Rashıd Jaqsylyqov: Qashaǵannyń iske qosylýy - syrtqy tabysty ulǵaıtady

ASTANA. QazAqparat - Munaı baǵasy birde tómendep, birde kóterilip, el daǵdaryp tur. Daǵdarystan qaıtsek jol tabamyz? Qashaǵan ken qoınaýy iske qosylady dep otyrmyz.

Qashaǵan iske qosylsa, eldi tyǵyryqtan shyǵara ala ma?  Buǵan Munaı servıstik kompanııalar odaǵynyń tóraǵasy Rashıd Jaqsylyqov ne deıdi? «Aıqyn» gazeti tilshisiniń suhbaty osy máseleni qaýzaıdy.

***

- Rashıd myrza, jyl sońyna deıin Qashaǵan ken orny iske asyrylady degen edi. Jyl aıaqtalýǵa da eki-úsh aı qaldy. Іske qosyp úlgere alamyz ba?

- Ózderińizge belgili, memleketimiz bıyl jyl sońyna deıin 76 mıllıon tonna munaı óndirýdi kózdep otyr. Árıne, bul ótken jyldarǵa qaraǵanda 5-6 mıllıon tonnaǵa tómen kórsetkish. Bıyl Qashaǵan ken qoınaýy iske qosylmaǵan jaǵdaıda, elimiz 74-75 mıllıon tonna shamasynda munaı óndiredi. Qashaǵannyń iske qosylýy jóninde sarapshylar oıy da ekige bólinip otyr: sheteldik sarapshylar qosylmaýy múmkin degen oılaryn jasyrmaı aıtyp otyrsa, elimizdiń sarapshylary Qasha­ǵannyń iske qosylatynyna senimdi. Osy turǵyda sheteldik sarapshylar nege senimsizdikpen qarap otyr degen zańdy suraq týyndaıdy. Onyń naqty sebepterine kóshsek, bizdiń mamandarymyz teńizden munaı óndirý jumysyn atqarmaǵanymyzdy jáne tájirıbemizdiń joqtyǵyn alǵa tartady. Onyń syrtynda, Qashaǵan ken qoınaýyn 2013 jyly iske qosylady dep jarııa qyldyq. Ókinishke qaraı, munaı tasymaldaý qubyrlary iske jaramsyz bolyp shyqty. Sol sebepti de, jospary­myzdyń iske aspaı qalǵanyn ózgeler betke basýda. Qazir dúnıejúzinde ınvestorlardy úlken jobalarǵa tartý máselesi kúrdelenip ketti. Ári úlken básekege aınalǵan. Munaıdyń baǵasy qubylmaly bolyp turǵan shaqta ınvestorlardy munaı óndirý jobalaryna  qarjy bólýge kóndirý de ońaı sharýa emes. Sheteldik sarapshylardyń negizgi aıǵaqtary osylar. Otandyq sarapshylar Qashaǵan ken qoınaýynyń iske qosylatynyna senimdi. Nege? Qashaǵandy iske qosý jumysyna myqty kompanııalar tartylyp otyr. Básekelestik zańynyń talaptaryn eskere otyryp, sarapshylar irikteý arqyly álemge tanymal kom­panııalardyń qyzyǵýshylyǵyn oıata bildi. Eleýishten ótkizý arqyly eń myqty ınvestorlarmen kelisimshart jasaldy. Investorlardyń syry belgili. Olar qarjylaı paıda tapqysy keledi. Ári shyǵynsyz-aq qomaqty qarjy tabýdy kózdeıdi. Básekeniń syryn biletin kil myqtylar. Qashaǵan ken qoınaýynyń jumysyn jandandyrý úshin ınvestorlar tarapynan óte aýqymdy qarjy jumsalyp otyr. Endi bizge sheginerge jer joq. Sondyqtan ınvestorlar shyqqan shyǵynyn aqtaý úshin bilimi men mol tájirıbelerin aıamaıtyn bolady. Osyndaı negizge súıene otyryp, Qashaǵannyń iri tabys kózine aınalatynyna senim mol. Óz basym buǵan senemin!  

-Qashaǵan ken orny iske assa, artyq qarjy taba alamyz ba?

- Árıne. Qashaǵan ken orny elimizge keletin syrtqy tabysty ulǵaıtady. NCOC kompanııasynyń basshylary bıyl jyl aıaǵyna deıin 500 myń tonna óndirip, ony tıimdi satýdy kózdep otyr. Keler jyly óndirilgen munaı kólemi budan da arta túspek. ıAǵnı, 5-6 mıllıon tonnaǵa jetkizýdi josparlap otyr. Qashaǵannyń elimizge quıatyn qarjylaı úlesin anyqtaý úshin danyshpan ekonomıst bolýdyń qajeti shamaly. Máselen, 5 mıllıon tonna óndirilgen ónim mólsheri bolsa, 1 tonnada 7 barrel bar desek, qazirgi munaıǵa baǵa turaqsyz kezdegi bir barreldiń quny 40$ dep alsaq, 5000000*7*40$, mine  naqty tabys. 

- Sońǵy kezderi álemdik munaı baǵasy birese tómendep, birese kóterilip otyrǵanyn jaqsy bilesiz. Bolashaqta baǵa turaqtanýy múmkin be?

- Naqtyraq aıtsam, munaı baǵasy bolashaqtaǵy 3-4 jyl ishinde turaqtana qoımasy anyq. Oǵan sebep, munaı óndirýshi elderdiń ózara óndirý mólsherlerin naqtylap alý máselesi múmkin bolmaı otyr. Óndirgen ónimdi shekteý máselesi boıynsha aýyzbirlik bolmaǵandyqtan, shıki munaıǵa kúndelikti naqty suranys 110 mıllıon barrel bolsa, 3 mıllıon barrelge jýyq artyq óndirilip otyr. Bul degenińiz - munaı baǵasynyń quldyraýyna basty sebep. Dúnıejúzilik naryqqa munaı shyǵaryp satyp otyrǵan memleket sany da jyl saıyn ulǵaıyp keledi. Bul turǵyda, eń kúrdeli másele, munaı óndirip otyrǵan ár memleket óndirgen ónimin munaı na­ryǵyndaǵy suranysqa baılanystyryp otyr. Árbir memleket óndiretin ónimin shekteıtin kelisim qujaty dúnıege kelgenshe munaı baǵasy qubylýyn jáne quldyraýyn toqtatpaıdy. Al shekteý qujatyn daıyndaý jáne kelisimge kelý úshin keminde 3-4 jyl ýaqyt kerek. 
- Munaı baǵasynyń tómendeýi eko­nomıkanyń damýyna da keri áserin tıgizbeı qoıǵan joq. Munaıǵa ǵana úmit artýǵa bolmaıtynyn sońǵy daǵdarys dáleldep berdi. Degenmen jańa ken oryndarynyń kóptep ashylýy bul pikirimizdi ózgerte ala ma?
- Suraǵyńyz óte oryndy. Qazir elimizdiń ekonomıkasyndaǵy olqy tus­taryn retteý óte mańyzdy bolyp tur.  Bizdiń óndirip otyrǵan munaıymyz nege kúrt tómendep ketti? Ony jandandyrý sharalary qandaı bolmaq? Bul janymyzǵa batyp otyrǵan kúrdeli másele. Bizdiń ken qoınaýlarymyz eskirdi, ony moıyn­daýymyz kerek. Tek qana Qyzylorda oblysy bir jyldyń ishinde 3 mıllıon tonna munaıdy kem berdi. Bul olqylyqtyń negizgi sebebi nede? Elimizdegi eskiden kele jatqan ken qoınaýlarynyń tozýy. Qazirgi tańda jańa ken qoınaýlaryn ashý mańyz­dyraq. Bul turǵyda memleket bos qarap otyrǵan joq. Sońǵy 3-4 jyldyń arasynda geolog mamandarǵa úlken qoldaý kórsetip keledi. Elbasy  Nursultan Nazarbaev jaqynda Anglııaǵa barǵan saparynda aǵylshyn memleketindegi iri geologııa kompanııalarymen kezdesip, elimizge jumysqa shaqyrǵanyn bárimiz jaqsy bilemiz. Bul jerde aıta ketetin másele, elge keletin kompanııalarǵa da qoıylatyn naqty talaptar bar. Eń bastysy, sheteldik kompanııalar otandyq kompanııalarmen 50 de 50 birlesken kásiporyn qurý, sol arqyly óz maman­darymyzdyń áleýetin kúsheıtip alý maqsaty tur. 

- «Elimizdiń ekonomıkasyn derbestendirip alý kerek» deısiz. Qaı turǵyda?

- «Qara altynnyń zamany ótip bara jatyr» degen pikirleri jıi estımiz. Iá, ol aşy shyndyq. Dúnıejúzindegi eshqandaı sarapshy munaı dáýiriniń aıaqtalýyna qansha jyl qalǵanyn naqty aıta almaı otyr. «Munaı dáýiri aıaqtaldy» dep oılaýǵa ne sebep bolyp otyr? Eń birinshi, janar-jaǵarmaıdy eń kóp qoldanatyn júk jáne adam tasymal­daıtyn kólikter ekenin bárimiz jaqsy bilemiz. Kún sanap kópshilik tarapynan elek­tromabılderge suranys kúsheıip keledi. Munaı eń arzan energııa qýaty bol­ǵanymen ekologııaǵa ákelip jatqan kesa­paty da az emes. Máselen, súıikti Almaty­nyń kólikten shyǵatyn kók tútinge qaqalyp turǵany árqaısysymyzdyń janymyzǵa batady. Jer-Anamyz adam balasyna aıanbaı qyzmet etip jatyr. Ǵaryshqa raketa ushyrýǵa aqyly jetken adamnyń qolynan tabıǵatqa zııansyz kólik oılap tabý keledi. Tek oǵan zııansyz kólik otynyn oılap shyǵaratyn bir ǵalym týylar degen oıda­myz. Ǵylymdy osyndaı re­volıýtsııa bola­ryn bilip otyryp, erteń munaıǵa suranys bolmaı qalǵan jaǵdaıda elimizdiń ekono­mıkasynyń kúre tamyry qaı sala bolmaq? Ol - aýylsharýashylyq salasy. Olaı deýimizge negiz kóp: birinshiden, mal ósirý ata-babamyzdan qalǵan mura. Babalarymyz bizge ulan-ǵaıyr jerdi qaldyrdy. Keń baıtaq jerimizde ne óspeıdi deseńizshi. Sol keń jerimizdi el ıgiligine paıdalanýymyz kerek. Dıqanshylyqty qolǵa alǵanymyz durys. «Eńbek etken erinbeı» toıatynyn bilse deımiz, árbir qazaq balasy. 

- Energetıka mınıstri «Bıylǵy jyly 76 mln tonna munaı beremiz» degen eken. Mınıstr nege bulaı boljam jasady dep oılaısyz?

- Energetıka mınıstriniń bıylǵy jyly týra 76 mıllıon kóleminde munaı óndiremiz dep senimdi túrde jarııa qylýy Qashaǵan ken qoınaýynyń bıylǵy jyldan keshikpeı, mejelegen ýaqytynda iske qosylatynyna taǵy da naqty bir dálel dep qabyldaýymyzǵa bolady. 

- Qara altynnyń quny qazir eldi qýant­paı tur. Baǵa teńselip turǵan shaqta munaı servıstik kompanııalar qalaı kúı keship júr? 
- Sońǵy eki jyl munaı salasynda qyzmet kórsetip otyrǵan kompanııalarǵa da óz áserin tıgizbeı qoıǵan joq. Degenmen ekonomıkamyzda mundaı týrbýlenttik kezeńderdi birinshi ret bastan keship otyrǵan joq. Budan da qıyn kezder bastan ótti. Sondyqtan tyǵyryqtan shyǵý ımmýnı­tetimiz óte myqty desem de bolady. Іri ken qoınaýyn ıgerýshi TShO, KPO sııaqty kompanııalardyń qasynda júrip, dúnıe­júzilik kompanııalarmen de básekelestikke túsip, ysylyp aldyq. Bul kezeńdi shyńdalý ýaqyty dep qabyldaımyz. Arty toqshylyq bolaryna senimimiz kúshti. 

- Munaıly óńirlerdiń jaı-kúıine alańdaýshylar kóp. Munaı sharyqtap turǵan ýaqytta da, mańdaıy shylqymaǵany belgili. Qazir eldegi aǵaıynnyń jaıy qalaı?

- Іri ken qoınaýlary tegisimen eldi mekenderge jaqyn ornalasqan. Qaı qalanyń ishinen munaı qubyrlaryn kórdińizder? Ken qoınaýlaryndaǵy negizgi qara jumystardy atqarýshylar aýyl azamattary. Elimizdiń qambasyna qarjyny elden erek tógip jatqanda sol munaı salasy. Munaıdan túsken tabystan tek qana qalalar gúldengen joq. Qanshama zaýyttar salyndy. Qanshama jastarymyz «Bolashaq» baǵ­darlamasymen shetelde oqyp keldi. Áskerı kúshimiz jańaryp, jańǵyrtyldy. Mektep, aýrýhanalar, bala-baqshalar, áleýmettik álsiz toptar, osylaı aıta berseń, taýsylmaıtyn qyrýar sharýanyń iske qosylýynyń qaınar bulaǵyna aınalǵan munaı salasy, el estip kórip bilmeıtin aýyl azamat­tarynyń arqasynda júzege asyp jatqany ras. Sol azamattar turyp jatqan aýyldarda aýyzsý belgili ýaqytpen beriledi. Jol máselesi óz aldyna, ekologııa zardaby da joq emes. Qazir ken qoınaýyn ıgerý­shilermen aýyldy jerdi ormandandyrý jumystaryn uıymdastyryp otyrmyz. Qudaı buıyrtsa, bul jobalar da iske asatyn kún alys emes. 

Áńgimelesken 
Gúlzına BEKTAS