Saıası alań: Qazaqstan BUU reformasyna qandaı ún qosty
ASTANA. KAZINFORM – Jaqynda Nıý-Iorkte ótken BUU Bas Assambleıasynyń 80-sessııasyna Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev qatysty. Jıynda geosaıası turaqsyzdyq beleń alǵan tusta birlesken árekettiń mańyzdy ekeni aıtyldy. «Jibek Joly» telearnasynyń «Jahan jaıy» baǵdarlamasy sessııada kóterilgen bastamalar men usynystarǵa saraptamalyq sholý jasady.
193 eldiń daýysymen sheshiletin jahandyq alań
Birikken Ulttar Uıymy Bas Assambleıasynyń sessııasy tuńǵysh ret 1946 jyly 10 qańtarda Londonda ótti. Alǵashqyda forým formatyndaǵy keńes keıin halyqaralyq organǵa, ıaǵnı kodıfıkatsııalaý protsesiniń negizgi ınstıtýtyna aınalǵan edi.
Qazir BUU Qaýipsizdik Keńesiniń turaqty emes 10 múshesi bar. Olar 188 memleket arasynan iriktelip saılanady. Atalǵan statýsqa ıe elder Qaýipsizdik Keńesiniń turaqty 5 múshesimen birge jumys isteýi shart.
BUU Jarǵysyna sáıkes, uıymǵa múshe bolý úshin memleket Bas hatshyǵa resmı hat joldap, Jarǵydaǵy barlyq mindettemelerdi oryndaýǵa daıyn ekenin málimdeýi tıis. Ótinish aldymen Qaýipsizdik Keńesinde qaralady. Keńestegi 15 memlekettiń kemi 9-y ótinishti qoldaýy qajet, al turaqty 5 múshe tarapynan birde-bir veto bolmaýy shart. Osydan keıin ǵana másele Bas Assambleıaǵa joldanady. Munda uıymǵa múshe 193 eldiń úshten ekisi ótinishti qoldap daýys berse ǵana memleket múshelikke ótedi.
AQSh bıliginiń BUU-ǵa áseri
Birikken Ulttar Uıymyna múshe elder eki túrli jarna tóleıdi: mindetti jáne erikti. Jarna árbir 3 jyl saıyn memlekettiń jalpy ishki ónimine baılanysty esepteledi. Bul uıymnyń turaqty bıýdjetiniń negizgi bóligin quraıdy.
– AQSh – BUU-nyń eń iri donory, uıym bıýdjetiniń 22% qarjylandyrady. Alaıda Tramptyń bılikke kelýimen baılanysty biraz jobalardyń qarjysy qyrqylyp jatyr, – deıdi Májilis depýtaty, dıplomat Aıgúl Quspan.
Al Qazaqstannyń jarnasy shamamen 0,2%. Uıymnyń resmı saıtyndaǵy derekke sáıkes, 2025 jyly Qazaqstan turaqty bıýdjetke 4 458 265 AQSh dollary kóleminde jarna tóleýi tıis. Eger memleket sońǵy eki jyldyq jarnasyn tolyq ótemese, BUU Jarǵysynyń 19-babyna sáıkes, Bas Assambleıada daýys berý quqyǵynan aıyrylady. Bul eldiń halyqaralyq deńgeıdegi saıası bedeline tikeleı áser etpek.
Orta derjava orny
BUU – 1919 jyly qurylǵan Ulttar Lıgasynyń jalǵasy. Uıymnyń basty qurylymy – Qaýipsizdik keńesiniń quramynda turaqty bes múshe bar: AQSh, Ulybrıtanııa, Frantsııa, Reseı jáne Qytaı. Olar veto qoıý quqyǵyna ıe ekenin aıtý kerek. Óıtkeni Qaýipsizdik keńesiniń kez kelgen sheshimine osy bes memlekettiń bireýi qarsy shyqsa, qabyldanbaıdy. Sonyń saldarynan uıym jahandyq qaqtyǵystardy sheshýde qaýqarsyz bolyp otyr.
Mysaly, Izraıldiń Gaza sektoryndaǵy áskerı áreketterin toqtatý jónindegi rezolıýtsııaǵa sońǵy eki jylda AQSh turaqty túrde veto qoıyp keledi. Bul ózge memleketter tarapynan ádiletsizdik jáne quqyqtyq teńsizdik dep baǵalanyp otyr. Osy jolǵy Bas Assambleıa sessııasynda Qasym-Jomart Toqaev Qaýipsizdik keńesine Orta derjavalardy (Middle Powers) qabyldaý týraly bastama kóterdi.
Buǵan qatysty Parlament Májilisiniń depýtaty Aıdos Sarym bes el birden janjaldy toqtata almaıtynyn aıtty.
– Bul ońaı emes. Degenmen úrdis bastaldy. Qytaı, AQSh BUU-nyń eń iri demeýshisi ekeni anyq. Qazir olar jarnasyn azaıtyp jatyr nemese naqty máselelerge bólýge yntaly. Mysal úshin AQSh, biraq onyń qanshalyqty durys-burys ekenin dóp basyp aıta almaımyn, ıÝNESKO sııaqty, DSU sııaqty uıymdarǵa aqsha berýdi qoıamyz dep jatyr.
Sol sııaqty kóptegen uıymdarǵa syn taǵylýda. Dál qazirgi kezde BUU qyrǵı-qabaq soǵysynyń bir alańyna aınalyp ketti. Azııa men Afrıka elderiniń daýysyn qaqtyǵysyp jatqan elder jantalasa bólisip, óziniń jaǵyna tartyp keledi. Osylaısha, 1970-1980 jyldary júrgen qyrǵı-qabaq soǵysqa aınaldyryp jiberdi», – deıdi Aıdos Sarym.
Qaqtyǵystar kartasy keńeıip barady
Shvetsııa sarapshylarynyń málimetinshe, qazirgi tańda álemde 60-tan astam qarýly qaqtyǵys júrip jatyr. Іri janjaldar qatarynda Reseı-Ýkraına, Izraıl-Palestına, Úndistan-Pákistan jáne Qytaı-Taıvan arasyndaǵy teketirester bar.
BUU sammıtinde Frantsııa prezıdenti Emmanıýel Makron Palestınany resmı túrde moıyndaıtynyn málimdedi. Makron bul qadam Izraıldiń múddesine qarsy emes ekenin atap ótti. Onyń aıtýynsha, Gaza sektoryndaǵy soǵys kezinde eki jylda 60 myń adam qaza tapqan, onyń jartysy – beıbit turǵyndar.
Búginde Palestınany BUU-ǵa múshe 193 eldiń 147-si jáne EO-ǵa múshe 11 memleket moıyndaǵan. AQSh Prezıdenti Donald Tramp Palestına memleketin moıyndaýdy HAMAS-ty zańdastyrý jáne terrorızmdi qoldaý dep baǵalady.
«Qaýipsizdik keńesiniń Jarǵysyn qaıta qaraý kerek»
Al Memleket basshysy Gazadaǵy jaǵdaıǵa alańdaýshylyq bildirip, áskerı is-qımyldy dereý toqtatýǵa, beıbit turǵyndardy tolyq qorǵaýǵa jáne halyqaralyq gýmanıtarlyq kómektiń kedergisiz jetýin qamtamasyz etýge shaqyrdy. Prezıdent eki el arasyndaǵy qaqtyǵystyń aıaqtalǵanyn quptaıtynyn aıtty.
– BUU Qaýipsizdik keńesiniń Jarǵysyndaǵy Ekinshi dúnıejúzilik soǵystan beri kele jatqan «jaý memleket» erejesin halyqaralyq qoǵamdastyqtyń basym bóligi eskirgen dep sanaıdy. Sondyqtan Jarǵyny qaıta qaraý máselesin talqylaıtyn ýaqyt keldi. Búginde biz alańdatarlyq ahýalǵa kýá bolyp otyrmyz: qarýlanýdy shekteıtin sharttar saqtalmaıdy, demek, strategııalyq turaqtylyqtyń da irgesi sógile bastady. 2024 jyly dúnıe júzinde áskerdi jaraqtandyrýǵa ketken shyǵyn 2,7 trıllıon dollardy qurady. Bul – rekordtyq kórsetkish. Al jahandaǵy zorlyq-zombylyqtyń shyǵyny 20 trıllıon dollarǵa jýyqtady. Qazaqstan araaǵaıyndyq jáne bitimger rólin jalǵastyrady. Bizdiń tańdaýymyz: ústemdik emes – tepe-teńdik, jiktelý emes – yntymaqtastyq, soǵys emes – beıbitshilik, – deıdi Prezıdent.
Memleket basshysy ıadrolyq qarý qoldaný qaýpin azaıtý, ıadrolyq derjavalar arasynda joǵary deńgeıdegi dıalogty qaıta bastaý jáne kópjaqty áreketti jandandyrý qajetin de aıtty.
–Qazaqstan ıadrolyq qarýsyzdaný jáne jappaı qyryp-joıý qarýyn taratpaý jónindegi jańa dıalogqa daıyn. Biz ıAdrolyq qarýdy taratpaý týraly shartty kúsheıtip, ıAdrolyq synaqtarǵa jan-jaqty tyıym salý týraly sharttyń oryndalýyna túrtki bolý úshin beıresmı pikir almasýlarǵa mán bere alamyz. Sonymen qatar biz buǵan deıin aıtqan Bıologııalyq qaýipsizdik jónindegi halyqaralyq agenttik qurý týraly usynymymyzdy júzege asyrýǵa shaqyramyz, – deıdi Qasym-Jomart Toqaev.
Jýyrda ShYU sammıtinde qabyldanǵan Tıantszın deklaratsııasynda BUU Qaýipsizdik Keńesin qazirgi geosaıası shyndyqqa saı ózgertý keregi jazylǵan. Qaýipsizdik Keńesinde daýys berý quqyǵyn tek 5 turaqty múshesine ǵana emes, damýshy memleketterge de, mysaly, Azııa, Afrıka, Latyn Amerıkasyna da berý kerek delingen. Depýtat Aıdos Sarymnyń pikirinshe, usynys etıkalyq turǵydan da, quqyqtyq turǵydan da oryndy.
– Qasym-Jomart Toqaevtyń Birikken Ulttar Uıymy júıesinde uzaq jyldar boıy jumys isteýi onyń halyqaralyq qurylymnyń ishki mehanızmderin tereń meńgerýine jol ashty. Prezıdent BUU-daǵy sheshimderdiń qalaı qabyldanatynyn, protsestiń qalaı júretinin jaqsy biletindikten, mańyzdy usynystardy der kezinde kóterdi.
Ol úshin oǵan múshe memleketter, shynyn aıtý kerek, kimniń daýysy artyq deıtin de suraq qoıylýy kerek sııaqty. 193 memleketten 5 memleketti alyp tastaıyqshy, 188 memleket artyq pa, álde osy 5 memleket artyq pa deıtin etıkalyq suraqty da qoıý kerek. Árıne, BUU - belgili bir dárejedegi dıplomatııalyq klýb. Shahmat oıynynyń erejesi sııaqty bul da erejesi bar dúnıe. Usaq-túıek máselege 80 memlekettiń daýysyn jınap, shyǵara beredi. Al úlken máselege kelgende jańaǵy 5 memleket veto tastaıdy, boldy. Bul – halyqaralyq teńdiktiń buzylýyna alyp keletin, qaıta qaraýdy qajet etetin júıe, – deıdi depýtat Aıdos Sarym.
Aıta keteıik, 2011-2013 jyldary Qasym-Jomart Toqaev BUU júıesinde erekshe mańyzǵa ıe laýazymdardyń biri – Bas hatshynyń orynbasary qyzmetin atqardy. Sonymen qatar ol Jenevadaǵy BUU bólimshesiniń Bas dırektory jáne Qarýsyzdaný máseleleri jónindegi BUU Bas hatshysynyń Joǵary ókili qyzmetterin de qosa atqardy.
Toqaev – bul laýazymdarǵa taǵaıyndalǵan alǵashqy qazaq jáne Ortalyq Azııadan shyqqan eń joǵary dárejeli halyqaralyq qyzmetker. Sol jyldary Qazaqstan Syrtqy ister mınıstrliginiń Eýropa departamenti dırektorynyń orynbasary qyzmetin atqarǵan, qazirgi Májilis depýtaty Aıgúl Quspan bul kezeńdi tolqynyspen eske aldy.
– Qasym-Jomart Toqaev BUU Bas hatshysynyń orynbasary bolǵan kezde shynaıy ǵalamdyq máni bar máseleler talqylandy. Birinshi kezekte ol ıadrolyq qarýdy taratpaý, ekinshiden jalpy qarý-jaraqty qatań baqylaý. Odan keıin bosqyndar men mıgranttardyń quqyqtaryn qorǵaý. Sol jyldary bosqyndar men mıgranttardyń sheksiz ereýili bolyp, álemdi dúrliktirdi. Solardyń quqyqtarymen aınalysty. Prezıdent bas hatshynyń orynbasary retinde álem ekonomıkasynyń máselelerine, odan keıin dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý júıesine, eńbek standarttaryna qatysty máselelerdi sheshýge úlesin qosty, – deıdi Aıgúl Quspan.
Birlikkebirqadam: ortaqbastamalarmenKaspııteńizinqutqarý
BUU-men yntymaqtastyq 1992 jyly Qazaqstannyń uıymǵa múshe bolyp qabyldanǵan sátinen bastaldy. Sodan beri elimiz senimdi serikteske aınala aldy. Tipti halyqaralyq máselelerdi sheshýde BUU-nyń yqpalyn arttyrýdy maqsat etip otyr. Mysaly Almatyda ornalasqan BUU-nyń ornyqty damý maqsattary jónindegi Óńirlik ortalyǵy Ortalyq Azııa men Aýǵanstan elderi úshin mańyzdy alań sanalady.
Sonymen qatar Qazaqstanda BUU-nyń 20-dan astam agenttigi men baǵdarlamasy kedeılikti joıý, densaýlyqty qorǵaý, sapaly bilim, genderlik teńdik, klımattyń ózgerýimen kúres, adam quqyqtary jáne taǵy birqatar mańyzdy salalardy damytýmen aınalysyp keledi. Qazaqstan tarapynan BUU-nyń negizgi qaǵıdattaryna qoldaý bar.
Bul rette BUU-nyń Qazaqstandaǵy turaqty úılestirýshisi Sarango Radnaragcha qos taraptyń áriptestik baılanysy nyǵaıyp kele jatqanyn alǵa tartady.
– Jaqynda Qazaqstan Úkimeti men BUU arasyndaǵy ornyqty damý maqsattaryna jetýge baǵyttalǵan jańa birlesken qujat – BUU-nyń Ornyqty damý salasyndaǵy yntymaqtastyq jónindegi negizdemelik baǵdarlamasy qabyldandy.
Oǵan maýsym aıynyń sońynda qol qoıylyp, 2026 jyldyń qańtarynan bastap iske asyryla bastaıdy jáne 2030 jylǵa deıin jalǵasady. Sondyqtan meniń negizgi basymdyǵym – osy jańa yntymaqtastyq baǵdarlamasyn iske asyrýdy bastaý jáne barlyq BUU agenttikteri men áriptesterin birlesip, kelisilgen túrde jumys isteýge jumyldyrý bolady, – dedi Sarango Radnaragcha.
BUU-nyń Qazaqstandaǵy turaqty úılestirýshisi Ortalyq Azııa óńiri klımattyń ózgerisiniń saldarynan álemdegi basqa óńirlermen salystyrǵanda anaǵurlym qatty zardap shekkenin de jasyrmady.
– Qazaqstan 2060 jylǵa deıin kómirtegi beıtaraptyǵyna qol jetkizý strategııasyn qabyldady. Bul – úkimettiń, jalpy Qazaqstannyń kómirtegi beıtaraptyǵyna jetýge umtylysyn kórsetetin mańyzdy qadam, – dep atap ótti Sarango Radnaragcha.
Aıta keteıik, Qasym-Jomart Toqaev Bas Assambleıaǵa 22 sáýirdi Halyqaralyq jer sharyn kógaldandyrý kúni dep jarııalaıtyn qarar qabyldaýdy da usyndy. Bul rette Kaspıı teńiziniń tartylyp bara jatqanyna nazar aýdardy.