Qazaqstan egemendikke qalaı qadam basty - sholý
ASTANA. KAZINFORM – Búgin elimiz ulttyq mereke – Respýblıka kúnin atap ótedi. Osyǵan oraı respýblakanyń ekonomıkalyq hám saıası egemendikke qalaı qol jetkizgeni jaıynda Kazinform agenttigi sholýshysynyń materıalynan tanys bolyńyzdar.
Táýelsizdik irgetasy
Memlekettik egemendik týraly deklaratsııa – Qazaqstan táýelsizdigi qalyptasqan irgetas. Qujat KSRO ekonomıkasy kúıregen jáne el tarıhynda belesti sátke aınalǵan «egemendik sherýi» bastalǵan kúrdeli jaǵdaıda ázirlendi. Oqıǵanyń aýqymyn baǵalaý úshin sol ýaqyttyń ereksheligin pash etetin negizgi birneshe sáttiń mańyzdylyǵyn atap ótken jón.
Birinshiden, adamdardyń birneshe býyny keńestik shyndyq jaǵdaıynda tálim-tárbıe aldy jáne barlyǵy birdeı ózgeristerdi qoldaı qoıǵan joq. Bul jaıt tipti Parlamentte, sol kezeńdegi Joǵarǵy keńeste de baıqaldy.
Ekinshiden, ekonomıkalyq negizsiz saıası deklaratsııanyń qajetti kúshi de, mán-mańyzy da bolmas edi jáne de bul oraıda qujat qabyldanǵanǵa deıin naqyty ekonomıkalyq egemendik alý úshin sharalar bekitilip qoıǵanyn atap ótý mańyzdy.
Degenmen, eń bastysy táýelsizdik alý – uzaqqa sozylǵan protsess ekenin túsindirý qajet jáne de ony 1986 jyldyń jeltoqsan oqıǵalarynan bastaý kerek. Qazaqstan birinshi bolyp burynǵy KSRO aýmaǵynda qoldanystaǵy saıası júıege qarsy shyqty. Bul jaıt demokratııalandyrýdyń katalızatoryna, táýelsizdiktiń habarshysyna aınaldy.
Tolyqtaı túbine deıin syǵymdalǵan serippedeı tarıh tańqalarlyq jyldamdyqpen jazylyp qoıa berdi. Arada 3 jyl ótkennen keıin Qazaqstannyń derbestigine qatysty másele Kreml minberinde talqyǵa tústi. 1989 jyly elge ekonomıkalyq jáne zańdy derbestik berýge baǵyttalǵan sheshimder qarqyndy qabyldanyp, «egemendik» sózi respýblıkalyq buqaralyq aqparat quraldary betinen túsken joq.
Ekonomıkadaǵy qatelikter men saýda mafııasy
Kazinform aqparat agenttiginiń (QazTAG) 90-jyldardyń sońyndaǵy materıaldary ekonomıka qalaı transformatsııalanyp, el men qoǵam qandaı problemalarǵa tap bolǵanyn, eń bastysy derbes damýdy qalaǵan Qazaqstannyń qalaı kúsh jınaǵanyn kórsetedi. Osynaý muraǵat jazbalarynda Qazaqstan aldynda turǵan qıyndyqtardyń aýqymyn túsinýge septigin tıgizetin sol kezeńniń alańdatarlyq tynysy seziledi.
Ol qıyn kezeń edi. Ekonomıka kúıreýge shaq turdy. BAQ áli de qaıta qurýdyń qushtarlyǵyna toly bolsa da, alańdatarlyq saýaldardy da kótergenimen, olarǵa eshqandaı jaýap bolmady. Bul - josparly ekonomıkanyń jáne sharýashylyq eseptiń oǵash qospasy edi. Bir jaǵynan baspasóz «paravozymyz alǵa umtylyp keledi» dep sendirýge tyryssa, al ekinshi jaǵynan paravoz ilgerilep kele jatqanymen, aldyndaǵy temir joldardyń talan-tarajǵa salynǵany aıqyn bilinetin taqyryptar da kóterilip jatty.
1989 jyldyń 18 qańtarynda aqparat agenttiginiń «Qazaq SSR Mınıstrler keńesinde» degen maqalasynda ótken jylǵy jáne besjyldyqtyń úsh jylynyń qorytyndysy boıynsha elimizdiń áleýmettik-ekonomıkalyq damýy týraly aıtylǵan.
Eńbek ónimdiligi sońǵy úsh jylda 13,4 paıyzǵa artqandyǵy týraly derekter keltirilgen. Al besjyldyq jospar boıynsha bul kórsetkish 9,2 paıyz bolatyn. Bul rette kóptegen kásiporynnyń óndirisi artpaq turmaq ónim shyǵarý kólemin qarqyndy túrde qysqartyp jatqandyǵy atap kórsetiledi.
- Osynaý teris qubylystyń sebebi kásiporyndardyń kóp paıda tabýdy qalaýynda jatyr. Óıtkeni, tapsyrma az bolǵan saıyn jospardan tys ónimdi satýǵa mol múmkindik týady. Demek, eńbekaqy qoryn tolyqtyrýǵa da bolady, – dep jazylǵan maqalada mundaı jaıt ekonomıka tepe-teńdiginiń buzylýyna ákeletini de aıtylǵan.
1989 jyldyń 30 naýryzyndaǵy «Suranysty tolyǵymen qanaǵattandyrý» degen maqalada saýda salasyndaǵy asyra paıdalanýshylyq jáne alypsatarlyqpen kúres jaıy sóz bolady.
«Aǵymdaǵy besjyldyqta jospardan tys tutynýshylyq taýarlardan 1,3 mlrd rýblden astamǵa ónim óndirilgen, olardyń óndiris kólemi 27,7 paıyzǵa ósti, bul jyldyq ortasha kórsetkishterden áldeqaıda joǵary...»
Degenmen, kúndelikti tutynatyn taýarlardyń tapshy bolyp otyrǵany da aıtylady.
1989 jyldyń 18 sáýirinde «Zańnyń jáne qoǵamnyń barlyq kúshimen» degen materıalda agenttik Qazaqstan Kompartııasy Ortalyq komıtetinde saýda mafııasyna arnalǵan jınalys ótkeni týraly habarlanǵan.
- Sotsıalıstik múlikti talan-tarajǵa salýmen kúres apparatynda alypsatarlyqpen kúresý úshin arnaıy qyzmetkerler bólingen. Olar jedel aldyn alý-izdestirý sharalaryn júrgizedi. Biraq bul sharalar barlyq jerde qajetti nátıje bermeıdi. Suranys joǵary taýarlardy satyp alý arnalaryn aıqyndaý jáne jabý álsiz. Kóp jaǵdaıda zańsyz áreketterdiń sońǵy býyny ǵana anyqtalyp jatyr: baza – dúken – alypsatar. Osylaısha, qylmysty uıymdastyrýshylar kóbinese tasada qalyp otyr, – delingen maqalada.
Maqalada kóńil kónshitpeıtin qorytyndylar aıtylǵan: alypsatarlyq qarjylyq máselelerde, aqsha aınalymynda sáıkessizdik qalyptasýyna septigin tıgizedi. Tekserýler kórsetkendeı, kóptegen taýar qajetsiz sııaqty qoımalarda jınalyp, uzaq ýaqyt boıy satylymǵa jiberilmeıdi, bul tapshylyqty odan ári ýshyqtyra túsedi.
- Atap aıtqanda, Taldyqorǵan oblysyndaǵy «Qazgalantereıtorg» bazasynda 145 myń tonna turmystyq sabyn, 150 myńnan astam oramdaǵy kir jýǵysh untaq, shamamen 8 myń syqpa tis pastasy, 13,6 myń dana túrli sýsabyn tabylǵan, biraq olar dúkenderde joq, – dep jazylady maqalada.
Kooperatıvterdiń tez ósýi jaǵdaıdy odan saıyn kúrdelendire tústi. 1989 jyldyń aqpanynda olardyń sany 4,5 myń bolsa, 1990 jyldyń aqpanynda 9,6 myńǵa jetti. Agenttiktiń jazýynsha, olar «saýdadan resýrstardy kóptep alyp, kóptegen taýardyń tapshylyǵyn kúsheıtti».
Táýelsizdik jolynda
Sol kezeńniń baspasóz jarııalanymdaryn taldaý Qazaq KSR-niń halyq sharýashylyǵyndaǵy jalaqynyń ósim qarqyny eńbek ónimdiliginiń ósýinen aıtarlyqtaı asyp túskenin kórsetedi. Ár túrli salanyń jumysynda jospardyń oryndalmaýy baıqaldy. Respýblıkadan tys jerlerden taýar ákelý 20 paıyzǵa qysqardy, al óz óndirisiniń ulǵaıýy toqtady. Teńgerimsizdik jınaqtalyp, ortalyqpen respýblıkalar arasyndaǵy qaıshylyqtar kúsheıe tústi.
Dál sol kezeńde Qazaqstannyń saıası, ǵylymı jáne qoǵamdyq dıskýrsinde odaqtyq vedomstvolardyń óktemdigi men ákimshilik-komandalyq rejımniń teris saldary týraly máseleler barǵan saıyn ótkir kóterildi. Ekonomıkalyq egemendikke baǵyttalǵan ilgerileýshilik aıqyn kórine bastady.
1989 jyldyń 17 qyrkúıeginde respýblıka baspasózinde Qazaq KSR-niń ózin-ózi basqarý jáne ózin-ózi qarjylandyrý tujyrymdamasynyń jobasy jarııalandy.
Qujatta «respýblıkanyń ózin-ózi basqarý jáne ózin-ózi qarjylandyrý prıntsıpterine kóshýiniń negizgi maqsaty – Qazaq KSR-niń ekonomıkasyn jáne onyń aımaqtaryn damytý, tabıǵı jáne eńbek resýrstaryn, óndiristik áleýetin jáne tabystaryn paıdalanýda olardyń quqyqtaryn keńeıtý, olardy halyqtyń ómir deńgeıin jaqsartýǵa baǵyttaý», - dep kórsetilgen.
- Respýblıkanyń ekonomıkalyq egemendigi derbes ekonomıkalyq saıasat júrgizýge jaǵdaı jasaýy tıis, – delingen qujatta.
Sonymen qatar onda ekonomıka qurylymynyń tıimdi emestigi, onyń birjaqty shıkizattyq sıpaty, baǵa qalyptastyrýdyń burmalanǵandyǵy týraly aıtylǵan.
Tujyrymdama jobasynyń ekinshi bóliminde túbegeıli mańyzdy erejeler anyqtalǵan.
- Qazaq KSR-niń biregeı menshigine jer, onyń qoınaýy, sýy, ormandary jáne basqa tabıǵı resýrstar kiredi. Olar halyqaralyq quqyqtyń jalpy qabyldanǵan prıntsıpteri negizinde respýblıkanyń quziretine jatady, – dep kórsetilgen qujatta.
1990 jyldyń basynda Tujyrymdama jobasyn talqylaý aıasynda syrtqy ekonomıkalyq baılanystar máselesi basty taqyrypqa aınaldy. Sol kezdegi baspasózdiń jazýynsha, «ishki» egemendik syrtqy ekonomıkalyq egemendiksiz tolyqqandy bolmaıtyndyǵy anyq boldy. Óz qarajatymen daǵdarystan shyǵý jetkiliksiz, olardyń syrttan aǵyny qajet».
Aıta keterligi, ol kezde Qazaqstan shetelmen negizinen deldaldar arqyly – Syrtqy ekonomıkalyq baılanystar mınıstrligi jáne odaqtyq vedomstvolardyń syrtqy saýda uıymdary arqyly saýda-sattyq jasady jáne de Qazaqstanǵa usynǵan geografııa óte tıimsiz bolatyn. Eksporttalǵan ónimniń tek úshten biri álemdik naryq baǵasynan tómen baǵamen ári rýblmen satyldy. Valıýtalyq túsimder negizinen ortalyqta qalyp otyrdy. Al Qazaqstan onyń ornyna ishki baǵalardan da tómen rýbl aldy.
Qazaqstan óz ustanymyn basqa da prıntsıpti máseleler boıynsha nyǵaıta bastady.
1990 jyldyń aqpanynda Qazaq KSR MQK men prokýratýrasy 1930-40 jyldary jáne 50-jyldardyń basynda negizsiz qýǵyn-súrginge ushyraǵan azamattardyń isterin qaıta qaraý jáne olardy aqtaý jumystary týraly esep berdi. Sol ýaqytqa 18 955 is qaralyp, 28 294 adamdy aqtaý týraly sheshim qabyldandy.
1990 jyldyń 22 mamyrynda Qazaqstan Joǵarǵy keńesi «Semeı oblysyndaǵy ıadrolyq polıgonda ıadrolyq synaqtardy toqtatý jáne halyqtyń densaýlyǵy men óńirdiń qorshaǵan ortasyn qorǵaý sharalary týraly» qaýly qabyldady.
1990 jyldyń shildesinde 1989 jyly qabyldanǵan Qazaq KSR-niń «Tilder týraly» zańy kúshine endi. Bul zań qazaq tiline memlekettik til mártebesin berdi.
1990 jyldyń qyrkúıeginde Joǵarǵy keńes Qazaq KSR Joǵarǵy keńesiniń ekinshi sessııasynyń qaraýyna engiziletin zań aktileriniń tizimin bekitti: «Qazaq KSR-inde sharýashylyq qyzmet erkindigi men kásipkerlikti damytý týraly», «Qazaq KSR-niń bankteri men bank qyzmeti týraly», «Sheteldik ınvestıtsııalar týraly», «Respýblıka Úkimetiniń retteletin naryqtyq ekonomıkaǵa kóshý baǵdarlamasy» jáne basqalary bar. Sonymen qatar, ázirlenetin jáne ázirenýi tıis jobalar tizbesi jasaqtaldy: «Qazaq KSR azamattyǵy týraly», «Qazaq KSR kásiporyndary týraly», «Qazaq KSR-niń mıneraldy-shıkizat resýrstaryn keshendi jáne tıimdi paıdalaný týraly» jáne qarjy, orman, taý, sý jáne kómir kodeksin alǵanda ózge de birqatar zań.
Árıne, sondaı-aq «Qazaq KSR-niń memlekettik egemendigi týraly» máseleni qarastyrý mindeti de júkteldi.
Tarıhı Deklaratsııa
Osylaısha, Qazaqstan evolıýtsııalyq prıntsıpterdi basshylyqqa ala otyryp, ret-retimen ortalyqpen kúres júrgizip, derbestik shekarasyn keńeıtti, qazaq tili men mádenıetin jańǵyrtty, táýelsiz ekonomıkalyq damý negizderin qalady.
1990 jyldyń 25 qazanynda qabyldanǵan Memlekettik egemendik týraly tarıhı deklaratsııa osy protsesterdiń sharyqtaý shegine aınaldy.
Táýelsizdik alǵannan keıin osynaý mańyzdy qujattyń qabyldanǵan kúni Qazaqstanda toılanatyn merekege aınalyp, qurmet kórsetildi.
Aqparat agenttigi 1994 jyly Respýblıka kúnin toılaý kezindegi Almatydaǵy alańda ótken teatrlandyrylǵan qoıylymdy baıandady.
- Alań kóginde kerneı daýysy estilip, barlyq ulylyǵymen jáne áserligimen jurtshylyqty tánti etken eski saýyt-saıman kıingen atty batyrlar shyqty, – dep jazylǵan materıalda qazaq memlekettiliginiń ejelgi dáýirlerden bastaý alatyn sımvoldary jaıynda.
1995 jyly merekege ulttyq mártebe berildi.
- Osynaý tarıhı kúnde, Keńes odaǵy áli de saqtalǵan kezde Qazaqstan óz aýmaǵynyń bólinbeıtinin jáne qol suǵylmaıtyndyǵyn jarııalap, onda ornalasqan barlyq ulttyq baılyqty biregeı menshigi dep tanydy. Deklaratsııa eldiń ortalyqtan táýelsiz quqyq qorǵaý organdary men ishki áskerlerin qurý, halyqaralyq qatynastardyń derbes sýbektisi retinde áreket etý, óziniń qarjy-kredıttik júıesin qalyptastyrý quqyǵyn bekitti, Qazaqstan zańdarynyń onyń aýmaǵynda ústemdik etetinin jarııalady, – dep jazylǵan agenttiktiń 1995 jyldyń 25 qazanyndaǵy «Táýelsiz el bolashaqqa qadam basady» atty materıalynda.
Respýblıka kúni 2008 jylǵa deıin Qazaqstanda keńinen toılandy. Biraq, 2009 jyly ony ulttyq merekeler tiziminen alyp tastaıtyn zańǵa qol qoıyldy.
Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev 2022 jyly Ulytaýda ótken Ulttyq quryltaıdyń І otyrysynda Respýblıka kúni eldiń memleket qurý jolyndaǵy tarıhı qadamynyń sımvoly bolýy tıistigin, jyl saıyn Egemendik kúnin elimizdiń basty merekesi retinde atap ótýimiz kerektigin aıtty.
- Men Respýblıka kúnine ulttyq mereke mártebesin qaıtarýdy usynamyn. Sondyqtan, qazannyń jıyrma besi kúni jyl saıyn Egemendik kúnin elimizdiń basty merekesi retinde atap ótýimiz kerek. 1990 jyly 25 qazanda Qazaqstannyń Egemendigi týraly deklaratsııa qabyldandy. Bul elimizdiń táýelsizdik jolyndaǵy tuńǵysh qadamy bolatyn, - degen edi Memleket basshysy.
Sol jyly Respýblıka kúni Ulttyq merekeler tizimine endi.
Aıta keteıik, búgin Aqordada Qasym-Jomart Toqaev kúni keshe Respýblıka kúnine arnalǵan saltanatty jıynda sóz sóılep, onda 1990 jyldyń 25 qazan kúni san ǵasyrlyq memlekettilik dástúrimiz qaıta jańǵyrǵanyn aıtty.
- Kóp uzamaı jurtymyz Táýelsizdik baıraǵyn kóterdi. Tarıhı ádildik ornap, ulttyń rýhy asqaqtady. Sondyqtan bul kúndi halqymyzdyń derbes el bolýyna jol ashqan qasterli kún deýge bolady. Táýelsizdik — bárinen qymbat qundylyǵymyz. Ony saqtap, nyǵaıta túsý — barshamyzǵa ortaq qasıetti borysh. Egemendik — ata-babalarymyzdyń ult múddesi jolyndaǵy óshpes erliginiń aıqyn kórinisi, - dedi Qasym-Jomart Toqaev.