Salafılik aǵym ókilderiniń maqsaty - zaıyrly memleket qundylyqtaryn teristeý

ASTANA. QazAqparat - Mádenıet jáne sport mınıstrligi Din isteri komıteti Din máseleleri jónindegi ǵylymı-zertteý jáne taldaý ortalyǵynyń dırektory Aınur Ábdirásilqyzynyń salafılik aǵymǵa qatysty suhbaty «Egemen Qazaqstan» gazetinde jarııalandy.

- Aınur Ábdirásilqyzy, taıaý­da ǵana Qazaqstannyń batys óńir­lerinde qyzmettik issaparda bolyp qaıtqanyńyzdan habardarmyz. Іssaparda kórgen-bilgenińizben bólisseńiz.

- Batys óńirine bizder Respýblıka­lyq aqparattyq-túsindirý tobynyń qu­ramynda saparladyq. El - aman, jurt - tynysh, degenmen, kóptiń kó­keıin­de qordalanyp qalǵan san saýal bar.

Sapar barysynda birneshe ba­ǵyt­qa bó­linip jumys júrgizdik. Aq­pa­rattyq-túsindirý toptarynyń mú­sheleri, «Dintaný negizderi» pániniń mu­ǵalimderi, arnaıy orta bilim berý mekemeleriniń oqytýshylary men stýdentteri, medıtsına jáne quqyq sa­lasynyń mamandary, jastar jáne áıelder uıymdarynyń ókilderi, eńbek ujymdary, jurtshylyq ókilderi, túzeý mekemesinde jazasyn óteýshiler sekildi birneshe sanat qamtyldy.

Ár aýdıtorııanyń dinı ahýaldy túsiný jáne baǵalaý deńgeıi ár túrli, qyzyqtyratyn máseleleri san alýan, degenmen, aıqyn ańǵarylǵan eki jaıt bar. Birinshisi - sońǵy kezeń oqıǵalary din salasyna qatysty qaýiptený aralas qyzyǵýshylyqty kúsheıte túsken, soǵan sáıkes halyqtyń aqparattaný deńgeıi joǵarylaǵan. Ekinshisi - sala­­fılikke tyıym salý máselesi el ara­synda eń qyzý talqylanyp, kún tár­tibi­nen túspeıtin máselege aınalyp otyr.

Aqparattyq-túsindirý toptarynyń múshelerine eń jıi qoıylǵany - «Dás­túrli qazaq musylmandyǵyn qalaı saqtap qala alamyz?», «Tý­ǵan to­pyraǵymyzdaǵy rýhanı qaı­rat­kerlerdiń ilimi nege jan-jaqty nasıhattalmaıdy?», «Dástúrli emes aǵym ókil­deriniń is-áreketine zańmen shekteý qoıyla ma?», «Salafılikke qashan tyıym salynady?» degen suraqtar boldy.

Jalpy jurtshylyqty qashanǵydaı dinniń sharıǵı-senimdik máselelerinen góri, kúndelikti ómirmen qabysyp jatatyn qarapaıym áleýmettik-turmystyq máseleleri kóbirek qyzyqtyratyny kózge uryp turdy. Olardyń qatarynda eshqashan ózektiligin joımaıtyn din men dástúr sabaqtastyǵyna qatysty saýaldar da bar.

Sheshimin tappaǵan máselelerdiń úlken bir bóligi bilim berý júıesine qatysty ekeni aıqyndaldy. Bul oraıda, mektep formasyna qatysty bilim berý salasyndaǵy ýákiletti organ men onyń jergilikti mekemeleriniń is-áreketi tolyq úılesim tappaı otyrǵany baıqalady. «Dintaný negizderi» páni muǵalimderiniń tarapynan qoıylǵan saýaldar da dintanýdyń mazmundyq máselelerine emes, negizinen bilim salasynyń ishki máselelerine kóbirek baǵyttaldy.

- Ár sapardan keıin «Ne isteý kerek?» degen dástúrli saýal kókeıge oralyp otyratyn bolsa kerek...

- Iá, sol saýalǵa san jaýap juptaı kelgen jaıymyz bar. Eń mańyzdysy - salafılikke zań jolymen tyıym salý máselesi bolsa, oǵan qatysty Elbasy tapsyrmasyna sáıkes qazir Vedomostvoaralyq top qurylyp, osy máseleni jan-jaqty zerttep-zerdeleýde. Tıisti sheshim qabyldanar aldynda ol halyqtyń da, halyq qalaýlylarynyń da talqysyna salynady.

Bir baıqaǵanymyz, aqparattyq-túsindirý jumystaryn endigi jerde tek din taqyrybymen ǵana shekteý múmkin de, mindetti de emes bolyp otyr. Qazir qoǵam ishine dendep enetin, qoǵamdyq oıǵa qozǵaý salatyn osy toptardan basqa eshbir balama tetik joq. Demek, osy talaıly kezeńde bizdiń mańdaıymyzǵa tek dinniń emes, tutas ult rýhanııatynyń júgin kóterý jazylǵanyn moıyndaýymyz kerek.

Sondyqtan aýdandyq, aýyldyq deńgeıde de aqparattyq-túsindirý toptaryn qurý erekshe mańyzdy bolmaq. Oǵan buǵan deıin de aıtyp, atqaryp júrgenimizdeı, el ishindegi esti sóz aıtatyn aqsaqal-qarasaqaldardy, bedeldi tulǵalar men belsendi jas­tardy, qalam ustaǵan qaıratkerlerdi kóbirek tartý qajet. Basty maqsat - qoǵamdy qaraýsyz qaldyrmaý. Qoǵam tárbıesin qoǵam músheleriniń óz qolyna bergen jón. Áı deıtin áje, qoı deıtin qoja bar ekenin árbir adam sezinýi tıis.

«Paıdasyz myń kitapty oqyǵan­sha, paıdaly bir kitapty myń ret oqy» degen qanatty sóz bar. Qa­zir bizdiń qoǵamǵa dástúrli qazaq musylmandyǵyna, qazaq mádenıeti men ıslam dininiń tereń tamyrlastyǵyna qatysty aqparattardy barynsha sińire túsý áli de qajet eken. Sondyqtan bizdiń Ortalyq tarapynan 2014 jyly jaryq kórgen «Din salasyndaǵy ózekti máselelerge qatysty 20 suraq-jaýap» serııasynyń «Din jáne dástúr», «Din jáne qoǵam», «Rýhanı uǵymdar», «Shetin kózqaras - dinge jat» sekildi shyǵarylymdaryn jappaı kóbeıtip taratý qajettigine kózimiz jetti. Osyn­daı ádebıetter júz myńdap taralyp, árbir otbasynyń tórinde turmaıynsha, dástúrli qundylyqtardy ult sanasynda qaıta jańǵyrtý múmkin bolmaıdy. Bul kitaptardyń bir ereksheligi - suraq-jaýap sıpatynda jeńil tilmen jazylyp, qyzyqty maz­munǵa qurylǵandyǵy. Ustaǵan jerde qalyp qoıatyn salmaqsyz búkteme emes, us­taýdan da tartynatyn qalyń kitap emes, jınaqy shaǵyn kitapsha túrinde qurastyrylǵan osyndaı eńbekter qazirgi oqyrman suranysyna saı keleri kúmánsiz.

Taǵy bir túıgenimiz - mektep qa­­byrǵasynda balǵyndardy din­taný álippesimen sýsyndatatyn «Din­taný negizderi» muǵalimderin aqparattandyrý, oqytý, qaıta daıarlaý, testileý arqyly bilimin synaý sharalaryn odan ári jetildirý qajet. Bilim salasyna qatysty qordalanyp qalǵan máselelerdi Bilim jáne ǵylym mınıstrliginiń nazaryna salmaı taǵy bolmaıdy.

Bizdiń bastamamyzben joǵary oqý oryndarynda ashylyp, jumys júrgizip jatqan «Qyz Jibek» klýbtaryn aýdandyq, qalalyq, aýyldyq deńgeılerde mektep qabyrǵasynan bas­tap qurý óskeleń býyn úshin teńdesi joq balama ıdeıa bolaryna sapar saıyn kózimiz jetip keledi. Radıkaldy aǵymdarǵa qarsy is-qımyl máselesine kelgende bolary bolyp, boıaýy siń­genderden góri, aman qalǵan aýdıtorııamen jumysty jandandyrý kerek.

- Áńgimemizdi endi kóptiń kó­keıinde júrgen saýaldardyń ishin­degi eń ózektisi dep ózińiz atap ótken salafılik aǵymynyń is-áreketine qaraı oıystyrsaq. Osy oraıda, qo­ǵamdyq oı-sananyń qaperine dástúrli emes salafılik aǵymnyń memleket pen qoǵamǵa qateri qandaı degen máseleni qaıta salýdyń reti kelip turǵany anyq.

- Aldymen aǵym ıdeologııasynyń yqpalyn memleket, ult, din uǵym­daryna qatystylyǵy turǵysynan qarastyryp kórelik. Aǵymnyń memleket tutastyǵyna tóndirer qaýpi orasan zor. Óıtkeni, joǵaryda da sholyp  ótkenimizdeı, zaıyrly memleket qundylyqtaryn teristep, ıslam memleketi ıdeıasyn ornyqtyrý - osy aǵym ókilderiniń negizgi maqsaty.

Salafıler sharıǵat zańdarymen úkim shyǵarmaıtyn basshylardy da, olar basqaryp otyrǵan eldi de «kápir» dep sanaıdy. Mundaı memleketti bılik ıelerimen qosa «taǵut» dep tanyp, olarǵa qarsy jıhad (qarýly soǵys) jarııalaıdy. ıAǵnı, bul aǵym ıdeologııasy eń aldymen zaıyrly memleketke qarsy shyǵýǵa, ony qu­latýǵa baǵyttalǵan kózqarastardy qa­lyptastyrýda. Salafılerdiń dinı senim bostandyǵyn qamtamasyz etip otyrǵan zaıyrly memleketti «dinsiz, kápirstan» dep teristegen jalǵan ıdeıa­syna aldanyp, «musylman eline hıjra jasadyq» degen senimmen júzdegen qazaqstandyq jastardyń Sırııa­ǵa attanyp, DAISh qyrǵynynyń qur­banyna aınalǵany belgili.

Ult degen uǵymdy jat sanaıtyn salafılik ıdeologııaǵa memlekettiń tiregi bolyp tabylatyn ulttyń rýhanı qundylyqtaryn, tóltýma mádenıeti men salt-dástúrin, tipti, musylmandyq tarıhyn da joqqa shyǵarý tán. Sala­fılikti ustanýshylar qazaqtyń kishipeıildilik pen qurmetten týyndaǵan izgi dástúrlerin «Allaǵa serik qosý», «bıdǵat» dep negizsiz aıyptap, tarıhqa taǵzym ispetti zııarat mádenıetin teristeýde. Qazaq dalasynda buryn-sońdy bolyp kórmegen qabir qıratý sekildi qasıetsizdik de salafılik aǵym ókilderiniń ortasynda oryn aldy.

Dástúrli qazaq musylmandyǵyn joqqa shyǵarýdaǵy taǵy bir maqsat -  ıslam dinin Qazaqstanǵa táýelsizdikten keıin ǵana kelgen jańa din sekildi kórsetip, sol kezeńde arab elderinen tálim alyp kelgen salafıliktiń ýaǵyzshylaryn «taza» ıslamdy taratýshylar retinde dáripteý bolyp otyr.

Ózge din ókilderin «kápir» sanap, asa tózimsizdik salafılik aǵym ókilderine qazaqstandyq mentalıtetke tán mámilegerlik (toleranttylyq) múlde jat. «Kápirlerdiń mal-múlki musylmandarǵa halal, kez kelgen jaǵdaıda tartyp alýǵa bolady» degen dástúrli ıslamǵa jat túsinikti ustanatyn salafılik aǵymy - kóp­konfessııaly Qazaqstan syndy memleket azamattary úshin óte zalaldy.

- Qoǵam ishinde de dástúrli emes aǵymdar týǵyzǵan dúrbeleń az emes sekildi ǵoı...

- Iá, bul, eń aldymen, birtutas mu­sylman úmbetin ekige jarýdan kórinis taýyp otyr. Salafılik aǵym ókilderi na­maz oqymaıtyn musylmandardyń ózin kápirge shyǵarady. Imannyń shahadat kálımasyn tilmen aıtyp, júrekke bekitýden turatyny, ıman men amaldyń bir emestigi týraly dástúrli túsinik olarǵa múldem jat.

Namaz oqymaıtyn ata-anasynan ul-qyzyn bezdirip, olardy oqshaýlanǵan jamaǵattarǵa tartyp, otbasynyń kúıreýine soqtyryp otyrǵan kóptegen zardapty is-áreketterge de salafılikti ustanýshylar sebep bolyp otyr.

Neke máselesine jaýapsyz qa­raı­tyn salafılik jamaǵat ókil­deri arasynda ýaqytsha nekeni zań­dastyrý ábden beleń alǵan. Ata-analarynyń kelisiminsiz jamaǵattaǵy áldebireýlerdiń kýáligi­men neke qııa salatyn juptar dál solaı eshbir jaýap­kershiliksiz ońaı ajyrasady. Er adamnyń kóńili qalamasa úsh ret talaq aıtyp ajyrasa salý, otbasy jáne bala aldynda eshqandaı jaýapkershilikti sezinbeý saldarynan jamaǵat ishinde qoldan-qolǵa kóship júretin qyz-kelinshekter, kimnen tý­ǵany belgisiz balalar kóbeıgen. El ishinde mundaı keleńsizdikter artyp keledi.

Salafılik aǵym ókilderi ózderine tán namaz oqý úlgisimen elimizdegi meshit jamaǵatynan erekshelenýge tyrysyp, ǵasyrlar boıy jalǵasqan dinı tájirıbe sabaqtastyǵyn kúıretýde. Qoǵamdyq oryn bolyp tabylatyn meshitterdiń ishki tártibin saqtamaı, jamaǵattyń birligi men ımamdardyń bedeline nuqsan keltirýde.

Islamnyń rýhyn tústep tany­maǵan, dinniń mazmundyq qyryna emes, tek formalyq jaǵyna mán beretin, saqaldy, qysqa balaq pen hıdjabty musylmandyqtyń tikeleı kórinisi retinde tanytýǵa tyrysatyn salafılik aǵymnyń damý ataý­lyny qabyldamaıtyn shekteýli dúnıetanymy da musylmandar úshin asa qaýipti. Óz kezeginde «Quran aıattaryn týra maǵynasynda ǵana qabyldaý kerek, ony aqylmen paıymdaýǵa bolmaıdy» degen býkvalıstik kózqarasqa da sol shektelýshilik sebep bolǵan.

Osy kertartpa kózqarastyń sal­darynan ıslam ǵulamala­ryn, mazhabtar taǵylymyn moıyndamaý, ulttyq dástúrlerdi, mádenıet pen tarıhty teriske shyǵarý, ıslamdaǵy zaıyrlylyq qaǵıdattaryn, dinaralyq únqatysýdy, toleranttylyqty joqqa shyǵarý, «jıhad» uǵymyn burmalap, tek «qarýly soǵys» maǵynasynda túsindirý sekildi kóptegen qate túsi­nikter qalyptasyp, ǵasyrlar boıy negizsiz qantógiske ulasyp keldi. Sol teris túsinikter qazir qazaq topy­raǵynda jalǵasyp, terrorlyq áreketterge jol ashyp otyr...

- Sózińiz aýzyńyzda, munyń bar­lyǵy dinı senim bostandyǵyn óz maqsatyna burmalap paıdalaný bolyp tabylady emes pe?

- Odan da naqtylaı tússek, aǵym ókilderiniń is-áreketi dinı senim bostandyǵy uǵymynyń sheginen shyǵyp barady degen durys. Dinı senim bostandyǵyn qamtamasyz etý - memlekettiń óz qaýipsizdigine nuqsan keltiretin, tutastyǵyn buzýdy kózdeıtin, el halqyn bereke-birliginen aıyratyn ıdeıalardyń taralýyna jol berip qoıýy degen sóz emes.

Salafılik ıdeologııasy zaıyrly memleketimizdiń negizgi qundy­lyqtaryna - memleket azamattarynyń ómirine, bostandyqtary men quqyq­taryna, ulttyq qaýip­sizdikke, ishki turaqtylyqqa, halyqtyń rýhanı-mádenı qundylyqtaryna zalal kel­tirýde. Memlekettiń búkil zańnama­lary onyń qaýipsizdigin qamtamasyz etý maqsatyna ju­mys isteıdi. Sol zańnamalar óz maq­sattaryna qaıshy qaýipti qubylystardy aıqyndap, shekteý qoıýǵa múddeli ári mindetti.

- Demek, salafılikke tyıym salmaı bolmaıyn dep tur ǵoı?

- Biz bul máseleni talqylaıtyn kezeńnen ótip kettik. Sarapshy retinde oı túıer bolsaq, osynsha zardap-zalalyn kórip turyp, bizdiń salafılikke tyıym salmaýdan basqa amalymyz qalǵan joq. Jáne táýelsiz saıasaty, derbes ustanymy, ishki-syrtqy qaty­nastary ornyqqan el retinde bizdiń búginde salafılikke tyıym salýdan tartynýymyzǵa eshbir negiz joq.

Memleket tutastyǵyna, ult bir­ligine syna qaǵyp otyrǵan dástúrli emes salafılik aǵymyna tyıym salý qajettigin qazir búkil qoǵam ashyna kóterýde, tolassyz talqylaýda.                Elimizdiń aýzy dýaly, sózi ýáli zııalylary, aıtary bar aǵa býyn ókilderi, saıasatkerleri men sarapshylary, din­tanýshylary men ımamdary bir kisideı salafılikke tyıym salý qajettigin ashyq málimdep, aıqyn dáleldep otyr.

Óz kezeginde salafılik aǵym ókil­deri de áreketsiz otyrǵan joq. 2014 jyly «At-Takfır ýal-hıdjra» uıymyna tyıym salynǵanda óz­deri­niń barlyq teris pıǵyldy ıdeıa­laryn tákfirshilikke aýdarǵan salafıler endi kúmándi kózqaras ataýlyny ýahhabılikke jaýyp, ózderin aqtap alýǵa tyrysýda. Salafılikti ýahhabılikten bólek aǵym retinde tanytý maqsatynda jasandy zertteýler «júrgizip», «qalypty salafızm» degen jalǵan ıdeıany negizdeýge kúsh salýda. Dástúrli emes aǵymdardyń ózin aıyptamaı, olardyń tarala bastaǵanyna Qazaqstan musylmandary dinı basqarmasyn kinálap, el nazaryn basqa tarapqa burýda.

Degenmen, bul áreketter men ıdeıa­lardyń negizsiz ekendigin dintanýshy ǵalymdarymyz jan-jaqty dáleldep otyr. Salafılik pen ýahhabıliktiń bastaý alǵan negizderiniń birligi, «qalypty salafılik» degen uǵymnyń maqsatty túrde engizil­gen jasandy uǵym ekendigi, ózin aqtamaǵandyqtan álemdik deńgeıde, tipti, arab elderiniń ózinde teristelgeni, salafılik aǵym­dardyń barlyǵyna ekstremıstik shetin kózqarastardyń tán ekeni ǵylymı negizde dáıektelýde.

Salafılik - radıkaldy aǵymdar­dyń bastaýy, ekstremıstik ıdeıalardyń oshaǵy. Búginge deıin Qazaqstan Res­pýblıkasynda sot sheshimimen tyıym salynǵan ekstremıstik baǵyttaǵy 670 ádebıettiń 334-i salafılik aǵym ókilderine tıesili bolýy - osynyń aıqyn dáleli.

Salafılikke tyıym salý máselesi búgin ǵana ózekti bolyp otyrǵan joq. Joǵaryda atalǵan «At-Takfır ýal-hıdjra» uıymyna tyıym salý - bir bóligi tákfirshiler bolyp tabylatyn salafılik aǵymdardy bólshektep eńserýdiń basy dep tanýǵa laıyq úderis bolatyn. Al joǵaryda atalǵan salafılik ádebıetterdiń ekstremıstik mazmunda dep tanylyp, sot sheshimi­men tyıym salynýy - osy úderistiń orta bóligi. Endigi kezekte salafılik aǵymyna tutastaı tyıym salý arqyly osy úderisti tolyq aıaqtaý qajettigin sońǵy kezde jıileı túsken lańkestik oqıǵalary kún tártibine qoıylyp otyr.

- Salafılikke tyıym salýdan qandaı nátıjeler kútýge bolady?

- Bul úderis salafılikke adasyp ergen el ishindegi kóptegen azamattardyń durys senimge qaıtýyna múmkindik beredi. Otandastarymyzdyń salafılik ıdeologııa yqpalyna túsý qarqynyn azaıtady, ýaqyt óte kele barynsha báseńdetedi. Salafıliktiń jekelegen ókilderi kózqarastarynyń radıkaldana túsýi múmkin ekendigin de joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy, biraq bul qubylys salafılikke tyıym salynbaǵan qazirgi kezeńde de júrip jatqany belgili. Aǵymǵa tyıym salynǵan jaǵdaıda, kerisinshe, radıkaldaný úderisine ushyraıtyn adamdar sany sózsiz azaımaq.

Syrtqy saıasat máselesine kelgende, salafıliktiń zııandy saldarynan musylman memleketteriniń de zardap shegip otyrǵanyn, sondyqtan, arab elderiniń ózinde salafılikke qatysty kózqarastardyń biryńǵaı jaǵymdy emestigin eskerýimiz qajet. Barlyq musylman memleketteriniń resmı dini - ıslam, al salafılik nemese ýahhabılik eshbir elde resmı dinı ıdeologııa retinde bekitilmegen.

Memleket basshylary ýah­ha­bılikke ish tartatyn Saýd Arabııasy Korol­digimen qarym-qatynas máse­lesine kelsek, memleketaralyq qaty­nastarda dinı máselelerdiń emes, ekonomıkalyq múddelerdiń bas­ty orynda turatynyn nazarǵa alǵan jón. Dástúrli emes aǵymdar zardabyn bizden erterek jáne tereńi­rek tartqan Daǵystan, Ózbekstan, Tá­jikstan sekildi elderde salafılik-ýahhabılikke sot sheshimimen tyıym salynǵanyna qaramastan, bul el­derdiń arab memleketterimen qa­rym-qatynasyna nuqsan kelmegeni belgili.

Qoryta aıtqanda, salafılikke tyıym salý Qazaqstan Respýblıkasy­nyń zaıyrly turpatyn saqtaý men damytýǵa, kópkonfessııaly eldegi tynyshtyq pen turaqtylyqty, eli­mizdiń musylman azamattary arasyndaǵy ishki birlikti saqtaý men nyǵaıtýǵa, Qazaqstan halqynyń dástúrli qundylyqtary men tóltýma mádenıetin saqtap, damytýǵa, ot­ba­sylyq qundylyqtardy kúsheıtýge, Qazaqstan musylmandary dinı bas­qarmasynyń bedelin arttyrýǵa, Qazaqstan halqynyń birligi men birtektiligi ıdeıasyn tuǵyrlandyra túsýge jol ashady.

- Áńgimeńizge rahmet.

 Áńgimelesken Samat MUSA