Rýhanı jańǵyrýda sheteldegi qandastarymyzdyń alar orny da erekshe
Taǵy bir málimet – qazaqtar dúnıe júzindegi 6000 ulttyń ishinde 43 oryn alady. Halqynyń sany 10 mıllıonnan asatyn ulttar makro, 100 mıllıonnan asatyn halyqtar mega ulttar bolyp sanalady. Biz makro ultqa jatamyz. Álemde jer kólemi jóninen 9-oryn alatynymyz taǵy bar. Qazaq halqynyń básekege qabiletti bolýy onyń sanyna da baılanysty. Óıtkeni, álemdik básekege sany kóp halyqtar tótep beredi, sondyqtan aldaǵy ýaqytta sany keminde 30 mıllıonǵa jetetin aımaqtyq iri ultqa aınalý arman-maqsatymyz bolýy shart.
HH ǵasyrdyń basynda álemde 12 myń ult bolǵan eken, qazir sonyń teń jartysy joq, ózge iri ulttarǵa jutylyp ketken. Óıtkeni, olar dilinen, tilinen, dástúr, mádenıetinen aıyrylyp qaldy, ult retinde joǵaldy.
Jaqynda Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev tarıhı Otanyna qaıtyp kelgen qazaqtardy «oralman» dep ataýdan bas tartýdy usyndy. Prezıdent Twitter-degi paraqshasynda «Oralman» sózinen bas tartqan jón. «Jeti atasyn biletin halyqqa «qandas» degen uǵym jarasady», - dep jazǵanyn halyq ta, zań shyǵarýshy organ Parlament te qoldady.
Biz halqymyzdyń tarıhynan eshqashan uıalmaımyz. Qazaq – ejelden kele jatqan halyq, onyń azaıýyna ótken ǵasyrlarda belgili sebepter boldy. Al HHІ ǵasyrda ol qandaı kúıge túsedi? Bul retten qarasaq, Elbasy maqalasy halqymyz ult retinde jutylmaýy úshin adaspas baǵdar beredi. Táýelsizdik alǵan otyz jylda biz memleket retinde ekonomıkalyq jaǵynan nyǵaıýǵa kóbirek kóńil bóldik. Endi rýhanı jańǵyrý kezeńi keldi, ýaqyt sony talap etip otyr. Qazaqstandaǵy memleket quraýshy halyq – qazaq halqy. Sondyqtan qazaq halqy elimizdiń damýyna da, jetistigine de jaýapty bolyp tabylady. Bizben birge keń dalamyzdy júzden asa etnos mekendep, Qazaqstandy óziniń otanyna balap otyr, olar úshin de jaýapkershilikti biz, qazaqtar alýymyz kerek.
1996 jyly Qazaqstanda «Sheteldik otandastardy qoldaýdyń memlekettik baǵdarlamasy» qabyldanǵan bolatyn. Qazaq kóshin bir izge túsirgen, qabyldanǵan jańa zańdar negizinde, 1991 jyldan 2016 jylǵy 1 qańtarǵa deıingi kezeńde 261 myń 104 otbasy, nemese 957 myń 772 etnıkalyq qazaq tarıhı Otanyna qaıta oralyp, oralman mártebesin aldy. Bul elimiz turǵyndarynyń jalpy sanynyń 5,5% quraıdy. Elimizge osy jyldarda shetelden shamamen 1 mln-ǵa jýyq etnıkalyq qazaq qonys aýdarǵan.
Al osy Otanǵa bet burǵan qandastarymyzdyń Uly kóshi qashan bastaldy? Tarıhı derekterge júgineıik.
1991 jyl. Shilde. El Prezıdentiniń shetelge tuńǵysh sapary. Qytaı Halyq Respýblıkasyna alǵashqy dostyq saparynda N.Nazarbaev 40 saǵat jolda boldy. Onyń 20 saǵatyn ushaqta ótkizdi. QHR tóraǵasy Tszıan Tszemınmen, Qytaı Úkimeti men Pekın qalasynyń jáne SÝAR basshylyǵymen kezdesti. Іri qalalar men úlken kásiporyndarda boldy. Osy joly «Jibek joly» qaıta jańǵyryp, bul temir jol men avtomagıstral tolyq iske qosylǵanda, Tynyq muhıt jaǵalaýymen Eýropany jalǵastyratyn jol Qazaqstan arqyly ótetindigi aıtyldy. Búginde Orta azııalyq Iranmen qosqan temir jol jóninde sol kezde sóz etilgen bolatyn. Árıne Úrimshide ótken aǵaıyndarmen júzdesý erekshe áserli boldy. Tipten protokolda josparlanǵan sapar sondaǵy qandas aǵaıyndardyń ótinishine oraı bir táýlikke sozyldy. Sapar qorytyndysynda Memleket basshysy: «Alystaǵy aǵaıyndarǵa týǵan Otany – Qazaqstan shekarasyn aıqara ashty, sol máseleni tolyqtaı kelisip, sheship kelemin» degeni este. Qazir elimizdegi qazaq tildi jýrnalısterdiń birazy sol alystan kelgen aǵaıyndardyń, solardyń balalary.
Qazaq «Týǵan jerge týyńdy tik» dep beker aıtpaǵan. Elbasysy Nursultan Nazarbaevtyń «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» atty maqalasynda aıtylǵan ǵalamdyq sharalardy júzege asyrýda «Týǵan jer» baǵdarlamasyn qolǵa alý usynyldy. Qazaqstannyń maqsaty aıqyn, baǵyty belgili, ol – álemdegi eń damyǵan 30 eldiń qataryna qosylý. Germanııa, Izraıl sekildi elderde de ultqa tóngen qıyn sátterde halyq basqa jerlerge qonys aýdarýǵa májbúr bolǵan. Oılanyp kóreıik, bodandyq kezde tozyp, jat jurttan baqyt izdegen aǵaıyndar tragedııasy eshqashan umytylmaýy kerek. Sol qıly kezeńde alty mıllıon qazaqtyń eki mıllıony ǵana óz Otanynda qaldy. Tórt mıllıonnyń tórt júz myńy shetelge qońys aýdardy. Qalǵany náýbát jyldardaǵy zulmat saıasattyń qurbany boldy.Patrıotızm kindik qanyń tamǵan jerińe, ósken aýylyńa, qalań men óńirińe, ıaǵnı týǵan jerińe degen súıispenshilikten bastalady.
Elbasy Nursultan Nazarbaev Dúnıejúzi qazaqtarynyń V quryltaıynda sóılegen sózinde bylaı degen edi:
«Alty qurlyqqa saýyn aıtqan myna alqaly jıynǵa álemniń 39 elinen 350-den astam qandasymyz keldi. Qaıda júrse de qazaqtyń tarıhı, otany bireý-aq. Ol – Qazaqstan. Atamekenimiz jalǵyz, ol – bir ýys topyraǵyna deıin qasıetti Qazaq Eli. Alǵashqy quryltaıdan beri 25 jyl ótti. 20 ǵasyrda qazaqtyń basynan ótpegen zulmat joq. Qazaqstannyń úshinshi jańǵyrýyn jarııalap, onyń 5 basymdyǵyn naqtyladyq. Bul jumystardyń ózegine aınalatyn Rýhanı jańǵyrýdy qolǵa aldyq. Birinshiden, qazaq tilin latyn álipbıine kóshirý. Bul – ana tilimizdiń jahandyq ǵylym men bilimge kirigýin, ári álem qazaqtarynyń rýhanı tutastyǵyn qamtamasyz etetin biregeı qadam. Muny aıtyp otyrǵan sebebim, qazir TMD aýmaǵyndaǵy qazaqtar kırıll áripterin, Qytaıdaǵy qandastarymyz tóte jazýdy, batys elderindegi baýyrlar latyn álipbıin qoldanýda. Bárimiz sóıleskende tilimiz bir bolsa da, oqyǵanda úsh túrli bolyp shyǵady. Eshbir kedergisiz túsinisetin bir qazaqtyń balasy bir-biriniń jazýyn uqpaıtyn kúıge jetti. Bul – jer júzine tarydaı shashylǵan qazaqtyń keıingi urpaǵyn bir-birinen alshaqtatýda. Kóp uzamaı bul olqylyqtar birjola joıylady. Qazaq tiliniń latyn álipbıine kóshýi birligimizdi nyǵaıtyp, rýhanı jaqyndastyra túsedi. «Týǵan jer» jobasy árbir azamattyń jeri men eline qamqorlyq jasaýyn kózdeıdi. Men tarıhı Otanyna septigin tıgizgisi keletin qandastarymyz da kóp ekenine senimdimin. Árqaısymyz óz múmkindigimizge qaraı kindik qanymyz tamǵan týǵan jerimizge jaqsylyq istesek, búkil halyqtyń berekesi bolar edi. Sondyqtan «Týǵan jerge táý etý» degen uǵym qazaqqa tán nárse».
Dúnıejúzi qazaqtarynyń qaýymdastyǵy — Respýblıkalyq mártebesi bar halyqaralyq úkimettik emes uıym. Ol 1992 jyly 29 qyrkúıekte Almaty qalasynda tuńǵysh ret ótken Dúnıejúzi qazaqtarynyń quryltaıynda quryldy. Quryltaıǵa álemniń 33 elinen 800-den astam delegat qatysty. Qaýymdastyq prezıdıýmynyń tóraǵasy — Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Nursultan Nazarbaev, tóraǵanyń birinshi orynbasary — jazýshy Qaldarbek Naımanbaev bolyp bekitildi. Ádilet mınıstrliginiń alǵash ret 1992 jylǵy 2 qarashada, odan soń 1997 jylǵy 16 sáýirde qaıta tirkeýinen ótken. Qaýymdastyqtyń negizgi mindeti — shetelderde turatyn qazaqtarmen mádenı-rýhanı, oqý-bilim jáne iskerlik bıznes salasynda baılanys jasaý.
QR Ádilet mınıstrligi Shetelde turatyn etnıkalyq qazaqtarǵa qoldaý bildirý boıynsha 2018-2022 jyldarǵa arnalǵan is-sharalar josparyn jarııalady. Atalǵan qujat Qazaqstan Respýblıkasynyń Úkimetiniń qaýlysymen bekitildi.
Josparly baǵyttarynyń baǵyttardyń biri - sheteldegi etnıkalyq qazaqtarǵa arnalǵan oqý-ádistemelik quraldy ázirleý jáne shyǵarý, olardy ınternet-resýrstarǵa ornalastyrý jáne ózge memleketterde ornalasqan qazaq mádenı ortalyqtaryn ádebı gýmanıtarlyq baǵyt boıynsha qamtamasyz etý.
Odan bólek, qazaq dıasporasy ókilderiniń Qazaqstannyń oqý oryndarynda bilim alýy úshin stıpendııalyq baǵdarlama ázirlenedi.
Ulyqpan, Sydyqov, Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri, belgili ustaz:
Syrttan kelgen qandas ǵalymdarymyz qazaq ǵylymynyń aıaqqa turýyna kóp yqpal etti. Óz basym muny úlken tarıhı kezeń dep baǵalaımyn.
Aıtalyq, toqsanynshy jyldary tarıhshy, qoǵam qaıratkeri Zardyhan Qınaıatuly Mońǵolııa Úkimeti tóraǵasynyń orynbasary syndy úlken mansabyn tastap, elge kelip, Tarıh jáne etnologııa ınstıtýynda ǵylymı qyzmetker bolyp jumys isteýin úlken erlikke baǵalaýǵa bolady. Bul – úlken azamattyq qoı.
Sol sııaqty belgili etnograf Jaǵda Babalyqulynyń mol murasy bizge qanshama kúsh-qýat berdi deseńizshi. Osydan birshama ýaqyt buryn shákirtim, tanymal aqyn Qasymhan Begmanov Jaǵda Babalyqulynyń 100 jyldyq mereıtoıyna oraı mol murasyn jınaqtap, kóptomdyq kitap shyǵardy. Qazaqtyń salt-dástúrin, mádenıetin bir kisideı biletin adam retin aıtsam, Jaǵda Babalyqulyndaı kemeńger etnografty kórgen de, estigen de emespin. Mundaı adamdar myń jylda bir-aq ret týatyny anyq. Budan basqa qazirgi tańda jaratylystaný salasynda shetten kelgen qazaq ǵalymdary jemisti eńbek etip jatyr.
Dúnıejúzinde tarydaı shashylǵan qazaqtar óziniń qajyrly eńbegimen óz isiniń bilikti mamany ekenin naqty ispen dáleldep berdi. Elge kelgen qandastarymyzdyń arasynda túrli salanyń mamandary bar.
Olardyń arasynda memlekettik qyzmette zor tabysqa jetken azamattar da boldy. Biraq solardy el basqarý isine tartyp, áleýetin paıdalanbaı júrgenimizdi túsinbeımin.
Ǵylym men ádebıet salasynda eńbek etken azamattar ǵana elge kelgen soń, óziniń tól kásibin jalǵastyrý múmkindigine ıe boldy. Al qarjy, ekonomıka, memlekettik basqarý salasynda mol tájirıbe jınaǵan qandastarymyz saýda-sattyqtyń aınalasynda áli júr. Bizder syrttaǵy qazaqty elge kóshirip ákelgende tek qana sanymyzdy kóbeıtýdi ǵana oılamadyq qoı?!
Qazir ýnıversıtette syrttan kelgen kóptegen jastarymyz bilim alýda. Bári shetinen bilimge qushtar. Olardyń boıynan eshqandaı jaman ádetti baıqaǵan emespin.
Almaǵaıyp zamanda ózge elge ketýge májbúr bolǵan qandastarymyz elge oralǵaly beri tilimiz, mádenıetimiz qaıta jańǵyrdy. Muny kópshiligimiz qý tirshiliktiń sońynda júrip baıqamaı kelemiz. Bolashaq urpaq keleshekte Nazarbaevtyń bul bastamasyna óz baǵasyn beretinine senimdimin, - deıdi Ulyqpan Esimhanuly.
Qazaq úshin Atamekenniń bir shymshym topyraǵyna deıin tunyp turǵan qasıet. Tutas Túbi bir túrkiniń altyn besigi Altaı, kıeli Túrkistan, ult uıasy Ulytaý jáne basqa da oryndar – barsha qazaq úshin qasıetti. Bul jerlerge shetelden san myń qazaq kelip, taǵzym etip júr. «Qazaqstannyń kıeli jerleriniń geografııasy» jasalǵan soń, ol shettegi qazaqtarǵa da tanystyrylýy qajet. Qaıda júrsek te alty alashqa ortaq qundylyqtar bizdi biriktire túsedi. Sondaı-aq, qazaqtyń talaı baǵa jetpes rýhanı qazynalary Qazaqstannan tys jerde. Ótken ǵasyrda bir jyldy «Ulttyq tarıh jyly» dep jarııalap, dúnıe júzi boıynsha qazaq tarıhyna qatysty qundylyqtardy izdestirdik. Kóp dúnıe jınaldy. Keıinnen «Mádenı mura» baǵdarlamasyn iske asyryldy. Jańa kitaptar jazyp, qazaqtyń ataly sózderin, ánderin, fılosoftar murasynyń jınaǵyn shyqty. Ǵalymdarymyz shetelderge jasaǵan ǵylymı saparlary arqyly kóptegen qundy muralarymyzben qaıta tabystyrýda.
Rýhanı jańǵyrý degen – búkil qazaqtyń jańǵyrýy, birlik degen – barsha qazaqtyń birligi. Bul – negizgi másele. Bizdiń qol jetken tabysymyz el ishindegi tynyshtyq pen birliktiń arqasy. Birligi joq elderde ne bolyp jatqanyn kórip otyrmyz. Qazaqtyń «Óser eldiń armany bitpes, óspes eldiń janjaly bitpes»,- degen ataly sózi bar. Qazirgi jahandaný dáýirinde rýhanı tutastyq qana qazaqty ǵasyrlar synynan súrinbeı ótetin Máńgilik El etedi.
20 ǵasyrda Soltústik Kavkazdan 550 myń adam, Qıyr Shyǵys pen Koreıadan 100 myń adam, Reseıdegi nemis ultynan 600 myń adam, evreıler men grekterden 1,5 mıllıondaı adam Qazaqstanǵa kúshtep kóshirilip, jasandy túrde kóp ultty elge aınaldyq. Táýelsizdik alǵan jyldarda 17 mıllıonǵa tarta halqymyz bar edi. Odaq ydyrap, el sarsańǵa túskende, solardyń birazy elderine kóshti. Sondyqtan, dúnıe júzindegi qazaqtardyń basy qosylyp, elimizdiń órkendeýine atsalyssa eken deımiz. Elbasy Nursultan Nazarbaev Qaýymdastyq qurylǵan kúnnen bastap oǵan tóraǵalyq etip keledi. Qazaq eliniń basshylary úshin shette júrgen baýyrlarǵa janashyr bolý – árbir qazaqstandyqqa qamqorlyq jasaýmen birdeı mańyzdy.
Qaýymdastyq dúnıege kelgennen beri bes quryltaı ótkizdi. Táýelsizdik alǵaly shettegi 5 mln qazaq dıasporasymen baılanys ornady.
Táýelsiz Qazaqstannyń jańa belesterge qaryshtap qadam atqan, jańa bıiktikterdi baǵyndyratyn jańa tarıhy. 1991 jyldyń shildesi. Qazaqstan Respýblıkasynyń Tuńǵysh Prezıdenti- Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń QHR-na barǵan alǵashqy saparynan soń alystaǵy aǵaıyn Uly Jibek jolynyń boıymen ańsaǵan atamekenine oralǵan edi.
Sodan beri eki el arasynda kóptegen joǵary deńgeıdegi kezdesýler ótti. Ekonomıkalyq qarym-qatynastar kúsheıdi.
Mine, 2019 jyldyń qyrkúıek aıyndaǵy Qazaqstan Prezıdenti Qasym – Jomart Toqaev jáne QHR Tóraǵasy Sı Tszı Pın arasyndaǵy Beıjińde bolǵan kezdesý sarabdal saıasattyń sabaqtastyǵyn pańǵartyp, úlken aýqymdy isterdiń jańa deńgeıine jol ashty.
