«OTS+», tsıfrlyq bastama, tranzıt tartysy: Qazaqstan túrki álemine qandaı oı aıtty
ASTANA. KAZINFORM — Ázerbaıjanda Túrki memleketteri uıymynyń kezekti sammıti qorytyndylandy. Alqaly jıynda aıtylmaı qalǵan taqyryp az: ishki alys-beris, tranzıt áleýeti, tsıfrlyq úrdiske ilesý, mádenı baılanys sóz boldy. Kóshbasshylardy alańdatqan máseleler men aldaǵy yqtımal kedergilerdi de estidik. Kazinform tilshisi basqosýda Qazaqstannyń qandaı usynys aıtqanyn jáne túrki áleminde nendeı ózgeris bolatynyn boljaýǵa tyrysty.
Túrki birliginen bir belgi
Memleket basshylary keńesiniń 12-shi sammıti Ázerbaıjannyń Gabala qalasynda túndigin túrgen-tuǵyn. Mańyzdy jıynnyń baýyrlas elde ótýi tek kezektiń oraıy emes, saıası astary bar. Sebebi, Taýly Qarabaq úshin otyz jylǵa jýyq qyrǵı-qabaq bolǵan Ázerbaıjan men Armenııa birneshe aı ǵana buryn bitimge keldi. AQSh-ta Baký men Erevan arasyndaǵy qatynastardy beıbit jolmen retteý týraly birlesken deklaratsııa qabyldanǵan edi. Sondyqtan Ázerbaıjan eliniń egemendigi men aýmaqtyq tutastyǵynyń qalpyna kelýi óńir úshin jańa bir dáýirdiń esigin ashty desek artyq emes.
Mine, kóp ótpeı tamyry bir túrki jurty týystas elge jınalyp, qaýipsizdik raıyn talqylaýda. Sammıt taqyryby – «Óńirlik beıbitshilik jáne qaýipsizdik». Ustanymdy bildiretin sóz baǵdarynan TMU jańa kezeńge aıaq basqanyn kórýge bolady. Uıym tek mádenı-ekonomıkalyq sharalarmen shektelmeı, aımaq tutastyǵynda sheshýshi ról atqaratyn uıymǵa aınalýǵa beıil ekenin bildirýde. Dál osy nıettiń Ázerbaıjan qalasynda nyǵaıa túsýi sımvoldyq ári tarıhı mánge ıe. Óıtkeni endigi uıym tóraǵalyǵy Ázerbaıjan tarapynyń enshisine berilip otyr.
Gabalada jasalǵan basty qadam – «Túrki memleketteri uıymy+» formatyn qurý bastamasy. Óıtkeni keıingi jyldary TMU-ǵa qyzyǵýshylyq tanytyp, qatarǵa enýge qulyqty eldiń qatary artty. Endigi jerde árbirimen teń dárejede tildesý úshin ózgeshe kommýnıkatsııa qajet. Osy turǵyda «OTS+» uıymnyń ózge memleketter men uıymdar aldyndaǵy abyroı-bedelin arttyrýǵa jaqsy ádis.
Buǵan deıin mundaı formatty Ortalyq Azııa memleketteri qoldanyp kelgen bolatyn, tıimdiligin kórgen. Aıtar oıdy bir ortadan usynyp, bárine tıimdi sheshimge qol jetkizip kelgen. Álem elderi «S5+» formatynyń dıplomatııalyq áserin kúni búginge deıin mysal etýde.
2040 jyl: ınvestıtsııalyq qordyń keleshegi
Túrki memleketteri búginde jahandyq ekonomıkalyq kúshke aınaldy. TMU ishindegi ózara saýda 3%-dan 7%-ǵa deıin ósken. JІÓ 2,1 trıllıon dollardan asyp, ótken jyly taýar aınalymy 1,1 trıllıon dollarǵa jetken. Túrki elderi aımaǵynyń 175 mıllıon halqy men 4,5 mln km² aýmaǵy bar, demek aýqymdy naryq esebinde áleýetin arttyryp keledi.
Prezıdent uıymnyń ekonomıkalyq qýatyn arttyrýdy keıinge shegerýge bolmaıtynyn ashyp atty. Tipti aldaǵy 15 jylda naqty nátıje kerek ekenin jetkizdi.
– 2040 jylǵa deıingi Túrki áleminiń damý baǵdaryn tolyq iske asyrýǵa basa mán berýimiz qajet. Búgingi sammıt osy jospardy naqty sharalarmen tolyqtyrýǵa tıis. Uıymǵa qatysýshy ár memlekettiń ózine tán artyqshylyǵy jáne jetistigi bar. Soǵan qaramastan Uıym aıasynda saýda-ekonomıka salasyndaǵy iri jobalardy júzege asyrý úshin naqty tetikter usynylǵan. Sonyń biri – Túrki ınvestıtsııalyq qory. Osy qarjy uıymynyń múmkindikterin barynsha paıdalanýymyz kerek. Bıyl Túrkistanda elderimizdiń ekonomıka jáne saýda mınıstrleri bas qosady. Sol kezde Qor qarjylandyratyn jobalar tizimin jasaǵan jón bolar edi. Ónerkásip salasyndaǵy yqpaldastyq elderimizdiń ekonomıkasyn ártaraptandyrý isinde mańyzdy ról atqarady, – dedi Qasym-Jomart Toqaev.
Memleket basshysy tıimdi tetiktiń birine balaǵan ınvestıtsııalyq qor ekonomıkalyq ózgeriske ákele me, ol jaǵyn sarapshylar ashyp aıta almaýda. Oǵan qordyń áli aıaqqa turmaýy sebep bolyp otyr. Este bolsa, Túrki ınvestıtsııalyq qoryn qurý týraly kelisimge 2023 jyly Ankarada ótken Túrki memleketteri uıymynyń kezekten tys sammıtinde qol qoıyldy. Quryltaıshy elder qataryndaǵy Ázerbaıjan, Qazaqstan, Qyrǵyzstan, Ózbekstan, Túrkııa sekildi memleketter aldaǵy josparǵa ýaǵdalasqan. Sodan beri qor naqty eshbir jobany qarjylandyrǵan emes.
– Investıtsııalyq qordy qalyptastyrý eki jyldan astam ýaqyt boıy jalǵasyp keledi. Qazir uıymdastyrý jáne zań protsedýralary aıaqtalýda. Qazirgi ýaqytta qordyń jalpy portfeli shamamen 600 mıllıon dollardy quraıdy. Bul – birlesken jobalardy damytýǵa baǵyttalatyn úlken soma.
Ázirshe qarjylandyrýǵa naqty ótinimder kelip túspegen. Sebebi belgili, qor óziniń qalyptasý kezeńin endi aıaqtady. Biraq jaqyn arada alǵashqy bastamalar jaryqqa shyǵyp, qor basqarmasy ótinimderdi qaraı bastaıtynyna senimdimin, – dedi Túrki memleketteri uıymynyń Bas hatshysy Kýbanychbek Omýralıev.
Qazir Túrki ınvestıtsııalyq qorynyń jarǵylyq kapıtaldy 600 mln dollardy quraıdy. Álemdik ólshemmen alsaq, orta shendegi mólsher. Mysaly, Qatar qorynyń ózinde 400 mlrd dollar, Kýveıt qorynda – 600 mlrd, Saýd qorynda – 900 mlrd, Ábý Dabı qorynda – 1 trln astam qarjy aınalymy bar. Bul uıymdar ekonomıkalyq tıimdi jobalardy qarjylandyrsa, bizdiń Túrki ınvestıtsııalyq qory ortaq jobalarǵa basymdyq bermek. ıAǵnı, jekelegen elder men kompanııalardyń múddesin emes, ortaq maqsattaǵy bastamalarǵa qarjy quıady.
Rasynda, túrki memleketteri ınvestıtsııalyq qordy damytýǵa múddeli. Árbiri qordy qarjylandyrýǵa hal-qadirinshe qadam jasaýdy bastady. Mysaly, jýyrda Qazaqstan 2,3 mlrd teńgege Túrki ınvestıtsııalyq qorynyń aktsııalaryn satyp aldy.
Uıym Orta dálizdi qalaı damytady?
TMU-da ekonomıkalyq mejege qatysty ustanym bar: qysqa merzimde TMU-nyń ishki saýda aınalymyn 10%-ǵa deıin jetkizýge nıetti. Bul oraıda eń basty eki salada – bank jáne kólik-logıstıka sektorynda reforma qarqyndy júrip jatyr.
Jyl basynda Býdapeshtte ótken beıresmı sammıtte uıymǵa múshe memleketterdiń ekonomıkasynyń qazirgi jaǵdaıy saralanǵan edi. Sol tusta aqsha-nesıe saıasaty, tólem júıeleriniń damýy, ortalyq bankterdiń tsıfrlyq valıýtalaryn engizý keleshegi, fınteh (fintech) salasyndaǵy yntymaqtastyqqa qatysty birshama usynys aıtyldy. Orta dálizdi paıdalaný tetigine de asa mán berildi.
Gabalada Memleket basshysy atalǵan oıdy qaıta málimdegenin kórdik. Ásirese, TMU elderine teń múmkindik syılaıtyn Orta dálizdi umyt qaldyrmaýǵa shaqyrdy. Qazaqstannyń bul kólik baǵytyn damytý úshin orasan jumys istegenin nyqtaı jetkizýi kórshilerdi naqty iske jumyldyrýǵa jasalǵan áreketteı kórindi.
– El aýmaǵy arqyly 5 halyqaralyq temirjol dálizi ótedi. Jaqynda «Dostyq – Moıynty» temirjolynyń ekinshi jelisin iske qostyq. Bul qadam TransQazaqstan temirjol dálizin qarqyndy damytýǵa yqpal etedi. Jańa jol júk tasymalynyń kólemin 5 ese arttyrýǵa múmkindik beredi. Budan basqa taǵy da eki mańyzdy temirjol salynyp jatyr. Osy jobalar aımaqtyq logıstıkany ártaraptandyrý isine tyń serpin beretini anyq, – dedi Prezıdent.
Qazir Ázerbaıjanda Zangezýr dálizi bar. Infraqurylym quramyna temirjol jelisi, munaı-gaz qubyrlary, talshyqty-optıkalyq baılanys jelileri kiredi. Ázerbaıjan Armanııamen bitimge kelgeli jobanyń TMU úshin utymdy tusy kóp talqylanýda. Bul munaı, gaz, ýran jáne taǵy da basqa taýarlardy jetkizý tizbegin ártaraptandyrýge naǵyz múmkindik. Eger Orta dálizdi osy baǵytpen baılanystyra alsaq, uıymnyń saýda-sattyǵy kórsetkishi buryn-sońdy bolmaǵan deńgeıge kóterilýi yqtımal.
Budan ózge Ázerbaıjannyń Ońtústik gaz dálizi, Baký–Tbılısı–Kars temirjoly jáne Orta dáliz sekildi iri kólik jáne energııa jobalaryndaǵy róli keń. Bul bastamalar saýda joldaryn qysqartyp, TMU-nyń balama jol tabýyna jol ashatyny belgili.
Qazirgi geosaıası jaǵdaı men kórshi elderge jasalyp jatqan sanktsııalyq qysym kezinde Kaspıı, Ázerbaıjan, Túrkııa arqyly Eýropaǵa balama baǵyttardy damytý qajeti túsinikti. Qazaqstannyń energetıkalyq qaýipsizdigi úshin de mańyzdy sanalady. Alaıda túsiný qajet erekshelik bar, Orta dáliz – tek Qazaqstandyki emes, kórshilerge ortaq ıgilik. Ony damytý da birlese qarjylandyrýdy qajet etedi. Prezıdenttiń Orta dáliz boıyndaǵy áýe habtary, temirjol beketteri jáne teńiz porttary ınfraqurylymyn jańǵyrtýǵa úndeýiniń syry da osynda jatyr. Dáliz damysa, bári tabysqa kenelmek.
QR Kólik mınıstrliginiń derekterine sáıkes, sońǵy bes jylda Transkaspıı halyqaralyq kólik marshrýty (Orta dáliz) arqyly tasymal kólemi alty esege artqan. 2020 jyly 0,8 mln tonna bolsa, 2024 jyly 4,5 mln tonnaǵa jetken. Jalǵyz 2024 jyldyń ózinde ósim 62%-dy quraǵan. Búgingi tańda marshrýttyń ótkizý qabileti jylyna 6 mln tonnaǵa jetip otyr. 2027 jylǵa qaraı bul kórsetkishti 10 mln tonnaǵa deıin arttyrý josparlanǵan. Budan ári Transkaspıı halyqaralyq kólik dálizine ınvestıtsııa quıylsa, 2030 jylǵa qaraı onyń ótkizý qabileti jylyna 11 mıllıon tonnaǵa jetýi múmkin.
QR Prezıdenti janyndaǵy QSZI-diń jahandyq ekonomıka jáne turaqty damý bóliminiń basshysy Erlan Jaqypovtyń sózinshe, Orta dáliz tek tranzıttik marshrýt emes, sonymen qatar mýltıplıkatıvti áserge ıe.
– Qazaqstan Transkaspıı halyqaralyq kólik marshrýty ónerkásiptik ósimniń, shıkizattyq emes sektorlardy damytýdyń jáne jahandyq ekonomıkaǵa qatysýdy keńeıtýdiń platformasy retinde qarastyrady. Bul baǵyttaǵy jobalardy iske asyrý ulttyq ekonomıka úshin mýltıplıkatıvtik áser týdyryp, ınfraqurylymǵa, logıstıkaǵa, ónerkásipke jáne ilespe qyzmetterge ınvestıtsııa tartýǵa serpin beredi. Mańyzdy baǵyttardyń biri — mýltımodaldy habtardy, logıstıkalyq ortalyqtardy, port ınfraqurylymyn jáne tsıfrlyq tranzıt qyzmetterin damytý. Bul halyqaralyq kólik jelilerimen tereń úılesimdilikti qamtamasyz etýge septesedi, – deıdi sarapshy.
Sammıtte Memlket basshysy kólik-logıstıka salasyn tsıfrlandyrýǵa erekshe kóńil bóldi. Álemdik ekonomıka jáne saıasat ınstıtýtynyń sarapshysy Lıdııa Parhomchıktiń aıtýynsha, TMU kólik-logıstıka salasyndaǵy yntymaqtastyqty «Túrki áleminiń keleshegi – 2040» bastamasy negizinde júrgizedi, al tsıfrlandyrýǵa arnalǵan jobalardy ózge quqyqtyq qujatqa engizgen.
– 2027 jylǵa deıingi ózara kólik baılanysy baǵdarlamasyn iske asyrý úshin Jol kartasy qabyldandy. Qujatta júk tasymalyn tsıfrlandyrý, elektrondyq ruqsat qujat berý júıesi naqty belgilengen. Óńirlik kólik bıýrosy halyqaralyq avtomobıl tasymaly salasynda elektrondyq ruqsattar júıesin (E-PERMIT) engizýdi ilgeriletýde. Jalpy, mundaı sharalar TMU aıasyndaǵy saýda rásimin jeńildetetin bolady, – dep atap ótti spıker.
Qaýipsizdik keńesi pen tsıfrlyq ortalyqtar
Keıingi jyldary Qazaqstannyń ishki-syrtqy saıası baǵdaryn tsıfrlyq ózgerissiz elestetý qıyn. Memleket basshysy eldigi baǵytty TMU-men baılanystyrýǵa beıil. Qasym-Jomart Toqaev Ázerbaıjandaǵy basqosýda Kıberqaýipsizdik keńesin, Tsıfrlyq ınnovatsııalar ortalyǵyn, Tsıfrlyq monıtorıng ortalyǵyn qurýdy usyndy. Uıymnyń kelesi beıresmı sammıtin «Jasandy ıntellekt jáne tsıfrlyq damý» taqyrybyna arnaý keregin de aıtyp qaldy.
Prezıdenttiń aıtýynsha, túrki memleketteri shekaraǵa baǵynbaıtyn jańa qatermen betpe-bet kelip otyr. Sondyqtan uıym aıasynda Kıberqaýipsizdik keńesin qurý qajet. Keńes turaqtylyqty, qaýipsizdik pen beıbitshilikti nyǵaıtýǵa septespek. Al Tsıfrlyq ınnovatsııalar ortalyǵynyń irgetasy Astanada qalanýy múmkin.
– Jýyrda Astanada Alem.Ai jasandy ıntellekt ortalyǵy ashyldy. Sonyń negizinde Túrki memleketteri uıymynyń Tsıfrlyq ınnovatsııalar ortalyǵyn qurýdy usynamyz. Bul Ortalyq startaptardy qoldap, birlesken jobalardy damytýǵa jol ashady. Jasandy ıntellekt salasynda tájirıbe almasýǵa jáne venchýrlik kapıtal tartýǵa múmkindik beredi. Biz tsıfrlandyrý jáne jasandy ıntellektiniń áleýetin halyqtarymyzdyń ıgiligi úshin utymdy paıdalanýymyz qajet. Sonymen qatar jańa tehnologııalardan týyndaıtyn táýekelder men syn-qaterlerdiń aldyn alýymyz kerek. Sondyqtan kelesi jyly Qazaqstanda ótetin Uıymnyń beıresmı sammıtin «Jasandy ıntellekt jáne tsıfrlyq damý» taqyrybyna arnaýdy usynamyn. Osy jıynnyń qarsańynda bilikti sarapshylardyń basyn qosyp, halyqaralyq konferentsııa uıymdastyrýǵa daıynbyz, – dedi Prezıdent.
Memleket basshysy Túrki memleketterin tsıfrlandyrý isine shaqyrǵaly kóp ýaqyt boldy. 2022 jyly Samarqanda ótken kezekti sammıtte Astana hab halyqaralyq tehnoparki negizinde Túrki memleketteri uıymynyń Tsıfrlandyrý ortalyǵyn qurýdy usynǵan edi. Ǵylym jolyn jeńildetý úshin Túrki memleketteri uıymynyń «Tsıfrlyq kitaphanasyn» ashýdy aıtqanyn umytpadyq.
Energetıka, sý tapshylyǵy: bolashaq boljamy
Gabaladaǵy sammıtte Túrki memleketteri uıymyna múshe elderdiń ortaq máselesi qalys qalmady. Energetkalyq tapshylyq, sý resýrsyn paıdalaný kezindegi olqylyq aıtylmaı qalǵan joq. Osy oraıda Prezıdent TMU aıasynda Energııa tıimdiligi jónindegi ozyq tájirıbe keńesin qurýdy usyndy. Onyń ishinde Qazaqstan, Ázerbaıjan jáne Ózbekstan arasyndaǵy jasyl energııa dáliziniń tıimdiligin nazarǵa alýdy qosqan.
– Jańartylatyn energııa kózderine, eń aldymen, kún energııasyna aıryqsha nazar aýdarý qajet degen oıdamyz. Osyǵan oraı, Túrki memleketteri uıymy aıasynda Energııa tıimdiligi jónindegi ozyq tájirıbe keńesin qurýdy usynamyz. Degenmen munaı men gazdy, ýrandy, kómirdi, sırek kezdesetin mıneraldardy ıgerý jáne olardy tıimdi paıdalaný Qazaqstannyń energetıkalyq strategııasynyń negizi bolyp qala beredi, – dedi Qasym-Jomart Toqaev.
Uıym ózen-sýlardy ortaq paıdalanýda bir sheshimge keletin sekildi. Sammıtte sýarý júıesine tsıfrlyq baqylaý ornatý, tamshylatyp sýarý ádisterin keńinen qoldaný, sý qoımalarynyń tıimdiligin arttyrý jóninde birlesken baǵdarlamanyń sheti shyqty. Endi nátıje ár memlekettiń kelisim men usynysty qalaı qabyldaıtynyna baılanysty bolmaq.
Ázerbaıjandaǵy basqosýda el atynan aıtylǵan usynys-pikir munymen shektelmeıdi. Kóshbasshylardyń sózine súıensek, Qazaqstanda Kreatıvti ekonomıka forýmy, Aqsaqaldar keńesi ótip, Túrki álemin zertteýshiler klýby qurylady degen dolbar bar.
Túrki memleketteri uıymy HІІ sammıtiniń qorytyndysy boıynsha Gabala deklaratsııasyna qol qoıyldy