«Saryarqa» gaz qubyrynyń negizgi problemalary qandaı
Jalpy alǵanda Qazaqstannyń tabıǵı gaz qory az emes. Elimiz álem boıynsha 22-i orynda, al TMD aýmaǵynda Reseı men Túrikmenstannan keıin úshinshi orynda tur. Kógildir otynnyń jalpy qory 3,9 trıllıon tekshe metrdi quraıdy eken. Sonyń basym bóligi - munaı ken oryndarynan shyǵatyn ilespe gaz. Ótken jyly Qazaqstanda 55,5 mıllıard tekshe metr gaz óndirildi. Sonyń 15 mıllıard tekshe metri ishki naryqqa jiberilse, 19 mıllıardtan astamy shetelge satylǵan.
Aıta keterligi, bıyldan bastap eksportqa shyǵarylatyn kógildir otynnyń 10 mıllıard tekshe metri Qytaıǵa tasymaldanatyn bolady. Osy oraıda «Beıneý-Shymkent» sııaqty jobalardyń tıimdiligi zor ekeni baıqalyp otyr. Atalǵan qubyrmen Batys Qazaqstandaǵy ken oryndarynan shyǵatyn tabıǵı gaz ońtústik oblystarǵa jetkiziledi. Onymen toqtap qalmaı, otandyq shıkizat «Túrkimenstan-Ózbekstan-Qazaqstan-Qytaı» tranzıttik gaz qubyryna quıylyp, ary qaraı kórshi Qytaıǵa da tasymaldanady.
Al «Saryarqa» qubyry dál sol «Beıneý-Shymkent» gaz qubyrynyń bir tarmaǵy bolyp otyr. Olardyń túıisetin jeri - Qyzylorda oblysynyń Qaraózek kenti. Búginde ol jerde jumys istep turǵan arnaıy kompressorlyq stansa gazdy ońtústik óńirlerge, sondaı-aq, Qytaıǵa jetkizýdi bólip, údetip otyrady. Osylaısha Qaraózektegi stansa kógildir otyndy «Saryarqa» gaz qubyryna da aıdaıtyn kún alys emes.
QR Energetıka mınıstrliginiń jaqynda jarııalaǵan málimetine sáıkes, jańa qubyr jolynyń bir shaqyrymnan astamy salynyp bitti. Bundaı qarqynmen jyldyń aıaǵyna deıin osy jobanyń elordaǵa deıingi ýchaskesi ýaqytynda aıaqtalady. Alaıda qubyrdyń tarmaqtaryn taratyp, eldi mekenderdi gazdandyrý jaǵynan birqatar qıyndyqtar bar sııaqty. Máselen, Qaraǵandy oblysynda gaz Temirtaý, Jezqazǵan, Shaxtınsk, Saran men Abaıǵa tartylady. Budan bólek, oblystyń 114 eldi mekenin tabıǵı gazben qamtamasyz etý kózdelip otyr. Qarapaıym turǵyndarmen qatar ArselorMıttal Temirtaý, Qazaqmys, Jáırem ken baıytý kombınaty sııaqty iri kompanııalar da gazdyń kelýin kútip otyr. Bundaı kombınattar ózderiniń óndiristik nysandaryn tabıǵı gazǵa kóshirýge ázir eken.
Josparǵa súıensek, Qaraǵandy oblysy «Saryarqanyń» gazyn eń kóp tutynatyn aımaq bolaıyn dep otyr. Sebebi qubyrdyń 80 protsenti osy oblyspen ótedi. Ondaı ıgilik halyqtyń turmys sapasy úshin de qajet.
Alaıda birqatar normatıvtik máseleler osy óńirdi gazdandyrý sharalaryn tejeýi múmkin eken. Qaraǵandy oblystyq energetıka jáne turǵyn úı-kommýnaldyq sharýashylyq basqarmasynyń basshysy Ulantaı Úsenovtyń aıtýynsha, búginde respýblıka boıynsha gazdandyrý sharalaryn júrgizýdiń syzba-nusqasy jasalǵan. Onyń ishinde Qaraǵandy oblysy da kórsetilgen. «Alaıda memlekettik saraptama qyzmeti texnıkalyq-ekonomıkalyq negizdemeni talap etip otyr. Ol qujattyń qajeti shamaly. Biraq dál sonyń saldarynan Qaraǵandy oblysyn gazdandyrý sharalary irkilip otyr. Sebebi árbir eldi mekenge texnıkalyq-ekonomıkalyq negizdeme jasaý qajet. Ol jumysqa bir jyl ketedi. Sosyn jobalyq-smetalyq qujattarǵa taǵy bir jyldaı kerek. Sóıtip, «Saryarqa» qubyry úshin taǵy eki jylymyz tekke keteıin dep tur», - deıdi Ulantaı Úsenov.
Osy oraıda mamandar Taldyqorǵan qalasynyń tájirıbesin erekshe atap ótedi. Ol jerde gaz ınfraqurylymy tehnıkalyq-ekonomıkalyq negizdemesiz jasalǵan. Sonyń arqasynda biraz ýaqyt qana emes, qarajat ta únemdeldi.
Taǵy bir másele - qurylystaǵy qazaqstandyq qamtý. «Saryarqa» gaz qubyrynyń qurylysyn atqarý úshin «Astana Gaz QMG» AQ qurylǵan bolatyn. Atalǵan kompanııa «QazMunaıGaz» ulttyq kompanııasynyń enshiles kásiporny bolyp sanalady. Astana Gaz QMG óz kezeginde «QazStroıServıs» kompanııasymen kelisimshartty rásimdep, oǵan qurylys jumystaryna tapsyrys berdi. Merdiger otandyq kompanııa bolyp tabylady. Alaıda qurylys jumystary kezinde otandyq materıaldardy paıdalaný kórsetkishi áli de tómen bolyp tur. «Astana Gaz QMG» AQ bas dırektory Saǵıdolla Maqashevtiń sózine qaraǵanda, qubyrlardy Reseıdiń Chelıabi zaýyty men Qytaıdyń China Petroleum Technology jetkizedi. Atalǵan eki kompanııamen kelisimsharttar da rásimdeldi. Al ArselorMıttal úlken dıametrli qubyrlardy jasap beredi. «Budan bólek, taǵy bir otandyq taýar óndirýshi - «Bemer armatýren Qazaqstan» JShS-men kelisimshart jasaldy. Atalǵan kompanııa armatýra, sharly krandar sııaqty ónimderdi jetkizedi. Sosyn gaz ólsheý stansasy boıynsha «BatysMunaıGazJabdyqtary» JShS-imen kelisimge otyryp jatyrmyz. Budan bólek, gaz taratý stansalaryn da otandyq taýar óndirýshilerden satyp alýdy kózdeımiz», - dedi Saǵıdolla Maqashev Parlament Májilisinde ótken «dóńgelek ústelde».
Áıtse de, depýtattardyń jergilikti qazaqstandyq qamtýǵa kóńilderi tolmady. Máselen, depýtat Albert Raý mınıstrliktiń ózine bergen resmı jaýabyna qarap otyryp, «Saryarqa» gaz qubyrynda qazaqstandyq qamtýdyń mólsheri áli de tómen ekenine nazar aýdarady. «Mınıstrdiń maǵan bergen jaýabynda qazaqstandyq qamtýdyń kórsetkishi nebary 10 protsentti quraıdy. Sonda japqyshtardy ǵana ózimizden alamyz, al qazaqstandyq qamtý tómen bolyp qala beredi. Gaz qubyryna 266 myń tonna (metal - avt.) jumsalady. Qytaılyqtar Almatyda 100 myń tonna shyǵaratyn zaýytty salýdy bastady. Zaýyttyń qurylysyn tezdetip, tapsyrystyń jartysyn ózimizge qaldyrýǵa bolatyn edi. Ókinishke qaraı, úlgermeı qaldyq», - deıdi Albert Raý.
Gazdyń baǵasyna keler bolsaq, aldaǵy ýaqytta onyń quny arzandamaıdy. QR Energetıka vıtse-mınıstri Maǵzum Myrzaǵalıevtiń aıtýynsha, qazirdiń ózinde ishki naryqqa satylatyn gazdyń quny óz baǵasynan da tómen bolyp tur. Tipti, sońǵy tórt jyldyń ishinde «QazTransGaz» ulttyq kompanııasy 200 mıllıard teńgege shyǵyndalǵan kórinedi. Osyǵan baılanysty jańa zań jobasynda gaz salasyndaǵy ulttyq operatordyń qarjylyq jaǵdaıyn qoldaý maqsatynda taýarlyq gazdyń baǵasyn belgileý tetigi engizilip otyr. «Biz mynadaı formýlany ázirledik, gaz jetkizýdiń ózindik quny + 7 protsent ulttyq operatordyń rentabeldik normasy», - deıdi Maǵzum Myrzaǵalıev. Soǵan qaraǵanda, gazdyń baǵasy kóteriledi. Sosyn árbir úıdi gazǵa qosý úshin de birshama shyǵyn shyǵarýǵa týra keletin tárizdi.
Taǵy bir aıta keterligi, mamandar gaz ınfraqurylymyn salǵanda jaýapty ári adal merdigerlerdiń qyzmetine júgingen jón dep sanaıdy. Áıtpese, Túrkistan oblysyndaǵy jaǵdaı qaıtalanýy ábden múmkin. Este bolsa, ońtústikte gaz taratý júıeleri durys salynbaǵan. Sonyń saldarynan biraz xalyq áli de gazǵa qol jetkize almaı otyrǵany belgili. Al «QazTransGaz» durys salynbaǵan júıelerdi óz balansyna alǵysy kelmeıdi. Osy máselege baılanysty jaqynda Túrkistan oblysyna arnaıy komıssııa da baryp kelgen-di. Sonyń esebine sáıkes, 10 gaz taratý stansasy durys salynbaǵany belgili bolypty. Al «QazTransGaz» mundaı olqylyq úshin jaýapkershilikti óz moınyna alǵysy kelmeıdi. QR Energetıka vıtse-mınıstri Maǵzum Myrzaǵalıevtiń sózine qaraǵanda, oblystaǵy gaz máselesin sheshý úshin aldymen ákimdik, ıa bolmasa, merdiger kompanııalardyń kúshimen qazirgi texnıkalyq olqylyqtardy túzetýi kerek. «Sosyn tarıf máselesi taǵy bar. Búginde tarıf birden bes jylǵa bekitiledi. «QazTransGaz» ókilderi aıtady, gaz júıelerin ákimdikten qabyldaıtyn bolsaq, onyń bárin ustaý úshin shtatty ulǵaıtýǵa týra keledi. Jańa jumysshylarǵa jalaqy tóleý kerek. Al tarıfti ózgertýge bolmaıdy. Demek, atalǵan máseleni sheshýdiń eki joly bar. Tarıfti kóterý kerek. Sonda «QazTransGaz» qosymsha shyǵyndaryn óteı alady, al olaı bolmasa, ákimdik ol aqshany jergilikti bıýdjetten tólep otyrýy tıis. Máselen, «QazTransGaz» ben ákimdik kelisimshartqa otyrady da, jergilikti bıýdjetten kompanııanyń servıstik qyzmeti tólenip turady. Taldyqorǵan qalasynda solaı isteıdi. Men bul máseleni óz moınyma alýǵa daıynmyn. Jyldyń sońyna deıin atalǵan máseleni sheshýge tyrysamyz», - deıdi Maǵzum Myrzaǵalıev.
Osylaısha, mınıstrlik ókili «Saryarqa» gaz qubyrynan taralatyn ınfraqurylymdy salǵanda burynǵydaı problemalar týyndamaıtynyna sendiredi. Áıtse de, mamandar gaz ınspektsııasy sııaqty qurylymdy qaıta qalpyna keltirý kerek degendi alǵa tartady. Rasynda, bundaı qyzmettiń arqasynda apattyq jaǵdaılardyń aldyn alýǵa bolady.
