Rýhanı dıplomatııa dáýiri: Álemdik dinder kóshbasshylarynyń sezi qalaı ótti
ASTANA. KAZINFORM — Elordada Álemdik jáne dástúrli dinder kóshbasshylarynyń sezi qorytyndylandy. Segizinshi márte uıymdastyrylǵan basqosýda senim ǵana emes, ǵalamdyq keleńsizdikter men adamzat ushyrasatyn qıyndyqtardyń tıegi tarqatyldy. Árbir usynys ózara dostyqqa, dinaralyq yntymaqtastyqqa negizdelgenin kórdik. Kazinform tilshisi ǵalam dinbasylarynyń basyn qosqan jıynda qandaı tujyrym jasalǵanyn tarqatty.
Tatýlyq pen túsinistik toǵysy
Ǵasyr basyndaǵy AQSh-ta oryn alǵan terrorlyq akt dinı senimderdiń ortaq ustanymyn naqtylaýdy kerek etti. Álem dinniń teologııalyq-pálsapalyq saýaldarǵa ǵana emes, ómirlik qaǵıdalarǵa da jaýap berýin surady. Osylaısha, 2003 jyldan bastap Álemdik jáne dástúrli dinder lıderleriniń sezi turaqty uıymdastyrylyp, ózara dıalog jandanyp keledi. Ár jıynda qoǵamdaǵy áleýmettik úrdisterge jaýap izdeý ádetke aınalǵan.
Qazaqstan osy úndestikke bastamashy bolyp otyr. Forým alǵash ret 2003 jyly Astanada uıymdastyrylyp, sodan beri ár úsh jyl saıyn ótkizilip keledi. Búgin, mine, kezekti basqosýy máresine jetti.
Bul joly dinı jıynǵa álemniń 60 elinen 100-den astam adam qatysty. Olardyń qatarynda túrli dinniń lıderleri, halyqaralyq uıym ókilderi, sarapshylar, saıasattanýshylar men qoǵam qaıratkerleri bar. BUU Bas hatshysy Antonıý Gýterrısh, Rım papasy Lev XIV Sezd qatysýshylarǵa beıneúndeý joldap, dinı kóshbasshylardyń jaýapkershiligi tynyshtyqtyń birden-bir kepili ekenin jetkizdi.
JI: ádepten áreketke deıin
Al ashylý saltanatynda sóz sóılegen Memleket basshysy dinı ortadaǵy birshama olqylyqty búkpesiz aıtty. Tańdaý erkindigin qorǵaý jáne jeke ómirge qol suǵylmaýshylyq, tsıfrlyq teńdikti qamtamasyz etý jáne qaýipsizdik, jasandy ıntellektini qoldaný syndy jańa syn-tegeýrinder paıda bolǵanyna nazar aýdartty. Ásirese, ádep normalarynyń tehnologııalyq progress qarqynyna beıimdele almaýyn synaǵan-dy.
– Álem jańa tehnologııalyq dáýirge qaryshtap enip barady. Jasandy ıntellekt, úlken derekqor, bıoınjenerııa jáne basqa da revolıýtsııalyq jańashyldyqtar adamnyń turmys-tirshiligin túbegeıli ózgertti. Biraq etıkalyq normalar tehnologııalyq progrestiń qarqynyna ilese almaı jatyr.
Tańdaý quqyǵy men jeke ómirdiń qupııalyǵyn qorǵaý, tsıfrlyq teńdikti jáne jasandy ıntellektini paıdalaný qaýipsizdigin qamtamasyz etý sekildi kóptegen dılemma saldarynan jańa syn-qaterler týyndady. Din kóshbasshylary adamgershilik qundylyqtar men asqaq murattardyń saqshysy retinde adamzattyń tsıfrlyq keleshegi týraly pikirtalasqa atsalysýy kerek dep oılaımyn. Kez kelgen tehnologııa adam ıgiligine qyzmet etýge tıis, – dedi Prezıdent.
Bul oraıda Memleket basshysynyń basty usynysy – Jasandy ıntellektini damytý ádebi jónindegi dinaralyq komıssııasyn qurý bastamasy. Ideıa júzege assa, atalǵan komıssııa neırojeliler men ózge de serpindi tehnologııalardy jaýapkershilikpen paıdalanýdyń ámbebap qaǵıdattary jınaǵyn ázirleýmen aınalysar edi.
Qazir jasandy ıntellekt pen din salasyn bóle qaraýǵa bolmaıdy. Keıingi ýaqytta túrli teris pıǵyldy dinı toptar jasandy ıntellektini nasıhat quralyna aınaldyrýǵa kóshken, ekstremıster tsıfrly tehnologııany, áleýmettik jelilerdi belsendi paıdalanady.
«Halyqaralyq konfessııaaralyq jáne dinaralyq dıalog ortalyǵy» KEAQ basqarma tóraǵasy Gúlsana Qojabaıdyń aıtýynsha, komıssııa JI-dyń adam quqyǵyna nuqsan keltirmeýin nazarǵa alýy mańyzdy. Tipti, jumys toby qurylyp, mamandar arnaıy kodeks ázirlemek.
– Eger Vatıkan qujattaryna qarasaq, Rım Papasy Frantsısk Rome Call dep atalatyn «Rım shaqyrýyn» usyndy. Onda jasandy ıntellektini ázirleýmen aınalysatyn halyqaralyq tehnologııalyq kompanııalarǵa arnalǵan etıkalyq jáne adamgershilik qaǵıdattar belgilengen. Muny Qazaqstanda da júzege asyrýǵa bolady, – dep bólisti maman.
Tatarstannyń múftıi Kamıl Samıgýllınniń aıtýynsha, dinı máselede jasandy ıntellekt jumysyn naqty rettep, reglamenttegen jón. Óıtkeni JI kómegimen dinı mátinderdi burmalaǵan oqıǵa azaımaı tur. Eger jasandy zeıin senim taqyrybyna qatysty ónimdi sapaly deńgeıge ázirlese, quptaýǵa bolady degen pikirde.
– Internet múmkindigin keńinen paıdalanamyn, sondaı-aq jasandy ıntellektimen de jumys isteý áreketteri boldy. Ony qosymsha qural retinde qoldansa, paıdaly bolýy múmkin. Biraq, kóbine aıattarǵa qatysty suraý salsaq, burmalaıtyn nemese qosyp jiberetin tustary bolady. Qurandy jatqa biletin adam retinde onyń keıbir sózderdi almastyrǵanyn birden baıqaısyń jáne osy jaǵdaı bizdi oılandyrady, – dedi Kamıl Samıgýllın.
Beıbitshilik qozǵalysy qaqtyǵysty sheshe me?
Qazaqstan ustanymynda beıbitshilikti qorǵaý anaǵurlym tabandy bolýǵa tıis. Sebebi álemde konstrýktıvti usynystar aıaqasty bolyp, geosaıası jiktiń arasy alshaqtaýda. Prezıdent máseleniń sheshimi retinde beıbitshilik qozǵalysy ıdeıasyn keń talqylaýǵa shaqyrdy. Onda ómir qasıeti, janashyrlyq pen meıirimdilik sekildi qundylyqtardy nasıhattaýǵa basymdyq berilgen. Bul dinı ıerarhııalar zorlyq-zombylyqty toqtatýǵa jáne beıbit sheshimderdi izdeýge múmkindik bermek.
– Dúnıe júziniń ártúrli aımaǵynda júrip jatqan gıbrıdti soǵystardyń maıdan shebi aıqyn emes. Alaıda qısapsyz adam shyǵynyna ushyratyp, tolassyz bosqyndar nópirine túrtki bolýda. Ekonomıkaǵa orasan zor zalal tıgizip otyr. ıAdrolyq qaqtyǵys qaýpi qatty alańdatady. Sarapshylar zulymdyq pen meıirimdilik tartysqa túsetin mundaı sheshýshi sáttiń bolý yqtımaldyǵy sońǵy on jylda kúrt artqanyn jıi aıta bastady.
Meniń oıymsha, mundaı qıly kezeńde dıalogqa shaqyratyn, birin-biri jatsynýdy doǵarýǵa úndeıtin, halyqaralyq arenadaǵy ózara senimdi arttyratyn basty amal retinde konstrýktıvti dıplomatııa aldyńǵy orynǵa shyǵýy kerek, – dedi Prezıdent.
Al dintanýshy Ál-Farabı Bolatjan Prezıdent usynǵan rýhanı dıplomatııa men beıbitshilik qozǵalysy ıdeıalarynyń bolashaǵy álemdik saıası ustanymǵa táýeldi dep otyr.
– Bastamany durys qadam dep esepteımin. Eger Sezd sheshimderi halyqaralyq uıymdarda keńinen ıntegratsııalansa, álemde yqpal etý tetikteri kóbirek paıda bolady. Sezd beıbitshilikti jaqtaıtyndyqtan jáne dindi saıasılandyrýǵa qarsy bolǵandyqtan, dinaralyq qaqtyǵystardy beıbit jolmen retteý múmkindigi artady. Qazir Sezd sheshimderiniń dinı kúshi joq, biraq eger olarǵa halyqaralyq jáne óńirlik uıymdardyń qoldaýymen mártebe berilse, olar zańdy kúshke ıe bolyp, problemalardy naqty sheshe alady, – dedi dintanýshy.
Áskerı qaqtyǵystar taqyrybynyń tıegi aǵytylǵaly dinbasylar Taıaý Shyǵys pen Gazadaǵy qasiretti sóz etti. Álemniń túkpir-túkpirinen jınalǵan din lıderleri beıbit turǵyndardyń bas amandyǵyn qoldap, soǵystyń aıaqtalýyna dinı ortadaǵy yntymaqtyń kómegi baryn aıtty.
Osy oraıda Qazaqstan kedeılikti azaıtýǵa, gýmanıtarlyq kómek kórsetýde nátıjeli jumys istep keledi. Bastysy, musylman elderine, sonyń ishinde Aýǵanstanǵa gýmanıtarlyq járdemniń tolastaǵan kezi joq. Elimiz Islam yntymaqtastyǵy uıymynyń beldi múshesine aınalyp, Azyq-túlik qaýipsizdigi jónindegi ıslam uıymynyń qurylýyna bastamashy boldy. Keler jyly Astanada ótetin Ekologııa jáne ornyqty damý óńirlik sammıtinde de Taıaý Shyǵysqa kómek kórsetý máselesi talqylanady dep josparlanyp otyr.
Klımat ózgerisi men gýmanıtarlyq kómek
Sezde dinı máseleden bólek, álemdegi klımattyń ózgerýi jaǵdaıyna qatysty problema talqyǵa tústi. Qasym-Jomart Toqaev Ortalyq Azııanyń da bul máseleden zardap shegip otyrǵanyn aıtty. Jylda oryn alatyn qurǵaqshylyq, muzdyqtardyń erýi, tuşy sý qorynyń azaıýy mysal boldy.
Prezıdent klımat ózgeristerine qarsy kúrestegi din kóshbasshylarynyń róli týraly birlesken qujat ázirleýdi usyndy. Sarapshy Gúlsana Qojabaıdyń sózinshe, din salasyndaǵy qujattyń qabyldanýy klımattyń ózgerýine qatysty kóp adamnyń habardar bolýyna ári ortaq túsinik qalyptastyrýyna sebep bolmaq. Olaı deıtini, álem halqynyń 80%-dan astamy qandaı da bir dindi ustanady, eger dinı qaýymdarǵa klımat ózgerisi uǵymy ense, ózgeris jasaý jeńil. Onyń ústine bul qujat – alǵashqy praktıka emes.
– Aıta keterlik jaıt, batys elderinde hrıstıandyqtyń klımattyń ózgerýi problemasyna qalaı qaraıtynyna qatysty taldaý júrgizilýde. 2015 jyly Rım Papasy Frantsısk katolıktik kózqaras jáne klımattyq problemalardy sheshý joldary baıandalǵan papalyq qujat – entsıklopedııasyn shyǵardy, – dep mysal keltiredi sarapshy.
Qujat demekshi, Sezd qorytyndysynda Álemdik dinder kóshbasshylary seziniń deklaratsııasy qabyldandy. Buǵan deıin deklaratsııa jobasy jumys tobynda jáne Sezd hatshylyǵynyń otyrysynda egjeı-tegjeıli talqylanǵan bolatyn. Barlyq usynystar eskerilip, zamanaýı qoǵamdaǵy máselelerdiń sheshý joly pysyqtalǵan edi. Qujatta dástúrli din ókilderiniń ortaq oıy, maqsat-nıeti ashyp jazylǵan, búgingi kezikken keleńsizdikke degen kózqarasy jatyq jetkizilgen. Aldaǵy ýaqytta «Astana beıbitshilik deklaratsııasy 2025» BUU Bas Assambleıasy 80-sessııasynyń resmı qujaty retinde taratylady degen jospar bar.
Sezd sońynda Qasym-Jomart Toqaev bir top forým qatysýshylaryna qurmet kórsetti. Memlekettik nagradalar, Dinaralyq dıalogqa qosqan úlesi úshin Astana halyqaralyq syılyǵyn, Sezdiń qurmet medalin, sondaı-aq Іzgi nıet elshileriniń aıryqsha belgisin tabystady.
Alasapyran kezeńde eń basty qundylyq – beıbitshilik pen yntymaq. Astanaǵa ár taraptan kelgen rýhanı kóshbasshylardyń arqalaǵan úmiti de, aıtqan oıy da tek beıbit kúnniń tileýine arnaldy. Sondyqtan sezd barysyndaǵy dinbasylardyń birlesken kózqarasy men qabyldaǵan qujaty álemdegi izgilik jolyna sáýle túsiredi degen senim mol.