Saıası qýǵyn-súrgin soǵys jyldary da, soǵystan keıin de jalǵasqan – Memlekettik komıssııa
«Bolshevıktik-stalındik bıliktiń 1920-30 jyldardaǵy saıası qýǵyn-súrginin jalǵastyrsaq, onyń jazalaýshy organdary soǵystyń alǵashqy kúnderi-aq áskerı tutqyndaryn qýǵyn-súrginge ushyratýǵa negizi bar normatıvtik-quqyqtyq aktiler qabyldaǵan. Osylaısha, 1941 jyly 28 maýsymda soǵystyń bastalǵanyna bir apta ótkende NKVD, NKGB jáne KSRO prokýratýrasy Stalınniń nusqaýymen otanyn satqandar men olardyń otbasy múshelerin jaýapqa tartý týraly birlesken buıryq qabyldaǵan. Mundaı aktilerdiń on shaqtysy qabyldandy, biz olarǵa saıası-quqyqtyq baǵa berýimiz kerek.
Jalpy mánine kelsek, stalındik bılik eń aldymen óziniń saıası qatelikterin, Gıtlermen yntymaqtastyq pen Eýropany bólip alý qylmysyn jáne Germanııada fashızmniń damýy men nyǵaıýyna yqpal etkenin jasyrý úshin qarapaıym sarbazdar men ofıtserlerdi otanyn satqandar, halyq jaýlary dep atady. Ekinshiden, osy jáne basqa da keıingi aktilerde burynǵydaı, stalındik bılik tutqyndalǵan sarbazdar men ofıtserlerdiń jazyqsyz otbasy músheleri men týystaryn jaýapqa tartyp, tutqyndap, memlekettik járdemaqylar men kómekterden aıyrý týraly sheshim qabyldady. Bul stalındik ıdeologııa men taktıkanyń zulymdyǵy men aıla-amaly, jaýapkershilikti ózderinen alyp basqalarǵa júkteý jáne jappaı saıası qýǵyn-súrginge qaıtadan jol ashý úshin jaýyn kináli etip kórsetken», - dedi S. Qasymov «1939-1945 jyldary fashıstik Germanııada jáne «Túrkistan legıonynda» ýaqytsha bolǵan qazaqstandyq áskerı tutqyndar boıynsha materıaldar jınaý» jónindegi semınarda.
Spıker soǵys jyldary buryn bolǵan taptyq jaýlar men saıası qarsylastar bolmasa da, jappaı qýǵyn-súrginniń saıası mehanızmi iske qosylǵanyn atap ótti.
«Keıin beıbaq soǵys tutqyndary tyńshylyq, sheteldik barlaý jáne basqa da aqylǵa qonbaıtyn qylmystar úshin aıyptaldy. Osylaısha, keńestik soǵys tutqyndary qoǵamdyq sanada otanyn satqan, halyq jaýy uǵymdarymen baılanysty boldy. Otanyna oralǵan soń olar súzgileý lagerlerine qamaldy, tıisinshe, halyq jaýy retinde olardy saıası qýǵyn-súrginge, uzaq merzimge bas bostandyǵynan aıyrý, atý jáne basqa da jazalaý sharalaryna ushyratty», - deıdi S. Qasymov.
Zańgerdiń aıtýynsha, KSRO men Qazaqstannyń jazalaýshy organdarynyń quqyq qoldaný praktıkasyn zertteý ultshyl Germanııanyń eshqandaı áskerı jáne basqa uıymdarynda bolmaǵan tutqyndardyń da qýǵyn-súrginge ushyraǵanyn kórsetti. Tipti nemister tyl jumystarynda qoldanǵan jumys batalondary da óz otanyna oralǵanda qýǵyn-súrginge tap bolǵan.
«1945 jyldyń shildesinde NKVD-nyń repatrıatsııalanǵan keńes azamattaryn esepke alý jáne tirkeý tártibi týraly nusqaýlyqty jarııalaý buıryǵy shyqty. Osy nusqaýlarǵa sáıkes, barlyq oralǵan áskerı tutqyndar, tipti beıbit turǵyndar da halyq jaýy retinde qarastyrylǵan. 1948 jyly qabyldanǵan KSRO Joǵarǵy Keńesi Prezıdıýmynyń asa qaýipti memlekettik qylmyskerlerdi jazasyn óteý úshin shalǵaı eldimekenderge jer aýdarý týraly jarlyǵynda áskerı tutqyndarǵa, onyń ishinde qazaqtarǵa qatysty qýǵyn-súrginniń ekinshi tolqyny bastaldy, óıtkeni olar asa qaýipti qylmyskerler qataryna engizildi. Stalın qaıtys bolǵan soń ǵana 1955 jyly Joǵarǵy Keńes Prezıdıýmynyń ekinshi dúnıejúzilik soǵysy kezinde basqynshylarmen jumys istegen keńes azamattaryna raqymshylyq jasaý týraly jarlyǵy qabyldandy. KOKP OK Prezıdıýmy áskerı tutqyndar men olardyń otbasy múshelerine qatysty óreskel buzýshylyqty moıyndady», - dedi S. Qasymov.
Aıta keteıik, búgin Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn tolyq aqtaý jónindegi memlekettik komıssııa 1939-1945 jyldary fashıstik Germanııada jáne «Túrkistan legıonynda» ýaqytsha bolǵan qazaqstandyq áskerı tutqyndar boıynsha materıaldar jınaý jóninde semınar ótkizdi.
Buǵan deıin S. Qasymov 3 mıllıon 900 myń keńes áskeri tek alǵashqy bes aıdyń ishinde KSRO basshylyǵynyń kinásinen fashısterdiń tutqynyna túskenin aıtqan edi.
Sonymen birge, Ekinshi dúnıejúzilik soǵys aıaqtalǵanda fashıst tutqynyna túsken 47 myńnan astam qazaq aman qalǵan. Onyń 23 myńy Qazaqstanǵa qaıtaryldy, al qalǵandarynyń taǵdyry belgisiz.
