Óz isimdi urpaqtarym jalǵastyratynyna senemin – fermer Sálimbaı Mádıev
Aýyl sharýashylyǵy salasyn órge bastyrý úshin ne isteý kerek? Aýyldy saqtap qalýdyń joldary qandaı? Mine, osy saýaldar tóńireginde Kazinform tilshisi Batys Qazaqstan oblysy Terekti aýdanyndaǵy sharýa qojalyǵynyń basshysy Sálimbaı Mádıevpen suhbattasqan edi.
- Sálimbaı Abylaıuly, aýyl sharýashylyǵy salasynda kópten beri eńbek etip kelesiz. Osy salanyń beıneti men qıyndyqtary, erekshelikteri jóninde ne aıtasyz?
- Men kózimdi eńbekpen ashtym. Terekti aýdany Alǵabas stantsııasynda týyp-óstim. Ákem ómir boıy temirjolshy boldy. 1969 jyly mektep bitirgennen keıin «Trýdovık» ujymsharynda traktorshy boldym. Ataqty malshy Muqaı Dúısenovtiń úıinde jatyp, mal baqtym. Men kereýette, ózi jerde jatatyn. Sodan mal qaraýǵa oıatady. Ógizderdi bordaqylap, tapsyratyn.
1970 jyly Batys Qazaqstan aýyl sharýashylyǵy ınstıtýtynyń aýyl sharýashylyǵyn mehanıkalandyrý fakýltetine túsip, ınjener-mehanık mamandyǵyn alyp shyqtym. Qaıtadan óz aýylyma baryp, eńbek ettim. 1984 jyly Mıchýrın atyndaǵy ujymsharǵa aýysyp kelip, sonda 14 jyl boıy bas ınjener boldym.
1998 jyly «Mádıev» sharýa qojalyǵyn qurdym. Bastapqyda tek egin sharýashylyǵymen aınalystyq. 2002 jyldan bastap mal ósirýdi qolǵa aldyq. Áýeli sıyr saýyp, sútin ótkizip kórip edik. Onyń qıyndyqtary kóp boldy, sút tez ashyp ketedi. Sondyqtan etti baǵyttaǵy iri qara ósirýge kóshtik. Mysaly, 200 analyq maldan 180-deı buzaý alyp, sony bordaqylaımyz. 400-deı qoıymyz bar. Alaıda qıyndyqtar da joq emes.
Eń aldymen, Terekti oblys ortalyǵy Oral qalasyna jaqyn aýdan bolǵandyqtan, jer tapshy. Qojalyqtyń 7300 gektardaı jeri bolsa, sonyń basym kópshiligine egin egiledi. Jer eginnen bosaǵannan keıin soǵan mal jaıýǵa tyrysamyz. Qazirgi kezde biz ǵana egin sharýashylyǵymen aınalysamyz. Qumaqsaı aýyldyq okrýginde 12 sharýashylyq bolsa, basqalarynyń bári egindi qoıyp ketti.
Ekinshiden, jasyratyny joq, aýylda turatyndar azaıdy. Óıtkeni, qaladaǵy jaǵdaımen salystyrýǵa kelmeıdi. Mysaly, qalada jer alyp, úı salsań, ony eki ese baǵasyna ótkize alasyń. Al aýylda úı salsań, shyǵynnyń 20-30 paıyzyn da aqtamaýy múmkin jáne óz baǵasyna sata da almaısyń. Árkim óziniń bolashaǵyn oılaıdy, jaqsy jerde turǵysy keledi. Áleýmettik máseleler taǵy bar.
Bizdiń Qumaqsaı aýyly Terektiden 30, qaladan 35-40 shaqyrym qashyqtyqta ornalasqan. Men 14 jyl boıy aýdandyq máslıhattyń depýtaty boldym. Sol kezde sý, gaz, jol máselesi sheshilgen joq edi, 3 qabatty mektep ǵımaraty ábden tozyp turdy. Áýeli mektep kúrdeli jóndeýden ótkizildi. Sodan keıin 2009 jyly gaz qubyry tartyldy. «Aqbulaq» memlekettik baǵdarlamasy arqasynda aýyz sý kelgenine segiz jyl boldy. Tórt jyl buryn jolǵa asfalt tóseldi. Soǵan qaramastan, qazir aýylda 720-750-deı turǵyn qaldy. Eńbekke jaramdy adamdardyń kópshiligi qalada jumys isteıdi. Tańmen taksımen baryp, keshke qaıtady.
- Iá, aýylda egin baptap, tórt túlik mal ósirýdiń ońaı emestigin bilemiz. Osy oraıda mehanızator, mal dárigeri, malshy sekildi kadr máselesi qalaı sheshilip otyr? «Dıplommen aýylǵa» memlekettik baǵdarlamasyna baılanysty ne aıtasyz?
- Meniń aýyl sharýashylyǵy salasynda eńbek etkenime 54 jyl tolyp otyr. Qazirgi kezde oblys ortalyǵyna jaqyn aýdandarda sharýa qojalyqtary dalada bolǵanymen, ıeleri qalada turady. Men óz sharýashylyǵymnan ajyraǵan emespin. Agronom da, ınjener-mehanık te ózimmin. Kúnde saǵat tańǵy 5-te turyp, 7-ge deıin malshylardyń jaǵdaıyn bilemin. Sodan keıin mehanızatorlardyń qasynda bolamyn. Bizde eki aýysym degen joq. Mehanızatorlar jumysyn 19.00-20.00-de bitiredi. Olarǵa artyq júk salýǵa bolmaıdy. Onda tehnıka da synady, mehanızator da sharshaıdy. Aýyldyq jerde mal dárigeri de jetkilikti dep oılaımyn. Tek slesar, tokar, mehanızator, elektrmen, gazben pisirýshi sııaqty mamandardy daıarlaýǵa kúsh salý kerek. Aýyldardan malshy, mehanızator bolǵym keledi dep keletinder bar. Biraq bári jaraı bermeıdi. Ár nárseniń reti, jóni bar. Onyń ústine, masyldyqqa, maskúnemdikke salynatyndar da joq emes.
Sharýa qojalyqtary tarapynan da eskerilýge tıisti jaıt bar, mysaly, mehanızatorlar jeti aı ǵana jumys jasaıdy, qalǵan ýaqytta bos. Olar maýsym ýaqytynda aıyna 300-400 myń, kombaınshylar 600-700 myń teńgege deıin tabady. Áıtse de mehanızator bos kezinde aıyr ustap, malǵa barmaıdy. Jaqsy mehanızatordyń ózi malshyny almastyra almaıdy. Sol sekildi kez kelgen adam tehnıkany júrgize almaıdy. Qazir qojalyqta 7 mehanızator, 4 malshy, túrli jumysty atqaratyn 4-5 adam jáne bar.
- Terekti shekaralyq aýdanǵa jatatyny belgili. Endeshe, shekaralyq eldi mekenderdi damytý úshin ne qajet dep oılaısyz?
- Árıne, shekaralyq aýyldarǵa kóńil bólmese bolmaıdy. Memlekettik baǵdarlamalar joq emes, bar, tek sony tıimdi júzege asyra bilý kerek. Menińshe, aýylda bireý úı salsa, soǵan sýbsıdııa tóleý qajet dep esepteımin. Sodan keıin turaqty jumys kózin uıymdastyrý kerek. Tórt-bes jyl buryn ózin-ózi qamtýshy degen uǵym qalyptasty. Árkim ózinshe kúnin kóredi. Qazir aýylda 7-8 jerde sút jınaıdy, sodan qaımaq jáne basqa ónimder jasap, adamdar ózinshe tabys tabady. Ásirese, jastardy aýylda turaqtandyrýdyń amaldaryn kóbirek qarastyrmasa bolmaıdy.
- Egin egip, etti baǵytta mal ósiremin dedińiz. Al sonyń ónimderin qalaı ótkizesiz?
- Qazirgi tańda bul da úlken másele bolyp tur. Mysaly, byltyr gektaryna 15-20, bıyl 7-8 tsentnerden ónim aldyq. Reseıden arzan bıdaıdyń kelýine baılanysty ótkizý baǵasy tómendep ketti. Buryn bıdaıdyń baǵasy tonnasy 120 myń teńge bolsa, qazir 70-80 myń teńgeden aspaıdy. Sonyń ózinde tapsyrýǵa májbúrmiz. Óıtkeni jańa tehnıkany nesıege alǵannan keıin ony ýaqtyly óteý kerek. Mysaly, bıyl Klaas nemis kombaınyn alǵanbyz, onyń quny 190 mln teńge turady. Elevatorlar jazda astyqty saqtaýǵa almaıdy, birden arzan qaqqa alǵysy keledi. Abyroı bolǵanda, bıyl 60 mln teńgege jańa qoıma salyp aldyq. Barlyǵy bes qoımamyz bar. Ónimdi baǵasyna qaraı ótkizip jatyrmyz. Meniń bir túsinbeıtinim, bıdaıdyń baǵasy arzandaǵanymen, unnyń quny túspeı, ósip bara jatyr. Sonda bul qalaı? Elektr qýaty, tasymaldaý baǵasy joǵarylaıdy dep qymbattata beremiz be? Bizdiń óńir táýekeldi eginshilik aımaǵyna jatady, ıaǵnı bir jyly táýir ónim alsań, eki-úsh jyl eshteńe shyqpaı qalýy múmkin. Ony lızıngke tehnıka bergen uıym kútip turmaıdy, ol da ózine paıdaly jaǵyn qaraıdy. Jalpy, aýyl sharýashylyǵy salasynyń qıyndyqtary jetkilikti.
- «Eńbekpen tapqan nan tátti» deıdi qazaq. Memleket basshysynyń Jarlyǵymen «Qurmet» ordenimen marapattalýyńyz da sizge degen qurmetti bildiredi. Osy ómirińizge rızasyz ba? Ózińizdiń isińizdi sizden keıin kim jalǵastyrmaqshy?
- Bárine de adal eńbekpen jettim dep oılaımyn. Terekti aýdanynyń qurmetti azamatymyn. Medaldar barshylyq edi, oǵan «Qurmet» ordeni qosyldy. Bári de tórge shyǵaryp, syılaıdy. Osynyń sózi – zor qurmet. Ózimniń isimdi urpaqtarym jalǵastyratynyna senemin. Jubaıym Ulbolsyn ekeýmiz Serjan, Nurlan atty qos ulymyzdy tárbıelep ósirdik, alty nemeremiz bar. Nurlan da ınjener-mehanık, qojalyq qurylǵannan beri qasymda. Serjan memlekettik qyzmette boldy, sonyń ishinde Podstepnyı aýyldyq okrýginiń ákimi mindetin 10 jyldan astam ýaqyt boıy atqardy. Qazir ol da bizben birge. Qysqasy, qojalyq bolashaǵy senimdi qolda.
- Áńgimeńizge rahmet. Eńbegińiz jana bersin!
