Rekordtar fabrıkasy atanǵan áıgili Medeý qalaı salyndy
ALMATY. KAZINFORM — Kazinform agenttigi 105 jyldyq mereıtoıyna oraı jeke arhıvten Medeý muz aıdynynyń sırek fotolaryn jarııalady.
Almatynyń sımvolyna aınalǵan áıgili nysan qurylysy qalaı júrgenin agenttik tilshisine Sh. Ýálıhanov atyndaǵy Tarıh jáne etnologııa ınstıtýty Qazaqstan tarıhy bóliminiń jetekshisi Konstantın Cherepanov aıtyp berdi.
Medeý ataýy qalaı qoıyldy?
Árbir almatylyqqa tanys Medeý ataýy Jetisý gýbernııasyna qarasty Vernyı ýeziniń Kishi Almaty bolysy 3-aýylynyń bolysy Medeý Pusyrmanulynyń qurmetine qoıylǵan.
Tarıhshy Konstantın Cherepanovtyń aıtýynsha, Medeý Pusyrmanuly — patsha zamanynda da, keıin keńes kezeńinde de halyq arasynda abyroıly kisi bolǵan.
Ol bilim berý salasyn damytýǵa, qalany kógaldandyrýǵa úles qosqan. Sondaı-aq balalar ókpe aýrýlarynan emdeletin «Orman mektebin» uıymdastyrǵan. Jerlesteri úshin jasaǵan eńbegi eskerilip, Kishi Almaty ózeni aǵyp jatqan shatqalǵa Medeý ataýy berilgen.
— Bul meken — qala turǵyndarynyń súıikti demalys orny edi. Turǵyndar jazǵy ystyqta osynda serýendep, salqyn taý aýasyn jutyp, tabıǵattyń ásemdigin tamashalaýǵa keletin. Buryn da solaı bolǵan, qazir de eshteńe ózgergen joq, — deıdi Konstantın Cherepanov.
Muzaıdyn qurylysy
Tarıhshynyń aıtýynsha, 1940 jyldardyń sońyna deıin Medeý shatqalynda eshqandaı nysan bolmaǵan. Alǵashqy qurylys jumystary soǵystan keıingi kezeńde — 1949 jyly bastaldy.
— 1951 jyly alǵashqy muz aıdyny paıda boldy. Árıne, ol qazirgi Medeýge múlde uqsamaıtyn. Qys mezgilinde ǵana muz quıylatyn, trıbýnalar joq, tek qarapaıym oryndyqtar bolatyn. Soǵan qaramastan, 1951 jyldan bastap munda respýblıkalyq jáne odaq deńgeıindegi jarystar ótetin. Tipti álemdik rekordtar tirkele bastady, — deıdi tarıhshy.
Medeý muz aıdyny qazaqstandyq konkıshilerdi halyqaralyq arenaǵa shyǵarýda mańyzdy ról atqardy. 1958 jyly qazaqstandyq ıÝrıı Malyshev alǵash ret Keńes Odaǵynyń Olımpıada quramasyna qabyldanyp, AQSh-tyń Skvo-Vellı qalasyndaǵy Qysqy oıyndarǵa qatysqan.
1955 jyldan bastap nysan halyqaralyq jarystar ótkizetin orynǵa aınaldy. Germanııa, Polsha, Rýmynııa, Vengrııa, Chehoslovakııa sekildi elderdiń komandalary Qazaq KSR Mınıstrler Keńesiniń júldesine talasý úshin Almatyǵa keletin.
1963 jylǵy sel
1963 jyly 7 shildede Qazaq KSR Mınıstrler Keńesiniń tóraǵasy Dinmuhamed Qonaev pen KSRO Mınıstrler Keńesi tóraǵasynyń orynbasary Alekseı Kosygın Esik kóliniń mańyna saparmen barǵanda sel júrdi.
Ystyq kúnniń áserinen erigen qar, tas jáne laı aralasyp, taýdan tómen kóshken. Sel lagerler men demalys oryndaryn basyp, biraz adam kóz jumdy. Oqıǵa Almatydan nebári 40 shaqyrym jerde boldy.
— Qonaev óz esteliginde bul kúndi Kosygınmen birge ólim aýzynan aman qaldyq dep erekshe atap ótedi. Bir ǵajaby, olar qaýipti aldyn ala sezip, kólikke otyryp, der kezinde shatqaldan shyǵyp úlgergen. Osy oqıǵadan keıin ol Almatyny tabıǵı apattardan qorǵaý máselesina asa úlken mán berdi, — deıdi Konstantın Cherepanov.
Sol jyldyń tamyzynda Qazaq KSR Mınıstrler Keńesi «Almaty qalasyn sel apattarynan qorǵaý sharalary» týraly qaýly qabyldady.
— Qaýlynyń jyldam qabyldanýyna Kosygınniń apatty óz kózimen kórgeni áser etken bolýy múmkin. Ol Qonaevty burynnan tanıtyn jáne soǵys jyldarynan beri aralasqan, — dep atap ótti tarıhshy.
Bóget pen jańa Medeý qurylysy
1964 jyldyń 25 qańtarynda arnaıy jospar bekitildi. Qazaq KSR Mınıstrler Keńesi tóraǵasynyń orynbasary Qaıym Symaqov basqarǵan komıssııa Kishi Almaty shatqalynda jasandy bóget salýdy usyndy.
1966 jyldyń qazan aıynda bógettiń irgetasyn qalaý úshin alǵashqy jasandy jarylys boldy. Ekinshi jarylys 1967 jyldyń sáýirinde jasaldy. Sol ýaqytta jańa Medeý muz aıdynynyń qurylysy bastaldy. Bul sheshimdi KSRO Mınıstrler Keńesiniń prezıdıýmy qabyldaǵan.
Medeý búkilodaqtyq komsomol qurylysyna aınalyp, oǵan myńdaǵan jas maman keldi. Qurylysty áskerı bólimder men ozyq jobalaý-qurylys uıymdary júrgizdi.
Jobanyń jalpy quny sol ýaqyt úshin asa iri soma — shamamen 8,5 mln rýbl boldy, onyń 3 mıllıony — Qazaq KSR bıýdjetinen bólindi.
— Qonaev óziniń dıplomatııalyq sheberligin paıdalanyp, qurylysty odaqtyq deńgeıge shyǵardy. Qurylys júrgizý týraly sheshim, árıne, KSRO deńgeıinde qabyldanǵan, — dedi Konstantın Cherepanov.
Jańa nysan 1972 jyldyń jeltoqsanynda ashyldy.
«Rekordtar fabrıkasy»
Medeý muz aıdyny teńiz deńgeıinen 1691 metr bıiktikte ornalasqan — mundaı bıik núktede ornalasqan sporttyq nysandar álemde óte az.
Nysan tek ornalasqan jerimen emes, ınjenerlik sheshimderimen de erekshe. Muz tazartylǵan sýdan jasalǵan, bul syrǵanaýdy ońaı etedi ári jyldamdyqty arttyrady.
Muz aıdynynyń negizine temirbeton quıylyp, onyń ishinde 170 shaqyrymdyq qubyr tóselgen. Osy qubyrlar arqyly hladagent aınalyp, muz qabatyn 8 aı boıy ustap turýǵa múmkindik bergen.
Al sportshylar úshin bıik taýly aımaqtyń artyqshylyqtary boldy — olar tez sharshamady, keı jaǵdaılarda munda jel ekpini sportshylardyń jyldamdyq alýyna kómektesti.
— Bala kúnimde mánerlep syrǵanaý men konkı jarystarynyń bári osynda ótetin. «Sizderdi Medeý muz aıdyny qarsy alady!» degen sóz — naǵyz sapanyń belgisine aınaldy, — dep eske aldy tarıhshy.
Osy sebepti de muz aıdyn halyq arasynda «rekordtar fabrıkasy» atandy. Shamamen munda respýblıkalyq, odaqtyq jáne álemdik deńgeıde 120-dan astam rekord tirkelgen.
1973 jyldyń 16 tamyzynda Almatyǵa Keńes Odaǵy Kommýnıstik partııasynyń Ortalyq komıtetiniń Bas hatshysy keldi. Dinmuhamed Qonaev ony jańadan salynǵan bógetke aparyp kórsetti. Keıin olar Medeýge de bardy.
1973 jylǵy sel
Muz aıdyn men bóget bir mezgilde, bir keshen retinde jobalandy. Qazirgi tańda da olar birtutas ınjenerlik júıe sanalady.
— Almaty turǵyndarynyń súıikti ornyna aınalǵan 842 qadamdy baspaldaq dál osy bógetke alyp barady. Bul qurylys tek «Medeýdi» emes, búkil qalany sel apatynan qorǵaıdy. Tájirıbe kórsetkendeı, bógettiń ýaqtyly salynýy óte oryndy sheshim bolǵan. 1973 jyly 15 shildede taǵy bir iri sel júrdi. Shatqaldyń kóp bóligi laı, tas, aǵash synyqtarymen toldy. Biraq bóget oǵan qarsy tura aldy, — dedi Konstantın Cherepanov.
Apat saldarynan «Gorelnık» demalys bazasynda ondaǵan týrıst qaza tapqan, biraq qala aman qaldy.
— Bógettiń salynýy strategııalyq jaǵynan durys sheshim boldy. Qonaevtyń ózi taý-ken ınjeneri bolatyn. «Almatygıprogor» men «Dorproekt» ınstıtýttarynyń mamandary óz jumystaryn joǵary deńgeıde atqardy. Keıin bóget qosymsha nyǵaıtyldy, — dedi tarıhshy.
Osylaısha Kishi Almaty shatqalyndaǵy selden qorǵaý bógeti men Medeý muzaıdyny — qalaǵa qaýip tóndirgen tabıǵı apatqa qarsy tura alatyn, ári turǵyndardyń súıikti ornyna aınalǵan biregeı sporttyq-gıdrotehnıkalyq keshenge aınaldy.
— Bir qaraǵanda, bárine tanymal «Medeý» muz aıdyny — bul kórkem ári mańyzdy oryn. Alaıda onyń artynda sel apatynan qorǵaıtyn bógetter tur. Dál osy bógetter — ǵasyrlarǵa jetetin ınjenerlik qurylymdar. Olar jarty ǵasyrdan astam ýaqyt boıy óz mindetin minsiz atqaryp keledi, — dedi tarıhshy Konstantın Cherepanov.
Eske salaıyq, buǵan deıin Medeý muz aıdyny syrǵanaý maýsymynan keıin birneshe jylǵa jabylǵanyn jazǵanbyz.
Rekonstrýktsııa 2025-2027 jyldar aralyǵynda júrgiziledi. Joba boıynsha Medeý muz aıdynynyń aınalasynda jańa alleıalar men serýenge arnalǵan joldar paıda bolady.