Oıy - dańǵyl, kókiregi - qazyna Ómirbek Baıgeldi

ASTANA. Sáýirdiń 15-i. QazAqparat /Qanat Mámetqazyuly/ - Táýelsiz Qazaqstan tarıhyn paraqtasaq, elimizde az ǵana jyl ishinde ǵasyrǵa tatıtyn qyrýar jumystar atqarylǵanyna, qıyn qystaý kezeńderdiń túrli kedergilerin ótkergenine kýá bolamyz. Táýelsizdikti jarııalaý qanshalyqty qıyn bolsa, sol táýelsizdikti shaıqaltpaı, qaz turǵan jas memlekettiń irgetasyn berik qyp bekitý de ońaı sharýa emes ekendigi belgili.

Қazaқstannyң alғash memlekettigi қalyptasқan kezeңde de tүrli қıynshylyқtar aldan shyқty. Kүıregen keңes ımperııasynyң tүrli saladaғy қaldyrғan қıyndyқtaryn joıýmen қatar, eldiң erteңi үshin jaýapty қadamdar jasaýғa týra keldi. Jaңadan құrylғan memlekette barlyғy da sapaly қalanýy tıis bolatyn. Bұl sol kezderi құrdymғa kete bastaғan ekonomıka salasynda ғana emes, eң bastysy zaң shyғarý, ony tıimdi atқartý salasynda da үlken қıynshylyқtardy aldyғa tartyp otyrdy. Al ondaı қıynshylyқtardy eңserý үshin de memlekettik bılik tarmaқtaryna bilimdi, isker, tәjirıbeli, parasat pen abyroı bedeli asқaқ azamattar sұranyp tұrғan bolatyn. Biz әңgimelegeli otyrғan senator Өmirbek Baıgeldi tәýelsiz Қazaқstannyң alғashқy jyldarynda sondaı sұranystardyң ornyn toltyryp, kүni bүginge deıin memleket mұraty, ұlt mәselesi boıynsha aıanbaı eңbek etip kele jatқan alashtyң atpal azamaty. Қyzmettik jolyn týғan өlkesindegi қarapaıym jұmysshy bolýdan bastaғan Ө. Baıgeldi iskerligi men tәjirıbesiniң arқasynda bıik laýazymdardyң birinen soң birin baғyndyrdy. 1990-1995 jyldary Jambyl oblystyқ atқarý komıtetiniң tөraғasy, oblystyқ partııa komıtetiniң birinshi hatshysy, halyқ depýtattary oblystyқ keңesiniң tөraғasy, oblys әkimi қyzmetterin atқardy. Keıinnen Birinshi saılanғan ҚR Parlamentinde Elbasynyң ұsynýymen Senat tөraғasy bolyp, elimizdegi kәsibı zaң shyғarýshy organnyң jaңa talapty negizin қalaýshylardyң biregeıi boldy. 1995 jyly jalpyhalyқtyқ referendým boıynsha қabyldanғan jaңa Konstıtýtsııaғa sәıkes jaңa kәsibı Parlament jasaқtalyp, Өmirbek Bәıgeldi қos palatadan tұratyn Parlamentke Jambyl oblysynan senator bolyp saılanғan bolatyn. Bұғan deıin өziniң týғan өlkesinde oblysқa basshylyқ etip, odan soң ҚR Prezıdentiniң keңesshisi laýazymyn atқarғan Ө. Baıgeldiniң Senatқa tөraғa bolyp kelýi tәýelsiz memlekettiң қıynshylyқtan әli de tolyқ aryla almaғan kezeңi bolatyn. Өıtkeni ekonomıkany naryқtyқ baғytқa aýdarýdyң, saıası қaıta құrylymdar jasaýdyң tөtenshe salynғan daıyn joly bolғan joқ. Bir jaғynan қoғam damýyn zaңnamalyқ tұrғydan қamtamasyz etýdegi tәjirıbeniң azdyғy da tek eren eңbekti ғana emes, қajymas қaıratty, saıasatkerlerdiң tabandylyғyn talap etti. «Tәýelsizdik jarııalanғannan keıingi kүnderi de tүrli ekonomıkalyқ, saıası қysymdar bolyp tұrdy. Basқasyn aıtpaғanda, қazaқtyң memlekettiligine қarsy «rýbldiң sheңberinde қalyңyzdar, әıtpese el bolýlaryң ekitalaı» degen keri pikirler de syrttan aıtylyp jatty. Sol үshin de қıynnan қıystyryp, jol tabýdyң arқasynda ғana қazaқ tәýelsizdiginiң irgetasy berik boldy», deıdi senator. Sondyқtan da, Ө. Baıgeldi Senatқa tөraғalyқ etken jyldary zaң shyғarýshy organnyң kez-kelgen mәseleni jaңadan bastaýyna, halyқ pen memleket үshin maңyzdy құjattardy қabyldap, қoғam өmirine engizýde salmaқty da parasatty sharalar atқaryldy. «Eң bastysy birinshi saılanғan depýtattar parlamentarızmniң odan keıingi damý jolynyң negizgi baғyttaryn dұrys taңdaı aldyқ. Biz tүrli pıғyldaғy әreketter jasalғanyna қaramastan, osy joldan taımaı otyryp қyzmet ettik. Sondyқtan da keıingi ұrpaқ құқyқtyқ memleket negizindegi demokratııa men naryқtyқ ekonomıkaғa baғyttalғan evolıýtsııalyқ joldy taңdaғanymyzdy dұrys baғalaıdy dep senemin», deıdi Ө. Baıgeldi. Shyndyғynda, birinshi saılanғan Parlament memleket үshin bazalyқ bolyp tabylatyn, onyң ishinde konstıtýtsııalyқ zaңdardy қabyldap, saıası reformalardy jүrgizýge, el ekonomıkasynyң odan arғy damýyna berik negiz қalyptastyrdy. Atap aıtқanda, bıýdjettik saladaғy zaңnamalyқ aktiler, қoғamdyқ birlestikter men saıası partııalar týraly zaңdar, naryқtyқ қatynasty retteıtin zaңdar toptamasy, sybaılas jemқorlyқpen kүres jөnindegi zaңdar ? bұlardyң barlyғy қoғam damýyn toқtatpaıtyn tyң serpin boldy. «Bizdi sol kezeңderde қabyldanғan zaңdar boıynsha ile-shala өzgerister engizip jatyr dep kinalaýshylar da boldy. Biraқ, memlekettiktiң қalyptasýyndaғy osy kezeңdi kөz aldyңyzғa elestetip kөriңizshi: biz jyldam өzgerister oryn alyp jatқan dәýirde eski formalardy joıyp, jaңa tetikterdi týdyryp, iske қosý jұmystaryn қolғa aldyқ. Al zaң қalaı bolғanda da bүgingi jaғdaıғa, zaman қalaýyna baılanysty қabyldanyp otyrdy әri bұғan өmirdiң өzi tүzetý engizýdi talap etti. Sondyқtan da, sol kezeңderde ғana emes, bүgingi kүnderi de zaman aғymyna қaraı beıimdelip, zaңnamalyқ aktilerge ýaқtyly өzgerister men tolyқtyrýlardy engizýdiң tıimdiligi zor bolyp tabylady. Rasynda zaң jobasyn әzirleý қashannan oңaı jol emes. Tipti osyndaı shyғarmashylyқ үstinde қazaқtyң tarıhyn қaıta қoparyp, kөne dәýirlerdi de sharlap ketesiң», deıdi Ө. Baıgeldi. Aıtsa aıtқandaı-aқ, bүgingi kүni Senattyң Halyқaralyқ қatynastar, қorғanys jәne қaýipsizdik komıtetinde belsendi қyzmet etip jүrgen Өmirbek Baıgeldi zaң shyғarmashylyғymen қosa tereң taramdalғan ata tarıhty үңile zerttegendi, basқa halyққa siңip ketken babalar atyn қazaққa қaıtaryp, ұlyқtaýdy maқsatқa aınaldyrғan. Әdetke aınaldyryp ғana қoımaı, ondaı jaғymdy jaңalyқtardy jıyn barysynda mәsele etip қoıa da biletinin, kөnergen dүnıeni jaңғyrtýғa kүsh salyp jүrgenin kөrip jүrmiz. Mәselen, sondaı jaңғyrtýdyң birin jaқynda ғana «Egemen Қazaқstan» gazetinde «Jyr jұldyzy» atty maқalasynda Saýytbek Abdrahmanov jan-jaқty aıtyp өtedi. Onda avtor artyna өlmes өnege қaldyryp, myң jyldan astam ýaқyttan beri қytaıdyң rýhanı abyzy atalyp kelgen Elibaı aқynnyң қazaққa oralýyna kөp eңbek siңirgen Өmirbek Baıgeldige erekshe bas ıedi. «Alashtyң abzal azamaty Өmirbek Baıgeldiniң el үshin etken eңbegin erekshe kөrsetýge tıispiz. Өmekeң aқyn өsken өlkege arnaıy baryp, sondaғy ғalymdarmen, әdebıetshilermen aptalap aralap-құralasýdyң, Lı Bo өmirimen, өnerimen jan-jaқty tanysýdyң arқasynda aқyn mұrasyn tolyқtaı қolymyzғa tıgizdi. Ol ғұmyr keshken jerdiң bar sıpatyn beıneleıtin, Lıbaıtanýshylardyң aқynnyң қazaқ dalasyna қandaı қatysy baryn naқty aıtқan sөzderin jazyp alғan. «Tabylmaı kelgen қazyna» atty derekti fılm de shyғaryldy. Lı Bonyң өleңderi үsh tilde ? қytaı, қazaқ, orys tilderinde қatar jarııalanatyn jınaқ ta Өmirbek Baıgeldiniң jetekshiligimen, қamқorlyғymen jaryқ kөrip otyr», dep jazady S. Abdrahmanov. Shynyn aıtsam, jýrnalısterge bүgingi kүni Өmirbek Baıgeldi mүsheliginde bolyp otyrғan Senattyң Halyқaralyқ қatynastar, қorғanys jәne қaýipsizdik komıteti қaı jaғynan alyp қaraғanda da tartymdylyғymen erekshelenip tұrady. Osy komıtettiң otyrysynda bұrynғynyң dala abyzdary, өңsheң aýzy dýaly bıleri bas қosyp keңes құrғanyndaı, kөneniң sarқytyn ұrpaққa amanattaý үshin sөz bastaғan sheshenderdiң mәjilisi өtip jatқandaı sәtterdi kөz aldyңa elestetedi. Tipti keıbir mәseleniң tereң tarıhyna boılap, ol jaıynda sөz қozғalyp, onyң arty үlken nasıhatқa, taptyrmas қazynaғa ұlasyp ta jatady. Ondaı bolatyn da jөni bar, өıtkeni bұl komıtet otyrysynda Өmirbek Baıgeldi, Әbish Kekilbaıұly, Әdil Ahmetov, Қýanysh Sұltanov, Oralbaı Әbdikәrimov, Ғanı Қasymov, Amanjol Bөlekbaev sekildi «tiri jүrgen қaı қazaқtan kem sөılemeıtin» (Kekilbaıұlynyң өzderi týraly aıtқan sөzi ғoı) alashtyң abyroıly aқsaқaldary bas қosady. Sondyқtan onda aıtylғan әңgimeniң de jөni bөlek. Sondaı este қalғan әңgimeniң birine toқtala keteıik. Bұl osy 2009 jylғy aқpannyң 3-indegi Halyқaralyқ қatynastar, қorғanys jәne қaýipsizdik komıtetiniң keңeıtilgen otyrysynda Komıtet senatorlarynyң «Қosymsha aıyrym emblemasyn қabyldaýғa қatysty 1949 jylғy 12 tamyzdaғy Jeneva konventsııalaryna қosymsha hattamany (ІІІ hattama) ratıfıkatsııalaý týraly» zaң jobasyn talқylaýy barysynda aıtylғan әңgime. Ol boıynsha «қyzyl jarty aı men қyzyl krestke» қosymsha belgi қarastyrylatyn. «Krest» degen sөzdiң өzi қazaққa taңsyқ emes. Bұl syrttan kelgen sөz emes. Bizdiң babalarymyz bұndaı belgini ilgeri zamanda қoldanғan, onyң өzi shyғystan shyққany belgili. Biraқ, bұnyң aty «krest» emes «aıқysh» bolatyn. Қazaқta «aıқysh-ұıқysh» degen sөz bolsa, bұndaғy «aıқyshyңyz» - krest te «ұıқyshyңyz» - jұldyz. Sondyқtan da bұny «қyzyl aıқysh» dep jazýғa da bolatyn edi. Bizde sөz bolmaғandaı «krest» deı beremiz be? Bүgin қoldanylyp jүrgen «tamojnıa» sөzi de baba sөzi - «tamғa salyғy» degennen shyққan. Қazaқta bolғan osyndaı dүnıeniң kөbisi bir zamannan keıin aınalyp kelip, basқa eldiң dүnıesi bolyp қaıta oralyp jatyr. Mәselen, tүrkilerdiң on eki jyldyқ mүshel esebi әli kүnge deıin қazaқ arasynda қoldanylady. Sony bilmeıtinder ony Қytaıdan shyқty dep қatelesip jatady. «Әz- Naýryzdy» parsydan shyқty deıdi ? mүldem dұrys emes. Zertteý kerek. Bir kezderi қazaқ dalasyndaғy Arystanbap týғan өlkede өsetin jaңғaқ Aleksandar Makedonskııdiң týymen birge jiberilip, sol jaқta өsirilip, kөbeıtilip endi «grek jaңғaғy» bolyp қaıtyp kelip jatyr. Bұl sekildi sөzderdiң de, dүnıelerdiң de barlyғynyң tұғyryn izdep taýyp, tүrkige, қazaққa қaıtaratyn sharýalar istelýi tıis», dedi Ө. Baıgeldi. Bұl Өmirbek Baıgeldiniң jas sheneýnikterge: «Іzden, talpyn tym bolmasa sondaı ister atқaratyndardyң, қazaқtyң tarıhy men mәdenıetin zerteıtinderdiң jaғdaıyn jasaýғa қam қyl», - dep aıtқan aқylynyң bir қyry ғana. «Biz osyndaı otyrysta, jas sheneýnikterdiң aldynda oılap jүrgen, қııalymyzғa, jetemizge siңip otyrғan mәseleni aıtyp қalýғa tyrysamyz. Erteң bir ұrpaқ aýysқannan keıin dәl bүgingi otyrysta biz aıtyp otyrғan bұndaı әңgime sol ұrpaқtyң қııalyna de kelmeı қalýy, biz aıtқan әңgimeni sөz қylatyn adamnyң da bolmaı қalýy mүmkin. Sondyқtan da keıbir azamattar osyny eskerýi қajet. Қazaқta sөz қalғan ғoı: «Үlken adam aıtpady demesin» degen. Үlken bolғan soң, aıtý paryz», deıdi әriptesin қoldaғan senator Әbish Kekilbaıұly da. Bұndaı әңgimeni tyңdaı otyryp taғy da aıta tүsse eken dep ishteı tileısiң. «Tarıhқa keletin bolsaқ, meniң oıymsha, jastar sanasyna қazaқtyң kezinde tөrtkүl dүnıeni titirentken Saқ, Ғұn sekildi ұly halyқtyң bүgingi ұrpaғy ekendigin siңire berýdiң қosary mol. ıAғnı, Қazaқstan memleketi bұrynғy shyғystan bastap Eýropaғa deıingi alyp dalada үstemdik etken ұly ımperııalardyң қaldyғy. Halyқtyң aty өzgerýine baılanysty onyң izin taba almaı jatқanymyz da ras. Biraқ, keıingi ғalymdar osy ispen shұғyldansa, қazaқtyң tүp tamyrynan қazyp, bұrynғy өrkenıetti ımperııanyң bұtaғy bүgin gүldengen elge aınalғanyn әlemge moıyndatsa dұrys bolar edi», degen ıgi tilegin de қosa aıtyp jүredi Өmirbek Baıgeldi. Bүgin Senat depýtaty Өmirbek Baıgeldi el aғasynyң jasyna ? jetpiske jetip otyr. Alashtyң oıy ? daңғyl, kөkiregi - қazyna қadirli tұlғasyna ғұmyr ұzaқtyғyn tileımiz.