Oılasqan tirlik olqy soqpaıdy - Nurmahan Orazbekov
- Oqyrman sizdi jýrnalıst, baspager retinde biledi. Estýimizshe, az ýaqyt bolsa da, «Qazaq ádebıeti» gazetinde de istegen kórinesiz. Búginde jaryq kóre bastaǵanyna 80 jyl tolyp otyrǵan gazetpen qalaı tanystyńyz, oǵan jumysqa qalaı kelip júrsiz?
- Toǵyzynshy klasty bitirgen jyldyń jazynda mal baqqanym bar. Ákeı «Zagotskot» degen mekemeniń qoıshysy edi, shildege qaraı aýyryp qaldy. Álgi mekemede eki adam ǵana jumys isteıdi. Ákemdi aıttym ǵoı, bastyǵy kolhozdardyń et josparymen ótkizetin malyn qabyldaıtyn Ydyrys Ospanov deıtin jigit. Soǵysqa qatysyp, bir aıaǵynan aırylyp qaıtqan adam. Sol aıtty: «Kanıkýlǵa shyqtyń ǵoı, ákeńniń ornyna biraz ýaqyt mal baqsań qaıtedi» dep. Kelistim. Azyn-aýlaq aqsha tóleıtin boldy. Qoı-eshki, sıyrdy qalaı baqqanymdy aıtpaı-aq qoıaıyn. Komsomol múshesimiz, gazetke jazylamyz ǵoı. «Lenınshil jasqa». Sodan «Qazaq ádebıeti» gazeti shyǵady degen habardy oqyp qaldym bir kúni. «Mektep kitaphanasyn ǵana emes, aýdandyq kitaphananyń da bárin bitirgen» degen dabyraǵa ilikken bozbalamyn ǵoı. «Lenınshil jasqa» qosa, oǵan da jazylaıyn dep uıǵardym. Jarty jylǵa. Óıtkeni kelesi jazda mektep bitiremin ǵoı. Solaı istedim de. Jańa jyl keldi. «Lenınshil jas» ýaqytynda kelip turady, «Qazaq ádebıeti» joq. Kúnde poshtaǵa baramyn, estıtinim: «Kelgen joq». Kúnderdiń kúninde keldi-aý. 14-qańtarda shyǵypty. Keıin estidim, aýdan (shaǵyn edi) boıynsha «Qazaq ádebıetine» jazylǵan men ǵana ekenmin. Onda jarııalanyp turatyn týyndylar týraly aıtyp jatpaıyn, ádebı syn órisin jıi jaılaıtyn úsh aǵamyz - Balamer Saharıev, Rahmanqul Berdibaev, Qarataı Quttybaev. Solardyń iltıpatyna iligip, jyly lebiz estigen aqyn-jazýshylardy oqyǵymyz keledi. Oqımyz da.
Kúnderdiń kúninde «Ádebıet jáne ıskýstvo» jýrnalyna Rahańnyń (Bizdiń mektepte úsh-tórt jyl muǵalim, az ýaqyt dırektor bolǵan) bir maqalasy jarııalandy. Burynǵylarynan múldem basqa saryn. Qala balalarynyń qazaq tilin bilýi jaıynda «Qaladaǵy áje men nemere ne ymdasyp, ne tilmash arqyly túsinisedi» degen oıyn osy kúnge deıin umytpaımyn. Orysy joq aýylda ósken bizge bul sumdyq. Qaıta oryssha oqýǵa, úırenýge umtylamyz. Rahań kótergen máseleniń nemen aıaqtalǵanyn kózqaraqty oqyrman biledi...
Al óz basymnyń «Qazaq ádebıetine» kelýim kúndelikti tirshiliktiń yqpaly. Tórtinshi kýrsty bitirerde úılengem. Jaz ótip, besinshi kýrstyń sabaǵy bastalar shaqta Saıyn Muratbekov jolyǵyp qaldy. Ýnıversıtetke birge túsip, birge oqyǵanbyz. Bir jyldan ba, eki jyldan ba keıin «úılenetin boldym» dep syrt oqýǵa aýysyp ketken. «Keldim, oblystyq gazetke ornalastym» dedi. Óz jaǵdaıymdy men de aıttym. «Endi saǵan jumys kerek qoı. Bizde bir korrektorlyq oryn bos sekildi. Kákeńe (Kákimjan Qazybaev) aıtaıyn», - dedi. Eki-úsh kúnnen keıin ornalastym. Jumystyń aty jumys, mindetińe jaýapkershilikpen qarasań atyń júredi.
1962-shi jańa jyl jaqyndap qalǵan. Ábish Kekilbaev jolǵyp qaldy. Bir fakýltette, bir kýrstamyz, biraq bólimshemiz bólek. Sondyqtan kúnde kórispeımiz. Onyń ústine men sabaq aıaqtala jumysyma ketem, ony erterek bitirsek, kitaphanaǵa tartam, dıplom jumysyna daıyndyq. «Qazaq ádebıetine» jumysqa turdym. Redaktor da, basqalar da jańa. Seniń sýret túsiretiniń bar edi ǵoı, bizge fototilshi kerek kórinedi, maqul deseń, bastyqtarmen sóılesip kóreıin», - deıdi. Maqul dedim. «Maqulymnyń» da sebebi bar. Oblystyq emes, respýblıkalyq gazet, onyń ústine kúnde shyqpaıdy, aptasyna bir ret. Demek, issaparǵa jóneltetin bolsa, aýyl jaqqa da jol túsýi múmkin, dıplom jazýǵa daıyndalýǵa, jazýǵa da qolaıly. Ne kerek, qańtardyń ekisinde fototilshi bolyp shyǵa keldik. Biraq fotoapparatym ıt jylǵy FED, basqa saımandarym da joq, qol qysqa. Redaktsııa tarapynan ol jaǵynan kómek bolmaıtyn syńaıly. Qysqasy, fotoónerden aldyma jan salmadym deı almaımyn. Tikeleı bastyǵym, redaktsııanyń jaýapty hatshysy Ábilmájin Jumabaev aǵamyz daýys kóterý degendi bilmeıtin, asa bir ınabatty adam eken. Keıde bir jýrnaldardan ózine unaǵan sýretterdi kórsetedi, onysy «osylaı túsirseń» degen tilegi.
Redaktorymyz Jumekeń (Jumaǵalı Ysmaǵulov) bizdiń tirlikke aralaspaıdy. Orynbasary Ǵafý aǵamyz ashyq-jarqyn, ańqyldaǵan adam. Bólim meńgerýshileri Ǵabbas Jumabaev, Ábirásh Jámishev, Ádilbek Abaıdildanov, ádebı qyzmetkerler Іztaı Mámbetov, Ábish Kekilbaev, Muqaǵalı Maqataev, arnaýly tilshi Jaısańbek Moldaǵalıev jaımashýaq ázilden árige baspaıdy. Fotosýretten taý qoparyp tastaıtyn túrim joq, sondyqtan jazyp ta turam. Ótken jyly Óskemende praktıkada bolǵanda Lenındik syılyqtyń laýreaty, balqytylǵan myryshty shaǵyn qalypqa ózdiginen quıatyn, karýsel sekildi aınalǵanda ózdiginen túsirip, ári qaraı konveıermen qoımaǵa ketetin qondyrǵy oılap tapqan Ivan Ivanovıch Kotovpen suhbattasqanym bar edi, biraq ol kezde jazyp úlgere almaǵam. Sol azamat týraly ocherk jazyp edim, Ábilmájin aǵamyz birinshi betke salyp qasqaıtypty. Balalardy qorǵaý halyqaralyq kúnine arnap jazǵan pýblıtsıstıkalyq maqalany Ádilbek aǵamyz til jaǵynan táp-táýir túzetip, ishki bettiń etegine túgel saldyrǵan, Ábirásh aǵamyz ilgerirek jyldary jazylǵan feletondardy bir qotanǵa úıirgen jańa jınaqty qolyma ustatyp, retsenzııa jazdyrǵan, ol da jarııalandy. Azyn-aýlaq etıýdter, taǵy birdeńeler jaryq kórgen. Qysqasy, oza shaýyp, qara úzip ketpesem de, jaza alardyq qaýqarym baryn sezgen bolý kerek, «Dıplom alǵasyn aýdandyq gazetke ketem» degenimdi estigen Ǵafý aǵam:
- Ekinshi jarty jyldyqta shtat kóbeıtiledi degen áńgime bar, bir ádebı qyzmetker orny saǵan tıer, - dep qalǵan. «Qazaq ádebıetinde» men tyndyrǵan tirlik osy ǵana. Keıingi jyldary da tıip-qashyp birdeńeler jarııalap júrdik qoı, ony qoıa turyp, bir aıqaıdyń deregin aıta keteıin. Ospanhan Áýbákirovtiń, «Qazaq ádebıetinde» alǵash ret qoı deımin, úsh-tórt syqaǵy bir nómirde jarııalanǵan. Solardy «Sotsıalıstik Qazaqstan» aıamaı aıyptady. Redaktsııada soǵan baılanysty jınalys boldy. Áıtse de redaktor synǵa jaýap qaıtarǵa tıis. Qaıtardy da. Sondaǵy «Jaýapty hatshy mindetin ýaqytsha atqaryp júrgen kommýnıst Ǵ.Jumabaev eshkimmen aqyldaspaı jarııalap jiberdi» degen sóılem unamaı, «kommýnıst» degendi atap kórsetpese bolmaı ma eken dep kelesi ilezdemede renjı aıtqanym bar. Muny men sol kezde árbir baspasóz organyna qandaı baqylaý bolǵanyn eskertý úshin ǵana aıtyp otyrmyn.
- Qazaq jýrnalıstıkasynyń búgingi kem-ketigi men qoǵamdaǵy róli týraly ne aıtar edińiz?
- Baspasózdiń, jýrnalıstiń jaýapkershiligi deıtinniń baıybyna biz áli tereńdep boılaı qoımaǵan sekildimiz. Qudaıǵa shúkir, azdy-kópti oblystyq, respýblıkalyq baspasózdi basqardyq qoı, sonda meniń qyzmetkerlerge shegelep aıtatyn bir eskertpem bolatyn. «Myna dúnıede myńdaǵan mamandyq bar. Solardyń deni óz sharýasy úshin óz salasynda ǵana jaýap beredi. Al jýrnalıstıka búkil qoǵam aldynda jaýapty. Osyny umytpańyzdar» deıtinmin. Arjaǵy: qoǵamda jaqsy da, jaman da nárseler jetip artylady, kez-kelgen qoǵamda, demek jaqsysyn jaqsylap, biraq daýryqpaı, jamanyna tereńirek súńgip, odan arylý jolyn silteı bilý kerek degen sóz. Ásirese, ekinshisi. Qoǵamnyń kinarattan arylýyna septesý, muryndyq bolý qoǵamǵa qyzmettiń kókesi sol.
Osy jaǵynan alǵanda «Qazaq ádebıeti» shúkirshilik, kóshten qalǵan joq. Talaıdan ozyq dep te uıalmaı aıtýǵa bolady. San alýan máseleler qozǵalyp jatady. Árıne, ádebıet gazeti bolǵan soń sol jaǵyn kóbirek sóz qylǵany ábden maqul. Qoǵamdyq problemany naqty kórkem shyǵarmany taldaı otyryp ta qozǵaýǵa, taldaýǵa bolady. Bir mysal: «Ádebıet jáne ıskýstvo» jýrnalynyń 1953 jyldyń tamyz aıǵy nómiri shyǵar, «Qaınar» atty hıkaıat (avtory Járdem Tilekov) jónindegi álginde tilge tıek bolǵan Rahańnyń retsenzııasy jarııalanǵan edi. Sondaǵy bir oı - shyǵarma adam týraly emes, qoı týraly degen baılam bolatyn. Mektebimizdiń kúni keshegi dırektory bolǵandyǵynan ba, áıteýir shuqshııa oqyǵanbyz.
Álginde aıttym ǵoı deımin - alýan pikirler beriledi dep. Ózderińiz Otan soǵysy týraly pikirleri, kózqarastary bar maqalalardy jarııaladyńyzdar ǵoı. Bul - durys. Taqyryptan aýytqyp ketti ǵoı demeńiz - bir mysal keltire keteıin. 1971 jyly Baýyrjan Momyshulymen suhbattasqanym bar. Sonda «Baýkeńniń prokýror eki adamdy atý týrady sheshim shyǵarǵanda, óziniń ony bekitpegenin aıtyp qalǵan edi. Sonda Baýke, ózińiz sotsyz, prokýrorsyz-aq bir adamdy atqyzyp jibergensiz ǵoı, endi nege sol úkimdi qoldamadyńyz» degenim bar. Baýkeń alara qarap: «Dýrak, est obstanovka ı obstoıatelstva. Men atqyzǵanda biz Máskeýdiń túbinde, ólsek te qorǵap ólemiz degen kez. Ekinshisi biz jaý jerine jetken, erteń jeńiske jetetinimiz aqymaqqa aıqyn bolǵan kez. Atylmasa, erteń sol jeńiske úles qosady. Adam ómiri - bárinen qymbat» dep edi. Jaǵdaıdy baıyptaı, baǵalaı bilýdiń úlgisi osy. Ǵalymdarymyz osy prıntsıpten aınymaýy kerek qoı dep oılaımyn. Óz oıymsha, bir jaqty kózqaras - ǵylymnyń dushpany.
Osylardan týyndaıtyn bir tujyrym - baspasózdegi, aqparat quralyndaǵy san alýan pikirlerdi, ǵalymdar oqtyn-oqtyn jınalyp, bir pikirge toqtaǵany durys aq. Biraq sondaı qadam ázirge baıqalmaıdy.
Taǵy bir nárseni aıta keteıin. Ǵalym bolsyn, jýrnalıst bolsyn aıtarynyń dáldigin jaqsylap anyqtap alsyn. «Qazaq ádebıeti» me, basqasy ma esimde qalmapty (jas ulǵaıǵanda ondaıyńyz bola beredi), bir ǵalym til týraly, onyń ishinde sıngarmonızm, ıaǵnı dybys úndestigi týraly jaza otyryp, Názir Tórequlov «parlament» sózin engizdi degenge saıatyn oıyn bildiripti. Olaı emes, tilimizdiń sıngarmonızm zańyna baǵynatyny týraly arnaıy maqala jazǵan adam. Ol tilge enetin sózimiz sıngarmonızm zańyna baǵynady, «parlament» sóziniń alǵashqy eki býyny jýan daýysty, úshinshisi jińishke daýysty dybystan. Qazaq tiline sonyń frantsýzsha «parlıman» sózin alǵan jón degen pikirdi qadap aıtqan. Bizdiń baspasózde, amal qansha, burmalap berilgen pikirler áli de birtalaı.
- Taǵy bir suraq...
- Qalqam, suraqtyń kóp bolýy oı pyshyratady. Osymen doǵarǵanymyz abzal shyǵar...
Áńgimelesken Qaragóz SІMÁDІL.