Parıj kelisimine - 10 jyl: álem klımattyq ózgeristermen kúreste nege qol jetkizdi

ASTANA. KAZINFORM – 2025 jyly Parıj kelisimine qol qoıylǵanyna týra on jyl tolyp otyr. Osy ýaqyt ishinde álem jańartylatyn energııa kózderin damytýda aıtarlyqtaı jetistikke jetkenimen, kómirqyshqyl gazynyń shyǵaryndylary áli de ósip keledi, dep habarlaıdy DW.

10-21 qarasha aralyǵynda Brazılııanyń Belen qalasynda BUU-nyń klımattyń ózgerýine arnalǵan 30-konferentsııasy — COP30 ótedi. Ǵalymdar jahandyq jylynýdyń árbir úles gradýsy mıllıondaǵan adamnyń ómiri men qaýipsizdigine áser etetinin eskertedi.

Parıj kelisimi 2015 jyly qabyldanyp, 200-ge jýyq eldi ǵalamdyq temperatýrany 2°C-tan tómen deńgeıde ustap turýǵa jáne ǵasyr sońyna deıin 1,5°C sheginen aspaýǵa mindettedi. Biraq BUU Qorshaǵan orta baǵdarlamasynyń 2025 jylǵy esebinde bul mejeniń endi is júzinde oryndalýy múmkin emestigi aıtylǵan.

Jer betindegi elder qazirgi mindettemelerin tolyq oryndasa da, 2100 jylǵa qaraı jerdiń ortasha temperatýrasy 2,3-2,5°C-qa kóteriledi dep boljanyp otyr. Bul ótken jylǵy boljamnan (2,6-2,8°C) tómen bolǵanymen, jahandyq jylynýdyń qarqyny báseńdemegenin kórsetedi.

Sońǵy onjyldyq — adamzat tarıhyndaǵy eń jyly kezeń boldy. Ótken jyly aýa temperatýrasy rekordtyq deńgeıge jetti. Ǵalymdardyń esebinshe, jylý áserinen mınýt saıyn bir adam kóz jumady, al aýa lastanýy jyl saıyn 2,5 mıllıon adamnyń ómirin qysqartady.

2024 jyly atmosferaǵa shyǵarylǵan parnıktik gaz kólemi 53,2 gıgatonnaǵa jetip, 1990 jylmen salystyrǵanda 65%-ǵa artqan. Negizgi úles energetıka salasyna tıesili. Shyǵaryndylardyń úshten ekisi segiz iri ekonomıkaǵa — Qytaı, AQSh, EO, Úndistan, Reseı, Indonezııa, Brazılııa jáne Japonııaǵa tıesili.

Sońǵy on jylda jańartylatyn energııa kózderiniń úlesi úsh eseden astam ósti. Qazir olar álemdik elektr energııasynyń 40% qamtamasyz etedi. Tek Qytaıdyń ózi bir jylda qalǵan barlyq elder qosqannan da kóp kún stantsııalaryn ornatqan.

Kún jáne jel energetıkasyna salynǵan ınvestıtsııalar alǵash ret qazba otynyna quıylǵan qarjydan eki ese asyp tústi. Elektromobılder naryǵy da jyldam damýda: sońǵy on jylda olardyń úlesi 1%-dan 25%-ǵa deıin ósti.

Biraq kómir men munaı da artta qalǵan joq. Jasyl tehnologııanyń jetistigine qaramastan, kómir tutyný kólemi 2024 jyly tarıhı maksımýmǵa jetti. Al qazba otyndaryn sýbsıdııalaý kólemi jylyna 1,6 trıllıon dollarǵa deıin ósken.

Parıj kelisimi maqsattaryna jetý úshin ne isteý kerek? BUU baıandamasyna sáıkes, 2035 jylǵa qaraı qazirgi mindettemeler jahandyq shyǵaryndylardy bar bolǵany 10%-ǵa qysqartpaq.

Maqsatqa jetý úshin:

• kómir tutynýdy 10 esege azaıtý,

• ormandy kesýdi toqtatý sharalaryn 9 esege kúsheıtý,

• jańartylatyn energııanyń ósimin eki ese arttyrý,

• klımattyq qarjylandyrýdy jylyna 1 trıllıon dollarǵa deıin kóbeıtý,

• iri qalalarda qoǵamdyq kólikti keńeıtý qajet.

Sarapshylar atap ótkendeı, klımattyń ózgerýine qarsy naqty is-qımyldarsyz ǵasyr sońynda álem jylyna 57 kúnge sozylatyn ystyqpen betpe-bet keledi.

Parıj kelisiminiń 10 jyldyǵy — adamzattyń tabıǵatpen qarym-qatynastaǵy jaýapkershiligin qaıta baǵamdaıtyn syn sátke aınaldy.

Aıta keteıik, keıingi 100 jylda jer temperatýrasy qalaı ózgergenin mynaý siltemeden oqyńyz.