Petropavlda HІH ǵasyrda 9 meshit jumys istegen
PETROPAVL. KAZINFORM — Petropavl kezinde «kópester qalasy» atandy. Saýda-sattyq toǵysqan shahar qarqyndy damyp, sáýleti erekshe ǵımarattar boı kóterdi. Sonyń ishinde meshitter de bar.
XIX ǵasyr men XX ǵasyrdyń basynda Petropavlda toǵyz meshit jumys istep, aımaqtaǵy aǵartýshylyqtyń mańyzdy ortalyǵyna aınaldy.
Ýaqyt kóshinde talaı meshit joıylǵanymen, búginge jetkenderi de bar.
— Bir ýaqytta toǵyz meshit bolýy bir qaraǵanda kóp sekildi kórinýi múmkin. Kóbi bizdiń zamanǵa deıin saqtalmaǵan negizi. Óıtkeni aǵashtan salynǵandary órtenip ketken. Qazirgi ýaqytta sol ýaqyttan jetken úsh meshit bar. Ekeýi jumys istep tur. Reseı ımperııasynyń qolastynda bolsaq ta, múftııatymyz boldy. Sol ýaqytta soltústik óńirler Orynbor múftıligine qarady, — deıdi oblystyq «Qyzyljar» ortalyq meshitiniń bas ımamy Hamzat Qajymuratuly.
Onyń aıtýynsha, keıinirekte óńirdi Orynbor múftıliginen bólip alǵan. Soltústik óńirler sol ýaqytta múftııatsyz qalady.
Osy jerdegi din qaıratkerleri, jergilikti atqaminerler Kókshetaý týmasy, biraq dinı ilimdi osy Qyzyljarda alǵan Naýryzbaı Talasuly — Naýan haziretke baryp, Ózbekstanda Kókala tash mediresesinde ustaz bolyp júrgen jerinen elge alyp keledi.
— Elge kelgennen keıin Naýan haziret qyzmetine bilek sybana kirisip, eń aldymen meshit sanyn kóbeıtýge kúsh salady. Dinı baǵytta ǵana emes, sol kezdegi medreselerde jaǵrafııany da, orys tilin de, án-kúıdi, kádimgideı jan-jaqty, adamdy tulǵa retinde qalyptastyrýǵa kerekti taqyrypta bilim bergen. Halyqty saýattandyrý, shoqyndyrýdyń aldyn alý, bul tek qalada ǵana emes, ár eldi mekende júrgizildi. Ár rýdyń kishigirim meshiti, medresesi bolǵan, — deıdi Hamzat Qajymuratuly.
Zertteýshilerdiń aıtýynsha, Qazaqstanda alǵashqy meshitter ońtústikte paıda bolǵan. Qyzyljar óńirinde HVІІІ ǵasyrda ǵana salyna bastaıdy.
Soltústik Qazaqstan memlekettik arhıv derekteri boıynsha 1862 jyly Petropavlda 1185 turǵyn úı, 3 shirkeý, tórt meshit bolǵan eken.
Al 1865 jyly qalada 8 myńǵa jýyq adam tursa, sonyń 3269-y — musylman bolǵan.
— Alǵashqy meshitter jergilikti jerlerde qurylǵanyn 18 ǵasyrdyń basyndaǵy derekterden kóremiz. Al resmı túrde alǵashqy meshittiń salynýyna Reseı memleketi tikeleı aralasqan. Áıel patsha ımperator ІІ Ekaterına 1795 jyly osy qalada meshit salý úshin 5 myń rýbl aqsha bóledi. 5 myń rýbl ol kezeńde úlken qarajat bolǵan. Sóıtip Oıqalada meshittiń qurylysy bastalyp ketedi. Biraq ol aıaqtalmaı qalady. Munarasyna naızaǵaı túsedi. Sonymen birge tizimge enbegen onynshy meshit te bolǵan eken. «Menovoı dvor» — aıyrbas saraıy bolǵan. Sonyń aýmaǵynda da aǵashtan meshit turǵyzylǵan. Jalpy on meshit bolsa, sonyń altaýy tastan qalanǵan — «sobor meshiti» dep atalady, — deıdi Soltústik Qazaqstan memlekettik arhıviniń dırektory, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty Sáýle Málikova.
Alǵashqy meshit qurylysyna kópester ıAýshev pen Qasymovtar tikeleı atsalysqan. Keı derekterde memleket qazynasynan bólingen qarjy jetpeı qalyp, qalǵanyn jergilikti baı Qasymnyń bergendigi aıtylady.
Sonyń qurmetine meshit Qasymnyń esimimen atalyp ketedi. Sonymen qatar kópes meshitke birneshe ǵımaratty syıǵa berip, janynan medrese ashty.
Qazir Oıqaladaǵy meshittiń tek bir bóligi ǵana saqtalyp qalǵan. Ol da jeke kásipkerdiń qolynda.
— Bul resmı túrde birinshi bolǵanymen, 1920-synshy jylǵy qujattarda № 2 meshit dep atalady. Birinshi meshit búgingi Nan kombınaty aýlasynda bolǵan. Keıinirekte ol buzylyp qalǵan. Al № 3 meshit qazirgi Jambyl-Konstıtýtsııa kóshleriniń qıylysyna jaqyn ornalasqan soborlyq meshit. Ol Maǵjannyń esimimen tikeleı baılanysty. Bul meshitte dinı joǵary bilimi bar Muhametjan Begishov ustazdyq jasaǵan, ımamy bolǵan. Shyǵys tilderin de Maǵjanǵa oqytqan, úıretken osy kisi, — deıdi Sáýle Málikova.
«Din-Muhammad» — Petropavldaǵy osy kúnge deıin jetken kóne meshittiń biri.
— Bizdiń meshittiń tarıhy tereńde jatyr. 1854 jyly meshitti sibir tatary, kópes Dinmuhammad Bachýrın osyndaǵy tatarlardyń qoldaýymen salady. 1938 jylǵa deıin meshit retinde jumys istegen. Kópti kórgender bul meshittiń 84 metrlik munarasy bolǵanyn aıtatyn. Bul ǵımaratty kezinde túrli maqsatta paıdalanǵan eken. Soǵys kezinde gospıtal bolǵan. Keıin sport qaýymdastyǵy ornalasty. Tatar-bashqurt qaýymy ákimdikke ótinish aıtyp, 90 jyldardyń sońynda bizge osy meshitti berdi. Quryp ketýdiń az-aq aldynda turdy. Ne terezesi, ne shatyry, ne edeni bolmady. Kópshilik úles qosyp, meshitti jónge keltirdi. Qazir qolymyzdan kelgenshe saqtap qalýǵa tyrysýdamyz. Bıyl shatyryn jóndettik. Jańadan jeldetkish ornattyq, synyptardy zamanaýı jóndedik. Josparymyz da kóp. Tarıhı oryn bolǵandyqtan kelip-ketetin qonaqtar kóp. Sol sebepti aınalasyn jónge keltirýge kómektesse degen tilek bar, — deıdi «Din-Muhammad» meshiti janyndaǵy tatar-bashqurt musylmandar qaýymynyń tóraǵasy Ibragım Ahmetjanov.
Búginge deıin saqtalǵan meshittiń taǵy biri — qazirgi «Nur» meshiti. Ony kópes Valıd jáne Halıd ıAngýzarovtar 1882 jyly kúıdirilgen qyzyl kirpishten turǵyzady.
— Keńes Úkimeti qurylǵannan keıin meshitterdi ártúrli syltaýmen japty. Munarasyn qulatqan, al mıhraby, zaly sol burynǵy qalpynda saqtalǵan. Bul jerde Pıoner úıi boldy deıdi, keıin sport zal bolǵan eken. 1991 jyly osy meshit qaıta ashyldy. Ǵımarat kirpishten salynǵan. 200 adam syıady. Munda úlken zal bar, ımamdardyń jáne quran oqıtyn bólmeler bar. Meshittiń aýlasynda ashana jumys isteıdi, — deıdi meshittiń naıb ımamy Shopan Jolkenuly.
Petropavldaǵy tarıhy erekshe ǵımarattardyń biri — Kırov atyndaǵy zaýyttyń aýmaǵynda turǵan kóne meshit.
Kóp jyldar boıy kásiporynnyń qoımasy bolǵan nysan memleket menshigine qaıtarylyp, birer jyl buryn Islam mádenıeti mýzeıi bolyp qaıta ashyldy.
Ǵımarattyń bastapqy kelbetin saqtaýǵa basa mán berildi.
— 1857 jyly jergilikti baı Muhametjan Dáýletkeldıevtiń bastamasymen, halyqtyń qarajatymen meshit boı kótergen. Mańaıynda óziniń atqorasy, sabaq beretin medresesi bolǵan. Ol jerde eresekter, áıelder ǵana emes, balalar da bilim alǵan. Tárbıege kóp mán bergen. Keı derekterde bir ýaqytta 600 adamǵa deıin sájde jasaǵan dep aıtylady, — deıdi Islam mádenıeti mýzeıiniń dırektory Murat Ámirjanov,
Búginde Soltústik Qazaqstan oblysynda 54 meshit jumys isteıdi jáne olardyń qatary jańa meshittermen tolyǵyp keledi.
Buǵan deıin XIX ǵasyrdaǵy biregeı sáýlet eskertishi sanalatyn Jarkent meshitiniń syryna úńilgen edik.
