Eýrazııalyq yntymaqtastyqtyń jańa belesi: Qazaqstannyń kóshbasshylyq róli
ASTANA. KAZINFORM — «Rossııskaıa gazeta» Dýshanbede ótken sammıtte Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev kótergen bastamalarǵa arnalǵan maqala jarııalady. Reseı Úkimetiniń resmı basylymy atap ótkendeı, Reseı Ortalyq Azııamen ıntegratsııadan tys qalǵysy kelmeıdi, qalyp ta qoıa almaıdy, óıtkeni bul óńirmen ony tereń ekonomıkalyq ári mádenı-gýmanıtarlyq baılanystar biriktiredi, olardyń tamyry ortaq tarıhqa baryp tireledi, dep jazdy Kazinform agenttigi.
Basylymnyń jazýynsha, Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaq qurylǵan tusta, onyń bastaýynda Qazaqstan turǵan. Sondyqtan da Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev óz sóziniń basynda Qazaqstan men Reseı arasyndaǵy álemdegi eń uzyn qurlyqtyq shekaraǵa (7,5 myń shaqyrymnan astam) nazar aýdarýy tegin emes.
Sondaı-aq Memleket basshysy 2024 jyly Reseı men Ortalyq Azııa arasyndaǵy jalpy saýda aınalymynyń eleýli bóligi Qazaqstanǵa tıesili ekenin naqty sandarmen atap ótti: óńir boıynsha 50 mıllıard AQSh dollaryn quraıtyn saýda kóleminiń 28 mıllıardy Máskeý men Astananyń úlesine tıedi.
— Qazaqstan men Reseı ózara odaqtastyqqa, strategııalyq seriktestikke jáne, saıyp kelgende, dostyqqa berik baılanǵan elder, — dep atap ótti Qasym-Jomart Toqaev Reseı Prezıdentimen kezdesý barysynda.
Al Reseı Prezıdenti óz kezeginde Máskeý men Astananyń «postkeńestik keńistiktegi ıntegratsııalyq úderisterdiń bastamashysy bolǵanyn» eske saldy.
Mazmundy, kreatıvti ıdeıalar týraly
Eki eldiń geografııasy men ortaq tarıhı taǵdyry olardyń tyǵyz qarym-qatynas ornatýyn qamtamasyz etip otyr, dep jazdy «Rossııskaıa gazeta». Osy tusta Reseı men Qazaqstan úshin asa mańyzdy bir saýal týyndaıdy: aldaǵy ýaqytta qos eldiń jańa býyn basqarýshy kadrlary, sondaı-aq Ortalyq Azııa memleketteriniń ókilderi bir-birimen qalaı baılanys ornatady? Halyqtar arasyndaǵy ózara árekettestik qalaı qalyptasady?
Búginde Qazaqstannyń 60 joǵary oqý orny Reseıdiń 50 ýnıversıtetimen áriptestik ornatqan. Reseıde bilim alyp jatqan qazaqstandyq stýdentterdiń sany 60 myńnan asty.
Qazaqstanda Reseıdiń 9 jetekshi joǵary oqý ornynyń fılıaly ashylǵan. Olardyń qatarynda bıyl ashylǵan MGIMO fılıaly da bar. Sondaı-aq Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti Omby memlekettik ýnıversıtetiniń bazasynda óz fılıalyn ashty.
Dýshanbedegi Táýelsiz Memleketter Dostastyǵyna múshe memleketter basshylary keńesiniń otyrysynda Prezıdent Toqaev Kreatıvti ındýstrııalar qaýymdastyǵyn qurý bastamasyn kóterdi. Bul qaýymdastyq TMD-nyń Gýmanıtarlyq yntymaqtastyq jónindegi memleketaralyq qorynyń negizinde qurylmaq.
Basylymnyń jazýynsha, jańa qurylymnyń negizgi mindetteri — jas daryndardy qoldaý, birlesken jobalardy júzege asyrý jáne TMD keńistiginde kreatıvti ekonomıkanyń ekojúıesin qalyptastyrý bolmaq.
Aıta ketý kerek, TMD Parlamentaralyq Assambleıasy deńgeıinde bıylǵy jyly «Kreatıvti (shyǵarmashylyq) ındýstrııalar týraly» úlgilik zań ázirleý jumysy aıaqtaldy. Bul bastama osy saladaǵy ınstıtýtsıonaldyq jumystan naqty iske kóshý kezeńiniń bastalǵanyn bildiredi.
— Qazaqstan, aıta keteıik, bul baǵytty belsendi damytyp keledi: barlyq iri qalalarda kreatıvti habtar ashylyp jatyr. Osy salada jumys isteıtin kásipkerler úshin arnaıy salyqtyq rejım engizilgen. Kreatıvti ındýstrııany qoldaý maqsatynda tıisti zań da qabyldandy. Búginde Qazaqstandaǵy kreatıvti sektordyń qosylǵan quny 2 mıllıard dollardan asty, bul salada 143 myń adam eńbek etedi, — dep jazady «Rossııskaıa gazeta».
2024 jyly Qazaqstannyń kreatıvti ındýstrııalar salasy úshin jahandyq ınnovatsııalar reıtınginde aıtarlyqtaı alǵa jyljý boldy. QR Mádenıet jáne aqparat mınıstrliginiń málimetine sáıkes, el «Kreatıvti taýarlar men qyzmetter» kórsetkishi boıynsha 93-orynnan 65-orynǵa kóterilip, «Ulttyq fılmder óndirisi» kórsetkishi boıynsha 60-orynnan 31-orynǵa deıin jyljydy.
Reseı de osy salaǵa basa nazar aýdaryp otyr. 2024 jyly kreatıvti ekonomıkanyń jalpy qosylǵan quny 7,5 trıllıon rýblge jetip, onyń Reseıdiń jalpy ishki ónimindegi úlesi 4,1%-dy qurady. Bul kórsetkish 2017 jyly 2,8% bolǵan edi.
Jalpy alǵanda, kreatıvti ındýstrııa mádenı dıplomatııanyń tıimdi quralyna aınalyp keledi. Ol memleketter arasyndaǵy senimdilikti, dostyq pen kórshilik qatynastardy nyǵaıtýǵa yqpal etedi. Óner, dızaın, kıno, mýzyka jáne basqa shyǵarmashylyq túrleri arqyly TMD elderi ózara syılastyq pen ıdeıa almasýǵa negizdelgen jańa yntymaqtastyq formalaryn qura alady jáne, mańyzdysy, jahandyq naryqqa básekege qabiletti ónimder shyǵarýǵa múmkindik alady.
Osylaısha, Qazaqstan ózine tán ereksheligimen ekonomıkanyń basym salalaryndaǵy damý perspektıvalaryn «jumsaq kúsh» saıasatymen ushtastyryp, jahandyq ózgerister jaǵdaıynda bul baǵyttyń mańyzdylyǵy artyp kele jatqanyn kórsetti.
Eýrazııaǵa bastaıtyn kópir
Dýshanbedegi kún tártibi «Ortalyq Azııa – Reseı» sammıtteri men TMD memleketteri basshylary keńesiniń taǵy bir basymdy máselesi retinde kólik jáne logıstıka salasyn kórsetti.
— Prezıdent Pýtın «Soltústik – Ońtústik» jáne «Shyǵys – Batys» baǵyttaryn damytý, jańa transkontınentaldy dálizderdi qurýdy negizgi mindet dep sanaıdy jáne Odaqtyń ortasynda ornalasqan Qazaqstannyń osy úderistegi ornyn erekshe atap ótti, — dep jazady basylym.
Prezıdent Toqaev ónimdi saýda-ekonomıkalyq yntymaqtastyq tek belsendi jumys isteıtin kólik dálizderi arqyly ǵana múmkin bolatynyn basa aıtty. «Soltústik – Ońtústik» dálizi TMD elderine Parsy shyǵanaǵy men Ońtústik Azııa elderiniń naryqtaryna tikeleı qoljetimdilik ashady.
Bolashaqta dálizdiń shyǵys tarmaǵyn ınvestıtsııalyq jáne ınfraqurylymdyq qoldaý jónindegi Birlesken baǵdarlamany iske qosý josparlanyp otyr, oǵan halyqaralyq qarjy ınstıtýttary men ınvestıtsııalyq qorlar tartylýy múmkin.
2024 jyly 2,5 mln tonnaǵa jetken «Soltústik – Ońtústik» dáliziniń ótkizý qabiletin 2027 jylǵa qaraı eki esege kóbeıtý josparlanyp otyr. «Shyǵys – Batys» dálizi men Qytaıdyń «Beldeý jáne jol» megajobasymen baılanysty Transqaspıı baǵyty (TQB) da qarqyndy damyp keledi.
Barlyq osy baǵyttardy úılestirý úshin Qazaqstan Prezıdenti TMD-nyń tsıfrlyq kartasyn jasaý ıdeıasyn usyndy. Bul karta ulttyq josparlar men kólik dálizderin biriktirýge múmkindik beredi.
— «Joldar men baǵdarlamalyq qamtamasyz etýdiń úılesimi» dálizderdi ınvestorlarǵa ashyq ári tartymdy etedi. Qýattardy úzdiksiz jáne tolyq brondaý, jetkizý ýaqytynyń (ETA) birtutas esebi jáne túsinikti esep-qısaptyń toqtap qalýynan ári aıyppuldardyń aldyn alýǵa kómektesedi. Tsıfrlyq karta qıyn jerlerdi — mysaly, Kaspııdegi daýyl nemese jóndeý kezinde — aınalyp ótýge múmkindik beretin dınamıkalyq marshrýttaýdy qamtamasyz etedi. Al tsıfrlyq nakladnoılar men elektrondy qujat almasý dáliz shekarasyndaǵy qolmen júrgiziletin qujat aınalymyn joıady, — dep jazady «Rossııskaıa Gazeta».
Sonymen qatar, Qazaqstan bastamasymen daıyndalyp jatqan TMD-nyń negizgi kólik arterııalaryn úılestirý tujyrymdamasy da aıaqtalýǵa jaqyn. Bul qujatqa júk tasymalynyń aǵymyn basqarý, shyǵyndardy azaıtý jáne táýekelderdi mınımýmǵa túsirý maqsatynda jasandy ıntellekt tehnologııalaryn engizý týraly baptar engizý usynylady.
Osy jáne basqa da jobalardyń basty maqsaty — Eýrazııa tranzıtin kólik aǵyndary men derekterdi úılestirip basqarý rejımine kóshirý, júkterdi tasymaldaý úshin biryńǵaı ekojúıe qurý. Bul endi jaı kólik dıplomatııasy emes — bul óndiristik qýattardy, lokomotıvter, vagondar, rels joldaryn, kópirler men týnnelder, termınal-logıstıkalyq keshenderdi salýdy esepke alatyn basqarylatyn ındýstrııalyq baǵdarlama. Bul ádis júk jóneltýshilerge, bankter men qorlarǵa jaqsy tanys.
Basylymnyń jazýynsha, Qazaqstannyń kólik jáne logıstıka salasyndaǵy belsendiligi onyń geografııalyq ornalasýymen túsindiriledi. Eldiń orny ony Shyǵys pen Batys, Soltústik pen Ortalyq arasyndaǵy tabıǵı kópirge aınaldyrady jáne Evrazııanyń kólik-logıstıkalyq jelisiniń ortalyq býyny bolýǵa múmkindik beredi. Qazaqstan aýmaǵy arqyly 11 halyqaralyq kólik dálizi ótedi, onyń ishinde bes temirjol jáne alty avtomobıl joldary bar, olar arqyly Azııa men Eýropa arasyndaǵy qurlyqtaǵy júkterdiń shamamen 85%-y tasymaldanady.
— Qazaqstan kóptegen jyldar boıy zamanaýı kólik-logıstıkalyq júıeni qurýmen aınalysyp keledi: Qytaıdan Eýropaǵa, Reseıden Iranǵa, odan ári Úndistan men Pákistanǵa aparatyn temirjol jáne avtomobıl joldaryn túzep, jańa áýejaılar men teńiz porttaryn salyp, saýdaǵa kedergi keltiretin tar jerler men bógetterdi joıady. Sońǵy 15 jylda kólik salasyn jańǵyrtýǵa 35 mıllıard dollardan astam ınvestıtsııa salyndy. 2030 jylǵa deıin 11 myń kılometr jol jóndelip, 5 myń kılometr jańa temirjol salynady dep josparlanǵan, — dep jazady gazet.
2025 jyldyń kúzinde Qazaqstan Qytaı shekarasyndaǵy «tar jerdiń» máselesin sheship, Dostyq-Moıynty temirjol jelisiniń ekinshi jolyn saldy. Almatyny aınalyp ótetin aınalma jol qurylysy aıaqtalýǵa jaqyn, sondaı-aq mańyzdy Moıynty — Qyzyljar ýchaskesiniń qurylysyn jalǵastyryp jatyr.
Jańa Baqty — Aıagóz temirjol jelisiniń qurylysy júrgizilip jatyr, sondaı-aq Qytaımen úshinshi temirjol shekaralyq ótkeli qurylady.
Sonymen qatar, «Batys Eýropa — Batys Qytaı» avtomobıl dáliziniń ótkizý qabiletin arttyrý sharalary júzege asyrylmaq. Bul dálizdiń Qyzylordadan Reseı shekarasyna deıingi ýchaskesi tórt jolaqty qozǵalysqa aýystyrylmaq.
Aqtaý portynda TMTM baǵyty boıynsha júk aınalymyn arttyrýǵa baǵyttalǵan konteınerlik hab jobasy aıaqtaldy. Osy dáliz arqyly birinshi jartyjyldyqta tranzıttik konteıner aınalymy 32,4 myń TEU (jıyrma fýttyq ekvıvalent) qurap, ótken jylmen salystyrǵanda eki ese ósti.
Osy jáne basqa da sharalar tasymal kóleminiń turaqty ósýin qamtamasyz etedi. Dýshanbe sammıtinde Prezıdent Toqaev atap ótkendeı, sońǵy úsh jylda Reseıden Ortalyq Azııaǵa Qazaqstan arqyly ótetin temirjol tranzıti 26%-ǵa ósip, 30 mıllıon tonnadan asty. Kerisinshe baǵyttaǵy tranzıttiń kólemi shamamen 50%-ǵa ulǵaıdy. Sonymen qatar, Reseıden Qytaıǵa Qazaqstan arqyly tranzıttik jetkizilimder úsh ese kóbeıip, 5 mıllıon tonnany aınalyp ótti.
Osylaısha, TMD keńistiginde transporttyq-logıstıkalyq júıeni damytý strategııasy sátti júzege asyrylyp, bul aımaq elderin Eýrazııanyń negizgi tranzıttik túıinine aınaldyrady. Qoldanystaǵy dálizderge bolashaqta jańa dálizder qosylýy josparlanyp otyr. Mysaly, qyrkúıektiń basynda Qytaıdyń Tıantszın qalasynda ótken ShYU sammıtinde «Transaltaı dıalogyn» ornatý perspektıvalary talqylandy — bul Reseı, Qazaqstan, Qytaı jáne Mońǵolııany biriktiretin jańa bastama.
Transport dálizderiniń turaqty damýy birikken transporttyq keńistikti qalyptastyrýǵa jáne ekonomıkalyq baılanystardy keńeıtýge qolaıly jaǵdaı týǵyzady. Eýrazııalyq aǵyndardy, olardyń jyldamdyǵy men tabystylyǵyn basqarý TMD úshin jańa urpaqtyń tsıfrlyq logıstıka standarttaryn belgileıdi.
— Osylaısha, negizgi qorytyndy — Qazaqstan Eýrazııalyq ıntegratsııa úderisinde Reseıdiń eń mańyzdy seriktesi bolyp tabylady. Astana mádenı-gýmanıtarlyq saladan bastap saýda-ekonomıkalyq baǵyttarǵa deıin barlyq negizgi baǵyttar boıynsha baılanystyrýshy býyn retinde shyǵyp, TMD elderin biriktiretin «jumsaq kúshtiń» jetekshisi mártebesin nyǵaıtady jáne shyǵys pen batys naryqtaryn jalǵaıtyn iri logıstıkalyq habqa aınalyp otyr, — dep qorytyndylaıdy gazet.
Qazaqstan kreatıvti ındýstrııadan bastap jasyl energetıkaǵa deıingi jańa ekonomıkalyq salalardy izdeýde mańyzdy elge aınalyp otyr. Toqaevtyń usynystary TMD elderin qurý men ilgerileý, jańa ıdeıalar men múmkindikter ortalyǵyna aınaldyrýǵa baǵyttalǵan keshendi ári pragmatıkalyq strategııany bildiredi.
Buǵan deıin Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev «Ortalyq Azııa — Reseı» ekinshi sammıtinde sóılegen sózinde Dýshanbe sammıtiniń nátıjesi óńirlik yntymaqtastyqta jańa taraýdy ashatynyna senimdi ekenin aıtqan edi.