Saıası qýǵyn-súrgin qurbandary qalaı aqtaldy
ASTANA. KAZINFORM — Búgin — saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alý kúni. Elimizde qazirge deıin qýǵynǵa ushyraǵandardy aqtaý máselesi boıynsha birneshe ret komıssııa qurylyp, birtalaı jumystar atqaryldy. Saıası qýdalaýǵa ushyraǵandar qalaı aqtaldy? Olardy anyqtaý jumystary qalaı júrgizildi? KazInform tilshisi anyqtap kórdi.
Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý úshin qurylǵan komıssııanyń quramynda fılosofııa ǵylymdarynyń doktory Dosaı Kenjetaı da bar. Ol 2020-2023 jyldary qýdalaýǵa ushyraǵandardy anyqtaý úshin atqarǵan jumystaryn aıtyp, KazInform tilshisine suhbat berdi.
— 80-jyldary Stalındik repressııa, keńes zamanyndaǵy qýǵyn-súrginge ushyraǵan adamdardy aqtaý máselesi qolǵa alynǵan. 1993 jyly arnaıy komıssııa quryldy. Bul jumystar ár ýaqytta jańǵartylyp otyrdy. Ásirese, 2020 jyly Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý máselesinde úlken baıandama jasady. Sonyń negizinde Stalındik repressııa jáne saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý jumystarymen 12 sala boıynsha komıssııa qurylyp, birneshe jyl boıy jumys istedi. Onyń bireýi dinı motıv boıynsha qýǵynǵa ushyraǵandar. Saıası qýǵynǵa ushyraǵan ıslam dininiń ókilderin aqtaý jumystaryna men jaýapty boldym. Bizde 20 shaqty aımaqta da osy jumys boıynsha arnaıy komıssııa quryldy. Biz olarmen tyǵyz baılanys ornatyp, respýblıkalyq deńgeıde óte úlken jumys atqardyq, - deıdi komıssııa múshesi.
Dosaı Kenjetaı qurbandardy aqtaý jumystarynyń mańyzdylyǵyn túsindirdi.
— Bul halyq aldynda, qýǵyn-súrginge ushyraǵan ata-babalarymyzdyń aldynda, tarıh aldynda ádilettikti qaıta qalpyna keltirý máselesi. Biz bul saıası qýǵyn-súrginniń qazaq halqyna tıgizgen zardabyn eshqashan umytpaýymyz kerek. Bul ulttyń bolashaǵyn, búginin jáne keleshegin tutastandyrý úshin óte mańyzdy qadam. Sondyqtan qazaq tarıhyndaǵy qaıǵyly tragedııalardy esten shyǵarmaı, ony jańǵyrtyp, halyq sanasyn ońaltý kerek. Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý bizdiń búgingi jáne keleshek urpaǵymyz úshin kerek. Osy arqyly biz qazaq halqynyń búginine qyzmet etip jatyrmyz. Memleket basshysynyń «Tarıhı ádilettilik» degen tirkesi bar. Bul óte tıimdi qoldanylǵan tirkes. Osy atqarylǵan jumystar bizge tarıhı ádilettilik úshin kerek, - deıdi fılosofııa ǵylymdarynyń doktory.
Komıssııa múshesi qýdalaýǵa ushyraǵandardy anyqtaý úshin qandaı jumystar atqarǵanyn aıtty.
— Bizdiń basty mindetimiz derekterde qalǵan, arhıvterde saqtalǵan, aýyzsha aıtylyp júrgen málimetterdi anyqtap, taldap, zerdelep, ǵylymı aınalymǵa engizý boldy. Ásirese, olardyń aty-jónin, eren eńbekterin el esinde qaldyrý. Qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý komıssııasy Egemen eldiń qundylyqtaryn túgendeý máselesi boıynsha kóptegen isti júzege asyrdy. Komıssııa ǵylymı tanym men arhıvtik materıaldardy saraptaý metodologııasymen jumys istedi. Onyń ishinde biz dinı motıvpen qýdalanǵandardy aqtaý boıynsha qyzmet etken soń dalalyq zertteýlerdi de júrgizdik. El aýzynda óz ata-babasy týraly aıtqan estelikter qamtyldy. Jalpy derekkózderge súıenip, ıslam dinine baılanysty qýǵyndalǵan, zardap shekkenderdiń sany 100 myńnan asatyny anyqtaldy. Olardyń 60 myńy atylǵan. Qalǵan 30 myńdaıy el aýyp, ózge memleketterge ketken. Bul tek arhıvtik derekterdegi málimet. Tizimge enbeı qalǵan, halyq sanasynan óship ketken qanshama adam bar. Al oǵan ózge din ókilderin qossańyz, bul san odan da asyp ketedi. Bul jumystar dástúrli túrde ary qaraı da júzege asyrylýy kerek dep oılaımyn, - deıdi Dosaı Kenjetaı.
Saıası qýǵyn-súrgin qazaq qoǵamynyń tarıhynda súıekke salynǵan tańba bolyp qaldy. Óıtkeni, mamannyń aıtýynsha, saıası qýǵyn-súrginge ushyraǵandardyń urpaqtary áli kúnge deıin úreımen ómir súretin kórinedi.
— Biz bul málimetterdi ár óńirde ashylǵan komıssııa múshelerimen sol óńirdegi kitaphanalarda saqtalǵan arhıv materıaldaryn bir mezgilde, ortalyqtandyrylǵan keshendi jumystardy atqarý arqyly anyqtadyq. Buryn qýǵynǵa ushyraǵan azamattardyń búginde kózi tiri urpaqtarymen kezdesý, olardyń qoldarynda qalǵan derekter, muralar men jádigerler boıynsha da salystyrý jumystaryn da istedik. Bul tek fenomenologııalyq zertteý bolǵan joq. Sonymen qatar, áleýmettik jáne psıhologııalyq jaǵyn da qarastyrdyq. Sebebi, qýǵynǵa ushyraǵandardyń urpaqtary áli kúnge deıin úreımen ómir súrip júrgenderin jasyra almaımyz, - deıdi ol.
Fılosofııa ǵylymdarynyń doktory Keńes úkimeti ýaqytyndaǵy dinı ahýalǵa da toqtaldy.
— Ol kezde sot, prokýratýra sekildi eshqandaı quqyq bolmaǵan. Adamdardyń taǵdyry «Úshtik» jáne «Bestik» dep atalatyn komıssııanyń sheshimimen anyqtalyp otyrǵan. Al Stalındik repressııaǵa ulttyń qundylyǵyn dáriptep, oǵan qyzmet etken tulǵalar ushyraǵan. Onyń ishinde eń áýeli dinge qyzmet etken adamdar qýǵynǵa ushyrady. Al olardan qalǵan dinı ǵımarattar órtelip, qulatylyp, qoldanylmaıtyn dárejege tústi. Joıyla almaıtyndary keńestik sovhoz ben kolhozdyń astyq daıyndaıtyn, shoshqa ósiretin ǵımarattaryna aınalyp ketti. Dál osylaı dindi halyq sanasynan óshirý jumystary júıeli túrde júrgizildi. Bul júıeniń aty «Ǵylymı ateızm» dep ataldy. Mundaı ortalyqtar ásirese, Almaty, Tashkent jáne Osh qalalarynda belsendi jumys istedi. Bul ıslam, hrıstıan, býddızm syndy búkil dinderge jasalǵan qastandyq bolatyn, - deıdi ǵalym.
Dosaı Kenjetaı ol kezeńde dinge qarsy jumystar memlekettik deńgeıde júrgizilgenin aıtady.
— Jalpy Keńes úkimeti ateıstik memleket retinde tanyldy. Onyń negizgi saıasaty dinge qarsy edi. Ustanymy din men memleket arasyndaǵy sekýlıarızm. Maqsaty dindi memlekettik tirshilikten ǵana emes, qoǵamnan da, adamnan da jáne adamnyń jeke ómirinen de alastatý boldy. Osy úshin olar óz zańdaryna erejeler, qaǵıdalar men zańnamalar engizdi. Al zańnamalar ıdeologııalyq mashınalar sekildi jumys istedi. Bul másele boıynsha «Qudaısyzdar qoǵamy», «Qyzyl otaý» sekildi maqsatty mekemeler jumys istedi. Ǵylymı ateızm memlekettiń negizgi platformasyna aınaldy. Ol barlyq mektepterde, joǵarǵy oqý oryndarynda sabaq retinde ótkizildi. Dinı qyzmetkerler men olardyń otbasy azamat retinde saılaý quqyǵynan aıyryldy, - deıdi komıssııa múshesi.
Al komıssııanyń naqty hrıstıan dini ókilderin zertteý máselesine bekitilgen múshesi ıÝlııa Shapoval qurbandardyń naqty sanyn anyqtaý maqsatynda áli de jumystar júrgizilýi kerektigin jetkizdi.
— Dinı qyzmetkerler men ártúrli senýshi toptardyń zardap shekkender sany boıynsha túpkilikti tsıfrlardy anyqtaý úshin málimetter jınaýdy jalǵastyrý qajet. Biz atqarylǵan jumystyń nátıjesinde 50 myńnan astam hrıstıandyq konfessııalardyń ókilderi repressııa jyldarynda zardap shekkenin anyqtadyq. Arhıvtik materıaldar negizinde, hrıstıandyq konfessııalardyń kóptegen ókilderi aqtaldy. Degenmen, áli de aqtalmaǵandar kóp. Máselen, «shyndyqty ustanýshy pravoslavıe hrıstıandary», «fedorovshylar», «ıoannıtter» syndy áli de aqtalmaǵan kóptegen toptar bar. Arhıvtik qujattarda olar sektanttar dep jazylǵan, - deıdi professor.
ıÝlııa Shapovaldyń sózinshe, dinı motıvpen qýdalanǵandar kóbine shpıondyq qyzmet jasady dep jazaǵa tartylǵan.
— Olar kóbinese RSFSR Qylmystyq kodeksiniń 58-babynyń 10-tarmaǵy (kontrrevolıýtsııalyq úgit-nasıhat) jáne 11-tarmaǵy (kontrrevolıýtsııalyq qyzmet) boıynsha aıyptaldy. Ásirese, katolıkter, protestanttar (lıýterandar, baptıster, evangelıster, adventıster jáne t.b.) jıi qýdalaýǵa ushyrady. Olarǵa 58-baptyń 4-tarmaǵy (halyqaralyq býrjýazııaǵa kómek kórsetý) jáne 6-tarmaǵy (shpıondyq qyzmet) da qoldanyldy. 1937-1938 jyldary, ıaǵnı «Úlken terror» kezeńinde, kóptegen dinı qyzmetkerler burynǵy qylmystary úshin qaıtadan jazalandy. Olarǵa salyq salý mólsheri arttyryldy, al ujymdastyrý kezinde astyq daıyndaý tapsyrmalaryn oryndamaǵany úshin 61-bap boıynsha aıyptaldy. Bul jaǵdaıda múlikteri tárkilenip, jer aýdaryldy, - deıdi ǵylym doktory.
Dotsent qýdalaýǵa ushyraǵan hrıstıan dininiń ókilderi ońtústik óńirde de kóp deıdi.
— Bizdiń qoǵamda Qazaqstannyń soltústiginde hrıstıandar, al ońtústiginde musylmandar kóp degen stereotıp bar. Biraq, zertteýlerge súıensek, repressııaǵa ushyraǵan hrıstıandar tek Soltústik Qazaqstan, Kokshetaý, Qostanaı jáne Shyǵys Qazaqstan oblystarynda ǵana emes, sondaı-aq Ońtústik Qazaqstanda da bolǵan. Ońtústik óńirlerde, Almaty qalasy men Almaty oblysynda, Shymkent pen onyń aınalasyndaǵy aımaqtarda, Tarazda (sovet kezeńinde Mırzoıan, Djambýl dep atalǵan) musylmandarǵa ǵana emes, pravoslavıelik hrıstıandarǵa, baptısterge, pentekostaldarǵa jáne basqa da dinı toptarǵa qatysty kóp is júrgizilgen, - deıdi ol.
Komıssııa múshesi qýdalanǵandardy aqtaý jumystary jalǵasý úshin birqatar máselelerdi sheshý kerektigin aıtty.
— Men Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Arhıviniń ashyq jáne jabyq qorlaryndaǵy qujattarmen jumys istedim. Sondaı-aq, Ulttyq qaýipsizdik komıtetiniń arhıvinde jáne polıtsııa departamentteriniń arnaıy bólimderindegi qujattarmen tanystym. Qazirgi tańda barlyq tergeý isi men materıaldar Prezıdent Arhıvinde saqtaýly. Qalalyq, oblystyq jáne aýdandyq arhıvterde de zertteý jumystaryn júrgizdim. Jabyq arhıvterde áli de qupııaly qujattar bar. Bul qujattarmen jumys isteýge qatysty shekteýler Qazaqstan Respýblıkasynyń «Memlekettik qupııalar týraly» Zańymen retteledi. Qazirgi ýaqytta Memlekettik komıssııanyń qupııalylyqty joıý bastamasy aıasynda bul protsess jalǵasýda. Aldaǵy ýaqytta zertteýshiler úshin qujattarǵa qoljetimdilik jeńildep, keńeıtilýi tıis dep úmittenemiz, - dedi ıÝlııa Vasılııqyzy.
Aıta keteıik, saıası qýǵyn-súrgin qurbandary 393 200 teńge kóleminde birjolǵy aqshalaı ótemaqy ala alady.