«Sáláfızm», «Ýahhabızm» aǵymdary nesimen qaýipti
Bul jaıtty teris pıǵyldy toptar óz múddesine jaratpaı qoımady. Osy arqyly dástúrli Islam dinine, sondaı-aq, qoǵamnyń ulttyq aýyzbirshiligine keri áserin tıgizip, halqymyzdyń salt-sanasyna qaraspaı, qalyń jurtshylyq arasynda búlik týǵyzyp jatqanyna el kýá. Birshama ýaqyt Islam dinine jetkilikti kóńil bóle almaǵan bolsaq ta, Qazaqstan Respýblıkasy Táýelsizdigin alǵannan soń, qazirgi tańda qazaq qoǵamy dinı uıymdardyń ońdy-soldysyna baǵa bere alatyndaı jaǵdaıǵa jetti.
Sáláfızm – Islam ǵulamalary biraýyzdan bekitken mázhab pen senim mektepterin moıyndamaıtyn aǵym. Bul aǵymdy jáne onyń túrlerin baıandamas buryn, «sáláfızm» uǵymyn túsindire keteıin.
Sáláfızm – arab tilindegi «sáláf» sózinen shyqqan. Ol tildik maǵynada «burynǵylar», «áýelgiler», «ótkender» uǵymyn berip, qasıetti Quranı-Kárimniń birneshe jerinde de kezdesedi. Islam áleminde sáláf-salıhın ataýy Muhammed paıǵambardyń (s.ǵ.s.) zamanynan bastap alǵashqy úsh ǵasyrda ómir súrgen musylmandar tolqynyna berilgen.
Qazirgi tańda «sáláfımiz» dep júrgender ózderin osy Islamnyń áýelgi úsh ǵasyrynda ómir súrgenderge teńeýde. Áýelgi sáláfıler shynaıy Islam jolyn ustanýshylar bolsa, qazirgi ýaqytta ózin solaı ataýshylardyń baǵyty, shyn máninde, olaı emes.
Búginde álemde «sáláfııa» men «ýahhabızm» sózi qatar júretinin bilgenimiz jón. Sebebi, aǵymdy «belsendilikke» jetelegen Muhammed ıbn Abdýl-Ýahhabtyń atyna balaý álem musylmandary arasynda keń etek jaıǵan.
Sondaı-aq, «ýahhabıst» degen sóz osy aǵymnyń negizin qalaýshy – Muhammed ıbn Abdýl-Ýahhabtyń kózi tirisinde onyń sońynan erýshilerge telingen-di. Ýahhabılik tarıhta «haýarıjdik» áreket retinde tanymal bolǵan. Óıtkeni, olardyń áreketterindegi qatygezdik, óz ustanymdaryna qosylmaǵandardy «kápir» dep aıyptaý áreketteri «harıjıtter aǵymy» aqıdasynyń (seniminiń) kóshirmesi ispetti.
Qazirgi tańda ýahhabılik nemese salafılik senim Saýd Arabııa Karoldiginiń resmı ustanǵan dinı joly bolǵandyqtan, eń kóp shoǵyrlanǵan mekenderi Arab túbegi men Parsy shyǵanaǵyndaǵy elder. Sonymen qatar bul senimdi ustanýshylar Taıaý Shyǵys, Batys Eýropa, Soltústik Afrıka, Reseı, Úndistan, Pákistan, Bangladesh jáne Orta Azııa men ózge Azııa elderinde kezdesedi. Endeshe, sáláfı aǵymynyń negizgi ıdeıasy túsinikti bolý úshin onyń shyǵý tarıhyna toqtalyp óteıik.
Sáláfılik aǵymnyń jetekshisi «Támım» taıpasynan shyqqan Muhammed ıbn Abdýlýahhab (1703-1792 j.j.) Rııad qalasyna jaqyn ornalasqan Ýıaına atty eldi mekende dúnıege kelgen. Onyń ata-babasy Hanbalı mázhabyn ustanǵan. Al ákesi, atasy men baýyry qazylyq qyzmetin atqarǵan. Ol alǵashqy saýatyn óz ákesinen alǵan bolatyn. Sodan soń Mekkege baryp ilimin shyńdamaq bolady. Alaıda, ózi kútkendeı ǵylymı orta taba almaǵandyqtan Mádınaǵa ketedi. Mádınada Abdýllah ıbn Ibrahım ıbn Sáıf an-Najdı jáne Muhammed Haıat as-Sındı esimdi Hanbalı mázhabynyń tanymal ǵalymdarynan dáris alady. Onda «Kýtýbýs-sıtta», «ál-Mýýatta», «ál-Mýsnad» atty hadıs kitaptaryn oqyp shyǵady.
Oqı júrip Ibn Táımııanyń pátýalarymen tanysady. Onyń dinge qatysty pikirlerin basshylyqqa alyp, jańǵyrtýǵa kóshedi. Sol zamannyń úrdisi boıynsha, bilimin shyńdaý maqsatynda Basraǵa attanady. Onda túrli aǵym ókilderi bolǵandyqtan, solardyń senimderi men ustanymdaryn jaqynnan tanı túsedi. Bilimin jetildirýmen qatar, taýhıd máselesi týrasyndaǵy pikirsaıystarǵa qatysyp, belsendilik tanytady. Mundaı jıyndarda «dindi tikeleı Quran jáne súnetten úırený kerek» degen ustanymyn dáleldeýge jáne qorǵaýǵa tyrysqan bolatyn.
Osy oraıda Muhammed Ibn Abdýl-Ýahhabtyń aǵasy – Súleımen Ibn Ábdýl-Ýahhab «Saýaık al-Ahııa raddý ala Ýahhabııa» atty eńbeginde:
«Senderdiń mázhabtaryńnyń (ýahhapshyldyqtyń) jalǵan ekendigin myna nárseler kórsetedi:
Ábý Hýraıra (r.a): «Paıǵambarymyz (s.ǵ.s): «Kúpirliktiń basy shyǵystan shyǵady», — degen. Rıýaıat jalǵasynda: «Senim – Iemende, al búlik – osy jerde, Shaıtannyń múıizi osy jerden paıda bolady», — degen [3/93-b].
Imam Anýar Shah ál-Kashmırı ad-Deıýbandı (1292-1352h/1875-1933j) Imam ál-Buharıdiń «Sahıhine» jasaǵan «Faız ýl-Barı» atty túsindirmesinde:
«Shyntýaıynda, Muhammed Ibn ábdýl-Ýahhab an-Najdı – zerdesiz jáne onyń bilimi óte tómen boldy», — degen.
Imam Muhammed Zahıd ál-Kaýsarı ál-Hanafı (1296-1371h.j.) «Tabıın kazb ál-Mýftarı» atty eńbeginde:
«Hashaýızm (ýahhabızm) – nadandyq pen jansaqtyqqa boı urǵandar. Olar Islamǵa deıingi nadandyq kózqarastarynyń murageri», – degen.
«Sáláfızm» aǵymynyń tarmaqtary – Madhalızm, Sýrýrızm jáne Takfırızm bolyp bólinedi. Bul sáláfılik baǵyttaǵy tarmaqtar – Mýhammad Ibn Abdýl-Ýahhabtyń kózqarastaryn moıyndap, aqıdalyq senimderin Ibn Taımııanyń ustanymy negizinde bekitedi, mázhab pen senim mektepteriniń negizderin qalaǵan «Súnnet jurty jáne jamaǵaty» ǵulamalaryn teriske shyǵaryp, tipti, kúpirlikke de shyǵarady. Máselen, Imam Ábý Hanıfanyń «Fıqh ál-Akbar», «ál-Ýasııa» atty eńbegine negizdep jumystar júrgizgen – Imam Jaǵfar át-Tahaýı, Imam Ábý Mansýr ál-Matýrıdı, Imam ál-Ashǵarı syndy Islam álemi moıyndaǵan ǵalymdardy teriske shyǵarady. Olardyń teriske shyǵarýyndaǵy negizgi másele – Quranı-Kárimdegi astarly maǵynaly aıattar uǵymy.
Sáláfılik aqıdasynyń negizgi prıntsıpi – Ibn Taımııa qurǵan «Taýhıdti Úshke bólý» aqıdasy. Demek, Allanyń jalǵyzdyǵyn zertteıtin «Taýhıd» ilimin – úshke bólip qarastyrady. Taýhıdti úshke bólip qarastyrýdaǵy maqsaty – Alla Taǵalanyń qurandaǵy mútáshabıh aıattaryna Quranda kelgen sózdiń tikeleı tildik, kúndelikti qoldanystaǵy maǵynasyn berip, astarly, maqsat etilgen oıdy eskerýshi «táýıldi» joqqa shyǵarady. Sondaı-aq, Imam ál-Matýrıdı men Imam ál-Ashǵarı senim mektepterin teriske shyǵarý bolyp tabylady. Al, Ýahhapshyldyq baǵyttaǵy – «Sáláfızm», «Madhalızm», «Sýrýrızm» jáne «Takfırızm» tarmaqtarynyń barlyǵy derlik Ibn Taımııanyń «Úsh negiz» aqıdasyn ustanady.
Sýrýrıtter – Salafılerdiń ishindegi saıası, ıdeologııalyq aǵym. Onyń negizin qalaǵan Mýhammad as-Sýrýr Zeınýl-Abıdın. Ol Sırııanyń Harran qalasynda dúnıege kelgen.
Sarapshylardyń tujyrymy boıynsha – Sýrýrıtterdiń dinı daıyndyǵynan ótken adamnyń radıkaldanyp, zańdy bılikke, basqa din ókilderine, zaıyrly azamattarǵa qatysty shekten tys tózimsizdik tanytyp, óziniń saıası maqsatyna jetý úshin kez kelgen tásildi qoldanatynyn, sonyń ishinde qarýly qaqtyǵysqa da baratynyn aıtady.
Búgingi tańda aǵymdardyń túpti aqıqaty ashyla túsýde. Sondyqtan da, sýrýrııa aǵymy – ıhýandyq baǵyttaǵy, salafııa jamylǵysyn jamylǵan, aıla-tásilderi qoǵamdaǵy asa qaterli bolyp esepteletin toptardan bolyp tabylady deı alamyz. Óıtkeni, ishki dúnıeleri men kózqarastary múldem bólek. Al mundaı teris senimdegi aǵymdardyń qoǵam birligi men yntymaǵyna, ósip-órkendeýine zııan tıgizeri sózsiz. Álemdegi musylman elderi dástúrli Islamǵa qaıshy keletin senimdegi aǵymdardyń úgit-nasıhat júrgizýine tyıym salǵan, tipti resmı tirkeýge de almaǵan. Mundaı din atyn jamylyp, shynaıy Islamǵa zalalyn tıgizýshi adasqan aǵym ókilderiniń sózine qulaq salmas buryn, olardyń tarıh sahnasynda paıda bolý sebepteri men maqsattaryna mán berip, zııandylyǵy anyqtalǵan jaǵdaıda el bolashaǵy men múddesi turǵysynan sarapqa salyp, qajetinshe olarǵa tıisti shara jasaýdy talap etetindigi ekendigi daýsyz.
Serik Tájibaev «Nur-Múbarak» ýnıversıtetiniń Aǵa oqytýshysy, Ph.D doktoranty
