S5+ formaty: Ortalyq Azııa men Reseı yntymaqtastyǵynyń strategııalyq máni
ASTANA. KAZINFORM – Kúzdiń saıası kúntizbesindegi mańyzdy oqıǵalardyń biri – búgin jáne erteń Dýshanbede ótetin «Ortalyq Azııa - Reseı» formatyndaǵy kezdesý jáne TMD elderi basshylarynyń sammıti bolmaq. «OA - Reseı» – aımaq elderiniń basshylary bir ústel basynda jınalyp, ekonomıkalyq seriktestik pen qaýipsizdik máselelerin ashyq talqylaıtyn tolyq formattaǵy kezdesý. Osy oraıda Kazinform analıtıkalyq sholýshysy sarapshylarmen birge jıynnyń mán-mańyzyn jáne onyń aımaq úshin yqpalyn taldap kórdi.
Ortalyq Azııa: jańa dıplomatııalyq belsendilik
Ortalyq Azııa elderi álemdik saıasat sahnasynda óz orny men rólin anyq kórsetip otyr. Munyń aıqyn kórinisi – «OA+» formatyndaǵy jańa dıalog alańdarynyń kóbeıýi. Bul baǵyttaǵy alǵashqy mańyzdy qadam 2004 jylǵy 28 tamyzda jasaldy. Sol kezde Japonııa syrtqy ister mınıstri Erıko Kavagýtı Astanada óńirdiń bes memleketiniń mınıstrlerimen kezdesti. Bul tarıhı kezdesý aımaqtyq turaqtylyqty qamtamasyz etý, energetıkalyq qaýipsizdikti kúsheıtý jáne ınfraqurylymdy damytý máselelerin bir ortaq alańda talqylaýǵa múmkindik berdi.
Sodan beri ár túrli deńgeıinde mańyzdy sammıtter júıeli túrde ótkizildi. Ásirese, keıingi 2-3 jylda memleket basshylary deńgeıinde Ortalyq Azııa men álem derjavalarynyń kóshbasshylarynyń kezdesýleri jıiledi. 2023 jyly Nıý-Iorkte «OA – AQSh», Sıanda «OA – Qytaı» sammıtteri ótti, al 2025 jyly Qytaımen aradaǵy kezdesýdiń ekinshi kezeńi Astanada uıymdastyryldy. Sol kezeńde «OA – Germanııa», «OA – Parsy shyǵanaǵy elderi», «OA – Úndistan» jáne «OA – Italııa» sammıtteri ótkizildi. Sonymen qatar, Eýropalyq Odaqpen kezdesýler Astana men Sholpan-Atada ótti.
Ózara baılanys tek syrtqy áriptestermen shektelip qalǵan joq. Ortalyq Azııa basshylarynyń qatysýymen ótken bes konsýltatıvtik kezdesý óńirlik yntymaqtastyqty buryn-sońdy bolmaǵan deńgeıge kóterdi. 2018 jyly Astanada alǵashqy kezdesýde qaýipsizdik máseleleri talqylansa, 2019 jyly Tashkentte besjaqty shartqa qol qoıý usynyldy. 2021 jyly Túrikmenbashyda Parlamentaralyq jáne Jastar forýmyn shaqyrý, Іskerlik keńes qurý týraly bastamalar kóterildi. 2022 jyly Sholpan-Atada besjaqty shartqa qol qoıylyp, «Jasyl kún tártibi» baǵdarlamasy bekitildi. 2023 jyly Dýshanbedegi sammıtte Ulttyq úılestirýshiler keńesi quryldy.
«OA+» sammıtine oralaıyq. Bıyldyń ózinde birneshe forým ótkenin atap óttik. 2025 jyly mamyrda Italııa Premer-mınıstri Djordja Melonı «Ortalyq Azııa + Italııa» formatyndaǵy alǵashqy sammıtke jáne elimizge resmı sapary aıasynda Astana halyqaralyq forýmyna qatysty. Bul oqıǵa ekijaqty qatynastardy nyǵaıtý úshin ǵana emes, Eýroodaqpen aımaqtyq yntymaqtastyqty jańa deńgeıge kóterý úshin de mańyzdy boldy. Sol arqyly Italııanyń jahandyq saýda-ekonomıkalyq baılanystar qaıta qurylyp jatqan tusta Ortalyq Azııada belsendi ról atqarýǵa nıetti ekenin baıqaýǵa bolady.
Sondaı-aq, 2025 jyly 17 maýsymda ekinshi «Ortalyq Azııa – Qytaı» sammıti ótti. Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev QHR Tóraǵasy Sı Tszınpınge jáne baýyrlas memleket basshylaryna óńirlik yntymaqtastyqqa kórsetken turaqty qoldaýlary úshin alǵysyn bildirdi.
Osy sekildi Ortalyq Azııa men Reseı sammıti de ekinshi ret ótkeli otyr. Alǵashqysy 2022 jyly Astanada ótken bolatyn. Onda Qasym-Jomart Toqaev búkil shekara boıynda turaqtylyqty saqtap, qaýipsizdikti kúsheıtý óńirdegi eń mańyzdy mindet ekenin atap kórsetken edi. Ol terrorızmmen, ekstremızmmen, qarý men esirtkiniń zańsyz aınalymymen birlese kúresý, sondaı-aq túrli gıbrıdti qaýipterge qarsy ózara is-áreket máseleleri ózekti dep atap ótti.
Bul format Ortalyq Azııanyń halyqaralyq sahnadaǵy rólin aıqyn kórsetti. Endi aımaq tek Azııa men Eýropany jalǵaıtyn kópir ǵana emes, halyqaralyq sheshimder qabyldaýǵa tikeleı yqpal ete alatyn derbes oıynshyǵa aınaldy. Ekonomıkalyq áleýettiń artýy, energetıkalyq jobalardyń damýy jáne adamı kapıtalǵa basymdyq berý óńirdiń jańa dıplomatııalyq kartanyń mańyzdy toraby ekenin dáleldeıdi.
Dýshanbedegi sammıt: kún tártibi men basty maqsattar
Іlgeride atap ótkenimizdeı, Tájikstan astanasy Dýshanbede 9 qazanda alty el – Qazaqstan, Ózbekstan, Qyrǵyzstan, Tájikstan, Túrikmenstan jáne Reseı prezıdentteriniń qatysýymen «Ortalyq Azııa - Reseı» formatyndaǵy sammıt ótedi. Bıylǵy kezdesý ekonomıkalyq seriktestikti tereńdetýge, saýda jáne kólik dálizderin damytýǵa, energetıkalyq jáne sý resýrstaryn tıimdi paıdalanýǵa, azyq-túlik qaýipsizdigin qamtamasyz etýge, sondaı-aq mádenı-gýmanıtarlyq baılanystar men jastar yntymaqtastyǵyn nyǵaıtýǵa baǵyttalǵan.
Sammıt barysynda basty nazar úsh baǵytqa aýdarylady:
- Birinshiden, qaýipsizdik pen turaqtylyq – terrorızm men ekstremızmge qarsy kúres, transshekaralyq qaýip-qaterlerdi tómendetý, áskerı yntymaqtastyqty damytý.
- Ekinshiden, ekonomıkalyq seriktestik – saýda aınalymyn arttyrý, kólik-logıstıka dálizderin damytý, energııa men sý resýrstaryn tıimdi paıdalaný.
- Úshinshiden, áleýmettik-ekonomıkalyq damý – azyq-túlik qaýipsizdigin qamtamasyz etý, ınvestıtsııalyq jobalardy yntalandyrý, tsıfrlyq ekonomıka men ınnovatsııalyq tehnologııalardy engizý. Sonymen qatar, bilim, mádenıet jáne jastar yntymaqtastyǵy da kún tártibinde.
Aıta keterligi, Dýshanbedegi sammıt Táýelsiz Memleketter Dostastyǵynyń (TMD) sammıtimen qatar ótedi. Bul óńirlik yntymaqtastyqty úılestirý úshin strategııalyq mańyzdy kezeń, aımaq elderiniń qaýipsizdigi men turaqty damýyn qamtamasyz etetin dıalog alańyn bekitedi.
Sarapshylar ne deıdi?
Prezıdent janyndaǵy Qazaqstan strategııalyq zertteýler ınstıtýtynyń bas ǵylymı qyzmetkeri, saıasattaný ǵylymdarynyń doktory Sanat Kóshkimbaev Dýshanbede ótetin «Ortalyq Azııa - Reseı» kezdesýiniń mańyzyn ashyp aıtty.
- Bul sammıt tek ekijaqty nemese kópjaqty baılanystardyń ornyn almastyrmaıdy, kerisinshe, olardy tolyqtyrady. Negizgi artyqshylyǵy – saıası sheshimderdi tez qabyldaý, ınfraqurylym, tranzıt jáne energetıka jobalaryn úılestirý, sondaı-aq ınvestıtsııalyq jáne tehnologııalyq bastamalardy birge iske asyrý, – deıdi sarapshy.
S. Kóshkimbaev el basshylary bir ústelde otyryp, iri jobalardy naqty úılestirse, bul aımaqtyń turaqty damýyna jáne halyqtyń ómir sapasyn arttyrýǵa naqty múmkindik beretinine nazar aýdardy. Degenmen, ol ekonomıkalyq júıeni túbirimen ózgertetin revolıýtsııalyq qujattardy birden kútýge bolmaıtynyn aıtty: «Sammıt kezinde birden revolıýtsııalyq ózgerister kútýdiń qajeti joq. Biraq uzaq merzimdi jobalar men baǵdarlamalardy bastaýǵa múmkindik bolady, olar bolashaqta halyqtyń ómir súrý deńgeıi men elderdiń ekonomıkalyq damýyna áser etýi múmkin».
Sarapshy Qazaqstannyń táýelsizdik jyldarynan beri ustanyp kele jatqan kópvektorly saıasatynyń mańyzyna erekshe toqtaldy.
- Elimiz tek bir memleketke ǵana táýeldi bolmaı, birneshe mańyzdy elmen teń qarym-qatynas júrgizýge tyrysady. Bul sammıt - Qazaqstannyń kópvektorly saıasatynan aýytqý emes, kerisinshe, Reseımen strategııalyq tepe-teńdikti saqtaý úshin mańyzdy qural. Mundaı tepe-teńdik syrtqy shıelenister kezinde manevr jasaýǵa jáne saıası sheshimderde táýelsizdikti saqtaýǵa múmkindik beredi, – deıdi Sanat Kóshkimbaev.
Reseımen yntymaqtastyqtyń strategııalyq mańyzyn sarapshy naqty mysaldarmen túsindirdi.
- 2024 jyly Reseıdiń úlesi Qazaqstannyń syrtqy saýdasynda shamamen 20%-dy qurap, ekijaqty saýda kólemi 28 mlrd dollarǵa jetti. Biraq basty maqsat – tek saýda kólemin ulǵaıtý emes, saýdany ártaraptandyrý, shıkizattan tys eksportty kóbeıtý jáne EAEO naryǵyna baǵyttalǵan birlesken óndiristerdi damytý, – dep atap ótti ol.
Óndiristik kooperatsııa da - ekijaqty qatynastardyń qozǵaýshy kúshi.
- Qazirgi tańda Qazaqstan men Reseıde 171 birlesken joba bar, jalpy quny - shamamen 56 mlrd dollar. Bul jobalar mashına jasaý, metallýrgııa, hımııa ónerkásibi jáne qurylys materıaldary óndirisin qamtıdy. Jobalardy iske asyrý myńdaǵan jumys oryndaryn ashyp, Qazaqstannyń óndiristik áleýetin arttyrýǵa múmkindik beredi, – deıdi S. Kóshkimbaev.
Ǵylymı-tehnologııalyq yntymaqtastyq ta mańyzdy. Birlesken jobalar jańa tehnologııalardy engizýge, ınnovatsııalyq jobalardy damytýǵa jáne óńirlik básekege qabilettilikti arttyrýǵa septigin tıgizedi.
- Saýda-ekonomıka, óndiris jáne ǵylymı-tehnologııalyq salalar - Qazaqstan úshin Reseımen yntymaqtastyqta eń perspektıvaly baǵyttar. Bul baılanys tek ekonomıkalyq ósýge ǵana emes, óńirlik turaqtylyq pen strategııalyq seriktestikti nyǵaıtýǵa múmkindik beredi, – dep qorytyndylady sarapshy.
Saıasattanýshy Ǵazız Ábishev Dýshanbede ótetin sammıtke qatysty pikir bildire otyryp, Ortalyq Azııa elderi jeke-jeke Reseımen tyǵyz qarym-qatynas ornatqanyn atap ótti.
- Mysaly, Qazaqstan men Reseıdiń arasynda dostyq jáne yntymaqtastyq týraly ekijaqty kelisim bar. Sonymen qatar, osy sammıtke qatysatyn elder EAEO, TMD, keıde UQShU aıasynda jumys isteıdi. Ár eldiń Reseımen bólek kelisimderi bar, – dedi ol.
Ǵ. Ábishevtiń pikirinshe, Reseıdiń bul formatqa qatysýynyń basty sebebi – óz ornyn saqtap, aımaqtaǵy seriktestikten shet qalmaý. Al Ortalyq Azııa elderi úshin «S5+Reseı» alańy syrtqy seriktester aldynda «birtutas óńir» retinde kóriný múmkindigin beredi.
- Bul format negizinen Túrikmenstan men Ózbekstandy ortaq dıalog alańyna tartýǵa arnalǵan, biraq olar ıntegratsııaǵa kelgende saqtyq tanytady, – dep qorytyndylady saıasattanýshy.
Al Reseıdegi Aımaqtyq problemalar ınstıtýtynyń ǵylymı jetekshisi Dmıtrıı Jýravlev aldaǵy kezdesýde ekonomıka, energetıka jáne kóshi-qon máselelerin retteý basty nazarda bolatynyn atap ótti.
- Qazaqstan úshin kóshi-qon taqyryby asa ózekti emes, alaıda ekonomıkalyq yntymaqtastyq aýqymy keń, óıtkeni Reseı men Ortalyq Azııa elderiniń ekonomıkalary jaqynda biryńǵaı sharýashylyq júıesinen shyqty. Qaýipsizdik máseleleri de qaralady, biraq ol negizgi taqyryp bolmaıdy. Óıtkeni, bul úshin basqa alańdar, mysaly, ShYU bar, – dedi sarapshy.
Basty nazar kólik ınfraqurylymyn damytýǵa aýdarylýy múmkin. Sarapshy ekijaqty formatta eńbek mıgratsııasy máselesine erekshe nazar aýdarylýy múmkin ekenin aıtty, sebebi ol keıbir Ortalyq Azııa elderi úshin mańyzdy. Jalpy, kezdesýge qatysýshylar ekonomıkalyq ıntegratsııany tereńdetýge múddeli: bireýine ınvestıtsııa qajet bolsa, ekinshisine naryqtar, úshinshisine tehnologııalar qajet. Dmıtrıı Jýravlev «Ortalyq Azııa – Reseı» formaty bolashaqta turaqty jumys isteıtin júıege aınalyp, TMD-nyń ornyn basýy da múmkin degen pikir bildirdi.
Osylaısha, «Ortalyq Azııa – Reseı» sammıti Qazaqstan úshin Reseımen strategııalyq tepe-teńdikti saqtaý men óńirlik seriktestikti nyǵaıtýǵa arnalǵan mańyzdy alań bolyp otyr. Bul kezdesý aımaq elderiniń basshylary úshin sımvoldyq mánge ıe – bir ústelde otyryp, ortaq maqsattar men jobalardy úılestirý múmkindigi beriledi. Sarapshylardyń pikirinshe, sammıt birden revolıýtsııalyq ózgerister ákelmese de, uzaq merzimdi yntymaqtastyqty kúsheıtip, aımaqtyń ekonomıkalyq jáne saıası turaqtylyǵyn qamtamasyz etýge naqty múmkindik beredi.
Aıta keteıik, Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev 9-10 qazan kúnderi Tájikstan Prezıdenti Emomalı Rahmonnyń shaqyrýymen «Ortalyq Azııa – Reseı» sammıtine jáne TMD memleketteri basshylary keńesiniń otyrysyna qatysý úshin Dýshanbege barady.