory, saıasattanýshy Dmıtrıı Solonnıkov pikir bildirip, Joldaýda kóterilgen bastamalardyń mańyzdylyǵyna toqtaldy.
— Óz Joldaýynda Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev Qazaqstan jasandy ıntellekt pen tsıfrlyq ózgerister dáýirine qadam basqanyn atap ótti. Bul qadamdardyń el men óńir bolashaǵy úshin mańyzy qandaı dep oılaısyz?
Tsıfrlyq tehnologııalar men jasandy ıntellekt sózsiz, álemdik ekonomıkanyń jáne tehnologııalyq damýdyń basty qozǵaýshy kúshi. Olardan jańa serpilister, jańa múmkindikter kútiledi: basqarý úderisterin ońtaılandyrý, sheshim qabyldaýdy jeńildetý, jańa mamandyqtardyń paıda bolýy, eńbek naryǵynda qaıta bólinister, ónimniń ózindik qunyn tómendetý, quzyretterdi damytý jáne taǵy basqa.
Bir jaǵynan, búkil álemde bul salaǵa orasan zor ınvestıtsııalar quıylyp jatyr. Ekinshi jaǵynan túpnusqa, eksklıýzıvti ónimder jasaýǵa múmkindik beredi. Osy baǵytta óz ornyn taýyp, laıyqty usynylǵan memleketter bolashaq ekonomıkasynda úlken básekelik artyqshylyqqa ıe bolady.
Alaıda ekinshi qyry da bar: kóptegen ekonomıst tsıfrlyq tehnologııalar men jasandy ıntellekt salasynda negizsiz úmitterge súıengen alyp qarjylyq «kópirshikter» paıda bolyp jatqanyn aıtady. Aldaǵy jyldary olar jarylýy múmkin, bul úlken shyǵyndarǵa ákelip soǵady. Sondyqtan bul sektorǵa barynsha nazar aýdarý asa mańyzdy.
Bul salamen júıeli túrde, uıymdasqan túrde aınalysý qajet, ári mindetti túrde memlekettiń qatysýymen múmkindikter men qaýipterdi baǵalap, álemdik básekelestikke daıyndalyp, ulttyq ekonomıkanyń ornyn tabýǵa jáne yqtımal daǵdarystarǵa aldyn ala ázirlenýge tıis. Osyǵan oraı arnaıy basqarý qurylymdary qajet. Qasym-Jomart Toqaevtyń aıtqany óte durys, bul memlekettiń jaýapkershilik aımaǵy. Jeke ınvestıtsııalar men jeke bastamalar qoǵamdy tolyqtaı qorǵap, serpilis ákele almaıdy. Tarıhta barlyq irgeli tehnologııalar tek memleket qoldaýymen jasaldy. Osy turǵyda Toqaevtyń ustanymy tolyǵymen durys.
— Prezıdent zań shyǵarý organynyń tıimdi ári ashyq jumysyn qamtamasyz etý úshin bir palataly parlamentke kóshýdi usyndy. Bul qadam Qazaqstannyń saıası júıesiniń damýyna qalaı áser etedi dep oılaısyz?
Bir palataly nemese qos palataly parlament týraly áńgime jáne zań shyǵarý bıliginiń tıimdiligi men ashyqtyǵyn arttyrý bul eki bólek másele. Zań shyǵarýshy bılik eki palataly júıede de tıimdi ári ashyq bola alady, oǵan álemde kóptegen mysal bar.
Sonymen qatar parlamenttiń jumysyn azamattarǵa túsinikti ári ashyq etý mańyzdy. Sońǵy jyldary Qasym-Jomart Toqaev osyǵan erekshe kóńil bólip, konstıtýtsııalyq ózgerister engizdi. Al bir palataly parlament qurý — bólek protsess.
Qos palataly parlamenttiń máni mynada: bir palata búkil eldiń múddesin bildirse, ekinshisi óńirlerdi bildiredi. Saılaý bir mandatty okrýgter arqyly da, partııalyq tizim boıynsha da ótýi múmkin. Al tek tizim boıynsha saılaýǵa negizdelgen bir palataly parlamentke kóshý biryńǵaı saıası keńistik qurý jáne óńirlik separatızmniń aldyn alý degendi bildiredi.
ıAǵnı, negizgi ıdeıa depýtattar búkil eldiń múddesin oılaýy tıis, al óz óńiriniń bıýdjetine ǵana basymdyq berýge tyryspaýy kerek. Bul óńirlik separatızmniń parlamenttik salaǵa ótip ketý qaýpine qarsy qadam. Bunda belgili bir logıka bar. Separatızmge qarsy ártúrli tásilder bar, múmkin bir palataly model de óz tıimdiligin kórsetetin shyǵar.
Alaıda konstıtýtsııalyq ózgerister qabyldanbas buryn qoǵamda keń aýqymdy talqylaý júrgizý mańyzdy. Sonda ǵana sheshim jalpyǵa ortaq retinde qabyldanady.
— Joldaýda energetıkalyq jáne sý ınfraqurylymyn jańǵyrtýǵa erekshe nazar aýdaryldy. Mundaı bastamalardyń ornyqty damý men «jasyl ótkel» turǵysynan mańyzy qandaı?
Energetıka salasy óte mańyzdy, ásirese tsıfrlyq tehnologııalardyń damýyna baılanysty. Jasandy ıntellekt, data-ortalyqtar, sýperkompıýterler orasan zor energııany qajet etedi. Tsıfrlyq tehnologııalardy belsendi damytqan keıbir elde elektr energııasynyń baǵasy birneshe ese ósip, bul Qazaqstan úshin de úlken problemaǵa aınalýy múmkin.
Jańa qýat kózderi men energııa kózderi jasalmasa, elektr quny halyq úshin qoljetimsiz bolyp, qymbatshylyqqa baılanysty tsıfrlandyrýdy «jerleýi» múmkin. Sondyqtan ekonomıkany damytý týraly aıtqanda eń aldymen energetıka máselesin sheshý qajet.
«Jasyl kún tártibi» óz úmitin kóp jaǵdaıda aqtamady: AQSh pen Eýropada kóptegen joba toqtatylyp jatyr. Al elektr energııasy baǵasynyń ósýi onyń «kópirshik» ekenin dáleldedi. Osy turǵyda Qasym-Jomart Toqaev usynǵan atom elektr stantsııalaryn salý baǵyty durys ári bolashaǵy zor.
Sý resýrstary da mańyzdy másele. Qazaqstan úshin úlken aýmaqtardy eskersek, bul ómirlik mánge ıe: sý qoımalaryn saqtaý, sýarý júıelerin damytý, Ortalyq Azııa elderimen ortaq resýrstardy paıdalaný máseleleri. Bul memlekettiń erekshe nazarynda bolýy tıis.
— Memleket basshysy ulttyq jobalardy júzege asyrýda memleket pen bıznestiń seriktestigine basa nazar aýdardy. Bul turǵyda Qazaqstannyń áleýetin qalaı baǵalaısyz?
Memleket pen bıznes seriktestigi sózsiz búkil postkeńestik keńistikte damýdyń negizgi draıveri retinde qarastyrylady. Bul týraly Reseıde de, Belarýste de, Ortalyq Azııada da, Ońtústik Kavkazda da jıi aıtylady.
Bir jaǵynan, memleket strategııalyq damý baǵyttaryn aıqyndaıdy. Ekinshi jaǵynan jeke kásipkerlikke damýǵa múmkindik berý mańyzdy. Munda kooperatsııa, ashyq zańdyq jáne ekonomıkalyq erejeler júıesi qajet. Munyń bári birlesip qurylyp, jumys isteýi tıis.
Bul búgingi kúnniń basty baǵyty, al Qazaqstanda bul salada aıtarlyqtaı damý bolatyny anyq.
— Prezıdent Toqaev BUU Bas Assambleıasynda uıymdy reformalaý jónindegi bastamalarymen shyǵatynyn málimdedi. Qazaqstan ádiletti jáne teńgerimdi álemdik tártipti nyǵaıtýda qandaı ról atqara alady dep oılaısyz?
BUU-ny reformalaý búginde báriniń talqylap otyrǵan taqyryby. Másele ony qalaı túsinýde.
Batys elderi Qaýipsizdik Keńesin óz elderi esebinen keńeıtýdi usynady, mysaly, Germanııa men Japonııany qosý. Alaıda bul Batys órkenıetiniń ústemdigin kúsheıtedi, óıtkeni Japonııa is júzinde AQSh-tyń baqylaýynda.
Alternatıvti tásildi BRIKS elderi men jahandyq Ońtústik qoldaıdy: Afrıka men Latyn Amerıkaǵa — Brazılııaǵa, Úndistanǵa turaqty ókildik berý. Máselen, úndi órkenıeti shynymen de usynylýǵa tıis.
Qazirgi tańda BUU daǵdarysty bastan keship jatyr: kóptegen mańyzdy sheshim Qaýipsizdik Keńesin aınalyp qabyldanýda. Mysaly, AQSh pen Izraıldiń Iranǵa qarsy áreketteri BUU tarapynan sanktsııalanbaǵan. Shyn máninde «kúshtilerdiń quqyǵy» ústemdik qurýda, al uıym dármensiz bolyp otyr.
Degenmen, ázirge BUU-nyń balamasy joq. ShYU, BRIKS sııaqty jańa halyqaralyq qurylymdar paıda bolýda, biraq olardyń eshqaısysy BUU-nyń ornyn basa almaıdy. Sondyqtan reformalaý — qajettilik.
Qasym-Jomart Toqaev Qazaqstannyń ulttyq ustanymyn da, Ortalyq Azııa nemese EAEO-nyń ortaq kózqarasyn da usyna alady. Onyń Bas Assambleıadaǵy sózin qatysýshylar da, sarapshylar da jiti baqylaıdy. Árıne, bul jaǵdaıdy birden ózgertpeıdi, biraq ár málimdeme mańyzdy. Biraq árbir osyndaı úndeý tarazy basyn bir jaqqa qaraı aýdarýy múmkin usaq bólshek ispetti. Sondyqtan Qazaqstannyń ustanymyna barlyǵy muqııat nazar aýdarady.
Aıta keteıik, Aqordanyń resmı saıtynda Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń «Jasandy ıntellekt dáýirindegi Qazaqstan: ózekti máseleler jáne ony túbegeıli tsıfrlyq ózgerister arqyly sheshý» atty Qazaqstan halqyna Joldaýynyń tolyq mátini jarııalandy.