«Óte me Qurmanbeksiz keler kúnder...»: Aıtysker Jamalhan Qarabatyrqyzynyń áriptesterin joqtaýy
ASTANA. KAZINFORM – Joqtaý daýys aıtý dep te atalady. Qazaq halqynyń ádep-ǵurpynda adam qaıtys bolǵannan bastap onyń jyly ótip, asy berilgenshe joqtaý aıtylady. Joqtaý – óleńdik uıqas pen jazylatyn, aıtylatyn ólimge baǵyttalǵan, mahabbatqa toly, fılosofıalyq tolǵanysy qamtylǵan, avtordyń qaıǵyly túrde tereń sezimmen eske alýyn bildiretin lırıkalyq óleń-jyr.
Qazirgi ýaqytta umyt bolyp bara jatqan sol dástúrli joqtaý jyrlaryn jalǵastyrýshylardyń biri, Qytaıdaǵy aıtys óneriniń kórnekti ókili Jamalhan Qarabatyrqyzy edi. Biz búgin aıtysker aqyn Jamalhannyń tek aıtys óneriniń jalǵastyrýshy ǵana emes, qazaqtyń joqtaý jyrlaryn da jańǵyrtýshy bolǵany týraly jazylǵan aqyn Kádirhan Qızatulynyń «Jamalhan Qarabatyrqyzynyń aıtystaǵy áriptesterin joqtaýy» degen taqyryptaǵy maqalasyn usynamyz.
***
Jamalhan Qarabatyrqyzy 1941 jyly 29 aqpanda QHR-nyń Tarbaǵataı aımaǵy, Dórbiljin aýdanynyń Jaıyr taýynda dúnıege kelgen. Ol – Shynjańdaǵy qazaqtardyń aıtys óneriniń kóshin bastaýshy tulǵalardyń biri. Jamalhan Qarabatyrqyzy – Qytaı memlekettik folklor qoǵamynyń, Memlekettik az ult jazýshylary ǵylymı qoǵamynyń múshesi, Іle Qazaq avtonomııaly oblysynyń Halyqtyq saıası konsýltatıvtik keńesiniń turaqty múshesi mindetterin atqarǵan. Sonymen birge aqyn aýyz ádebıeti jáne onyń keıbir túrlerin zertteýge den qoıǵan. Atap aıtqanda, «Aıtys jáne meniń áriptesterim», «Berdihan qandaı aqyn», «Aýyz ádebıetindegi áıelderdiń orny», «Kórkemdik pen sheshendik», «Joqtaýlar neni aıtady?», «Aıtystyń minezi», «Besik jyrynyń belgisi», «Aýyl áýenderi», «Jyr nóseri», «Jarty álemniń jaryq juldyzdary», «Aqyndar aıtysy» (2 tom) jáne «Qazaq qolónershiligi» sekildi kóptegen syn-zertteý eńbekteriniń avtory. Aqyn 2022 jyly 2 shildede óziniń týǵan jeri Dórbiljin aýdanynda 82 jasynda dúnıeden ótti.
Jamalhan Qarabatyrqyzynyń 60 jylǵa jýyq aıtys saparynda kóptegen aıtyskermen aıtyssada, uzaqqa qatarlasyp shapqan báıgedeı tabandap aıtysqan úsh áriptesi boldy. Olar Berdihan Abaıuly, Jumaǵalı Quıqabaıuly, Qurmanbek Zeıtinǵazyuly edi. Ómirde syılas dos, sahnada qarymdy qarsylas bolyp ótken úsheýi de ókinishke qaraı Jaqańnan buryn ómirden ótti. Qasyndaǵy senimdi serikteriniń bárinen aıyrylǵan maıdangerdeı jalǵyzsyraǵan Jamalhan aqyn sol qadirli áriptesteriniń azaly kúninde kúńirene joqtaý aıtqanyna kóptegen zamandasy kýá boldy.
Eń áýeli 1990 jyly 7 naýryzda Jamalhannyń tól áriptesi Qytaı qazaqtaryna belgili aıtysker Berdihan Abaıuly 49 jasynda naýqas sebebinen qaıtys boldy. Bul habardy estigen Jamalhan birneshe jora-joldastaryn ertip Bekeńniń aýylyna jetedi. Anadaıdan aǵyl-tegil jylap kele jatqan Jaqańa jurt jaryla jol berip, Berdihandy ne dep joqtar eken degendeı qulaǵyn túrisedi. Sonda Jamalhan aqyn bylaı dep joqtady:
«Qaıǵyly keler jylaýǵa,
Qaıǵysyz keler synaýǵa.
Aqynnan qalǵan urpaqtar,
Halińdi keldim suraýǵa.
Atanǵa artar júgimdi,
Taılaqqa qaıtyp artaıyn.
Bekeńe aıtar sózimdi,
Basqaǵa qaıtyp aıtaıyn.
Alashqa tanys arysym,
Týǵan eń eldiń baǵy úshin.
Maıdannan birge qaıtýshy ek,
Kóterip eldiń namysyn.
Elińde júrgen erke ediń,
Sózimdi bastar serke ediń.
Qanatym ediń samǵatar,
Qaıǵynyń kúıin sherteıin.
Taǵdyrǵa salǵan kónermiz,
Ornyńdy kimmen teńermiz.
Kúlli álem syıǵan keýdeńdi,
Kórge sap qalaı kómermiz...»
Osylaı bastalǵan joqtaý birazǵa deıin jalǵasty.
Qaraly jıynnyń basqarýshysy jerleý rásiminiń ýaqyty bolyp qalǵanyn eskertip, Jaqańa sońǵy ret áriptesimen qoshtasýyn ótinedi.
J.Qarabatyrqyzy talaı jylǵy aıtystaǵy áriptesi Berdihanmen qoshtasý óleńin oqydy:
«O, meniń aqyn Bekem, qaıran Bekem,
Myna jurt aıtys ashqan maıdan ba eken,
Ózińmen tize qosyp birge aıtyspaı,
Dárıǵa-aı, kóris aıtyp qaıdan ketem.
Aq jarqyn mineziń-aý, ańqyldaǵan,
Daýysyń tur, qulaǵymda sańqyldaǵan.
O, shirkin esil, sabaz qaıran aqyn,
Toı kórse, topty kórse tartynbaǵan.
Men kelip tiri otyr eń keshe ǵana,
Qaýmalap jan-jaǵyńnan neshe bala.
Ómirden sansyz aqyn týsadaǵy,
Ózińdeı daryndy bop óse alama.
Sen sonda qarsy alyp eń uıyqtamaı,
Yńqyldap tósegińdi tuıyqtamaı.
Túsingen kúlli álemdi qaıran júrek,
Jatasyń bir úńgirge syıyp qalaı», - dep óner saparyn uzaq jyl birge arqalasqan aıtyskerdiń kelte ǵumyryna keıistik bildiredi.
Joǵarydaǵy joqtaýǵa nazar salsańyz, «Atanǵa artar júgimdi, taılaqqa qaıtyp artaıyn» dep Bekeńniń aıtystaǵy ornyn bıik baǵalaıdy. Sondaı-aq óziniń de osynaý óner bıigine shyǵýyna qatarlas bolyp birge samǵaǵan aǵylesker áriptesiniń kelte ǵumyryna ókinish bildiredi.
Tipti, onyń altyn saqtaǵan sandyqtaı segiz qyrly, bir syrly keýdesin jer qoıynyna tapsyrýǵa qımastyq sezimin bildirip qınalady. Iá aıtys óneri syndy asyl murany birge kóterisken seriginen orta jolda aıyrylý Jamalhan úshin ońaı bolmaǵan edi.
***
2011 jyly 9 qańtar kún jeksenbi edi. Jaımen turyp telefonymdy endi ǵana qolyma ala bergenimde bezildeı jóneldi. Kótersem, aýdandyq saıası keńestiń keńse meńgerýshisi Máýken Raqymbaıuly eken, ol Qytaı qazaqtaryna tanymal aıtysker aqyn Qurmanbek aǵanyń keshe keshte qaıtys bolǵany týraly habar kelgenin aıtty. Bul tosyn habardan soń oıyma kelgeni talantty aıtysker aqyn Qurmanbektiń aıtys ónerindegi uzaq jyldyq áriptesi Jamalhan Qarabatyrqyzyna arnaıy telefon soǵyp kóńil aıtý boldy.
Ertesinde Shyńjań halyq radıosynyń «Gákký» atty baǵdarlamasynda qobyzdyń muńly sarynymen bastalyp, ile-shala aıtys óneriniń aqsaqaly atanǵan Qurmanbek Zeıtinǵazyulynyń qaıtys bolǵany habarlandy. Sońynan Qurekeńniń ómir men óner jolyna azdap sholý jasaı kelip, daryndy aqynnyń syrqat meńdetken sońǵy sátte jazǵan «Elge sálem» degen qoshtasý sıpatyndaǵy ósıet óleńin oqydy. Osydan keıin Qurekeńniń aıtystaǵy uzaq jyldyq áriptesi Jamalhan Qarabatyrqyzynyń ózi oqyǵan joqtaý óleńin usynyldy.
«Qos Shińgil ne kúıdesiń, ne kórdińder,
Óteme Qurmanbeksiz keler kúnder.
Qasqaıǵan qara óleńniń qara naryn,
Aparyp qaı beleske shógerdińder.
Oý, qaıran áriptesim, dúldúlim-aı,
Qalaısha jyr kerýeni tyndy bulaı.
Kıeli qara óleńniń taýy qulap,
Aıtystyń arqa-belin syndyrýy-aı.
Japanda jalǵyz qalǵan kúıge kirip,
Ún-túnsiz eńiredim úıde otyryp.
Qaldyryp, sahnasyn, saltanatyn,
Ketkeni-aı «aq shapany» súıretilip.
Qalǵandaı ózim jalǵyz elden buryn,
Qashqaqtap aýyzymnan kelgen jyrym.
Qurmanbek emes búgin qaza bolǵan -
Sezindim sóz ákesi ólgendigin.
Opasyz óte shyqty jalǵan myna,
Ólmeıdi shyn aqynnan qalǵan mura.
Kóterip zil qaıǵyny tur-aý búgin,
Qurmanbek kóp ustaǵan sary dombyra», - degen qoshtasý óleńin oqydy Jamalhan Qarabatyrqyzy.
Osydan tórt kún ótken soń Tarbaǵataı aımaǵynyń ýálıi (ákimi – avt.) Mánen Zeınelulynyń uıymdastyrýymen Tarbaǵataı aımaqtyq jazýshylar odaǵynan, ákimshilik mekemesinen, Dórbiljin aýdandyq mádenıet salasynan jáne Jaqańnyń birneshe shákirtteri bar eki mashınamen bir nóker bolyp aqyn Qurmanbektiń aýyly Shińgil aýdanyna qaraı jol tarttyq. 800 shaqyrymnan astam alys joldy artqa tastap qas qaraıa qos Shińgilge jettik. Habarlasyp kútip turǵan aýdan basshylary aldymyzdan shyǵyp, «Uzaq joldan sharshap keldińizder» dep qonaqasyn bergen soń, qonaq úıge ornalastyrdy. Ertesi tańerteńgi shaıdan soń aýdan ortalyǵyndaǵy Qurekeńniń otbasyndaǵylar men týys-týǵandaryna ertip bardy. Qadirli áriptesiniń qatar otyrǵan úsh ulyn kórgende Jaqań jáı sálemdesip ótpeı, Qurekeńniń kenje ulyn analyq baýyryna basa daýystap:
«Ne kúıde tursyń qarǵam-aı,
Opasyz mynaý jalǵan-aı.
Elý jyl mura súıregen,
Shań juqpas qaıran tarlan-aı.
Ákesiz kúndi basyńa,
Baıansyz taǵdyr salǵany-aı.
Armanyn jalǵap urpaqqa,
Bir kúnde ǵaıyp bolǵany-aı», - dedi aqyn.
Aqyn syrtqa kóp aıaldamaı, úıdegi áıelderge qaraı jol aldy. Joqtaýdyń kókesi osy jerde boldy.
Jaqań úıdegi kórisýin Qurekeńniń jarty ǵasyr birge ómir keshken jary Káshimhan apaıdan bastady:
«Otyrsyń qurbym búgilip,
Dúnıeden mynaý túńilip.
Qadirli qaıran qurbym-aı,
Aldymnan shyǵar júgirip.
Dúnıe degen baıansyz,
Sum jalǵan eken aıalsyz.
Ańqyldaq edi-aý Qurekeń,
Kóńili kirsiz, qaıaýsyz.
Az ǵana kúnge kóńiliń,
Ósetin jalǵan osy ma?
Baq penen sordy belsheńnen,
Keshetin jalǵan osy ma?
Opasyz jalǵan dúnıe,
Desetin jalǵan osy ma?
Qaıtip bir kelmes qasyńa,
Qaıǵy bir tústi basyńa.
Ajaldan habar kelgen soń,
Qaratpas ishken asyńa.
Armansyz ketken tarlanǵa,
Ah uryp qurbym jasyma», - dep tolastaı bergende Jaqańdy Qurekeńniń úlken qyzy Nurshat bas salyp ákesinen aıyrylyp qalǵanyn shaǵyna aıtyp kórise ketti:
«Mingendeı atym torqasqam,
Tobynan uzaq jol basqan.
Jınalyp jurty jatsa da,
Ornyńyz turdy tolmastan.
Jan ákem edi kemeldi oı,
Ómiri tutas óleń ǵoı.
Jolyńdy apa kóp kúttim,
Ákemdi ertip kelerdeı.
Kelmeske áke bet burdyń,
Óleńnen daýyl soqtyrdyń.
Teń tartqan júkti tarlannyń,
Syńary qaıda dep turmyn.
Kóleńkeń ketip basymnan,
Kózimniń jasyn tóktirdim.
Ózińdi kórip jan apa,
Kelgendeı ákem bop turmyn...», - dep birazǵa jalǵasqan Nurshattyń joqtaýy estigen jurttyń saı súıegin syrqyratty.
Osyndaıda janyń ezilip turyp, jaqsylardyń artynda júıeli joqtaý aıtatyn urpaqtyń bolǵanyna da shúkirlik etip, ishteı jubanysh tabady ekensiń.
Nurshat joqtaýyn aıtyp bolǵansha analyq meıirimmen qushaǵyna qysyp únsiz egilip turǵan Jamalhan apamyz aqynnyń qyzy tolastaı bergende:
«Jylaıyn Nurshat óziń dep,
Aqynnan qalǵan kózim dep.
Eski kózder ketken soń,
Kimge de júrer sózim dep.
Ashylyp aıtar syrym-aı,
Bult shalmaǵan nurym-aı.
Kúlli qazaq balasyn,
Terbetip turǵan jyrym-aı.
Kóp ishinde kósemim,
Toı tórinde sheshenim.
Aıamaı elden bilgenin,
Quıyp bir ótken nóserim.
Qadirli qaıran qurbym-aı,
Saıraǵan tańǵa bulbul-aı.
Aralap talaı el-jurtty,
Saldyq pen saýyq qurdyń-aı.
Bilmegendi bilgizgen,
Keýdeńe qalam ilgizgen.
Qormalyń qaıdan tabylar,
Kóleńke saı men júrgizgen.
Asqarda taýyń tiregiń,
Biregeı týǵan bireýim.
Biregeı ákeń kóz jumyp,
Ezildi-aý qarǵam júregiń» dep tolastaǵan edi. Bal tilimen eki aqyndy da súıindirip, batasyn alǵan jas ta talantty aıtysker qyz Jámıǵa Dáýletqyzy Jaqańmen kóristi ári qaraı ilip áketti:
«Kótergen aýyr toǵanaq,
Eki arys ediń qazaqtyń.
Óneriń ólmes bolsa da,
Ómiriń eken az-aq kún.
Qııa almaı atam el-jurtyn,
Sarǵaıyp jatty sanap kún.
Altaıdyń elin apataı,
Jolyńa nege qarattyń?
Aqorda eliń aq túńlik,
Ónerde ediń aqqý jup.
Birinen mine aıyryldyq,
Janardan mine jas syrǵyp.
Oılashy apa ustazyn,
Joqtaǵan shákirt naq muńlyq.
Altaıdyń elin kesh apa,
Tostyrmaı sońǵy saparǵa,
Jer qoıynyna tapsyrdyq...», - degen Jámıǵaǵa Jamalhan apamyz bylaı dep qarymjy qaıtarady:
«Jylaımyn kúnim sen desem,
Arýaqtan uıat kelmesem.
Aýyrmaı ishim turar ma?!
Anyqtap habar bermeseń.
Aqynnyń mynaý tekti eli,
Bolmańdar maǵan ókpeli.
Jerlemeı-aq jeter em,
Shińgilge boldym ókpeli.
Aqqýdyń qaldy syńary,
Emilde edi dep turaǵy.
Aıtaıyq dep shaldary,
Serisi men saldary.
Aıǵaı salsa kóp pe edi.
Jar basynda shynarmyn,
Sel soqqanda synarmyn.
Qatarym túgel attanyp,
Jyr kólinde syńarmyn.
Táńirdiń salǵan isine,
Qıynda bolsa shydarmyn.
Kerýenniń basy ed tý alǵan,
Kórgende jurty qýanǵan.
Ólkeniń búkil aqyny,
Artynan kóshteı shubalǵan.
Sonyń da bári ǵaıyp bop,
Kózińdi súrttiń jylaýdan.
Jylama qarǵam Jámıǵa,
Ákesiz qyzdy el tanı ma.
Qurekeń munda bolmasa,
Senderge óner darı ma.
Bilimdi kisi bilmeske,
Iilýden arı ma,
Jarqyrap turǵan mańdaıdyń,
Ketýi-aı syımaı pánıǵa».
Jamalhan aqyn bir sózinde joqtaýda da aıtys bar deýshi edi. Mine, osy jolǵy joqtaýda Jámıǵa men Jaqańnyń bir-birine suraq qoıyp, jaýap qatysýy, joqtaýda da aıtys bolatynyn dáleldegendeı boldy.
***
Jamalhan apamyzben aıtystaǵy endi bir áriptesi Jumaǵalı Quıqabaıuly edi. Jumaǵalı joǵarlap oqyǵan ári kókiregin toltyryp toqyǵan bilimdi aqyn bolǵan edi. Ol Qytaıdyń Tarbaǵataı aımaǵynyń mádenıet salasynda basshylyq qyzmetter atqarǵan.
Júkeń julyp alma sózdiń júırigi edi. Tarbaǵataı kóleminde qazirge deıin «Jumaǵalıdyń julypalmalary» degen tapbermede taýyp aıtylǵan óleń tirkesterin kóptegen aıtys jankúıeriniń aýzynan estýge bolady. Zamandas áriptesi bolǵan soń Jaqańmen de kóp aıtysqan, ázil óleńderi de barshylyq edi. Onyń barlyǵy Jumaǵalıdyń «Myń bulaq» atty eki tomdyq jınaǵynda tolyq qamtylǵan bolatyn.
Júkeń 1996 jyly 22 naýryzda 58 jasynda naýqastan ómirden ozady. Alpysqa da jete almaı qalǵan qadirli zamandasynyń qazasy Jamalhanǵa da aýyr tıedi. Aqynnyń ańyrap qalǵan otbasyna barǵanda Jumaǵalıdyń jubaıyna:
«Birge ótken esil shaqtar-aı,
Basyńnan óter toqtamaı.
Jarqyrap turǵan juldyzdyń,
Mezgilden erte aqqany-aı.
Ańqyldap shyǵar qurbymnyń,
Arýaq bolyp jatqany-aı.
Orny qaldy ańyrap,
Turarmyz qalaı joqtamaı.
Óziń dep Gúlnar jylaıyn,
Basyńa tústi ýaıym...», - dep jaqtaǵan edi.
Óner jolyndaǵy saparlasy Jumaǵalıdyń qazasyna kúńirengen kúı keshedi de, sońynda bylaı dep óleń jazady:
«Aşy muńba kerneýi ózegimniń,
Aıtyńdarshy biledi sebebin kim?
Qobaljıdy júregim álde nege,
Jaısyz bop tur kóńilim nege búgin.
Saqtap kelgen ultymnyń muraǵatyn,
Saraıyńda sarqylmas turady aǵyn.
Týǵan jerdiń tulǵasyn silkindirip,
Bir bıiktiń estidim qulaǵanyn.
Ajal jetse keýdeńnen tynysty alar,
Qan tamyryń, kiletkań qulyptalar.
Qaıran Júkeń kóshti dep dúnıeden,
Keńistikti sharlady sýyq habar.
Namysyń nar, tulǵań taý, asqaq aqyn,
Namyssyzdar kárińnen jasqanatyn.
Óleńmenen úıirgen dyraý qamshyń,
Kókenaıdaı elińdi basqaratyn.
Arǵy jaq shaqyrdyma alamanǵa?
Ne jóniń bar asyǵys attanatyn.
Júkeń, Bekeń órkeshi Orqashardyń,
Ekeýiń emes pe ediń qos qanatym.
Keship júrgen mamyrlap óner kólin,
Sýsyny ediń sýsaǵan kórermenniń.
Álim jetpes amal ne Jaratqanǵa,
Sózim ótse qolymnan berer me edim.
Óleń tıep kelmestiń kemesine,
Ólmes mura qaldyrdyń el esine.
Qulazýda joq emes, ókpe taǵy,
Meni jalǵyz tastaǵan jel ótine.
Alashqa aty tanys qaıran tulǵa,
Endi artyna bet buryp aınalsyn ba?
Ómir ǵoı bul taýsylmas saǵynyshy,
Qatarynda júrgende oılansyn ba?
Aýyzdyǵyn shaınaǵan aılyq jolda,
Kókbestini kósiltken maıdansyń ba?
Ólmes óleń qaldyrdyń keıingige,
Dúnıe turmaǵanmen qaz-qalpynda.»
Osy joqtaý jyryn oqyp otyrsańyz Jaqańnyń qatarlas áriptesteriniń mezgilsiz qazasyna qabyrǵasy qaıysyp «Átteń Táńirge sózim ótpeıdi-aý, sózim ótse ekeýiń úshin aldyna ótinish etip barar edim» dep, ónerdegi dostaryna degen erekshe qurmetin bildiredi. Endi birde «Ekeýiń jyr maıdanyna jalǵyzsyratyp meni tastap kettińder» dep baqılyq bolǵan áriptesterine baıaǵy kóńilmen nazyn da bildiredi.
Qandaı dostyq, qandaı qımastyq deseńizshi. Qarap otyryp birin-biri demep júrgen, jebep júrgen turǵylastardyń ishtarlyqtan qulan taza aýlaq, tek ónerge degen ortaq qushtarlyq pen bir-birine bolǵan shynaıy qurmet pen dostyqty ǵana kóresiń. Sosyn tolqısyń, rıza bolasyń, bizde solaı bolsaq dep armandaısyń.
Iá Jamalqan, Qurmanbek, Berdihan, Jumaǵalılar da bir dáýirde týyp, bir ónerdi qýǵan, dostyqtary jarasqan, bir-birimen baǵy asqan qazaqtyń mańdaıyna bitken birtýar talantty tulǵalary edi ǵoı! Ómirge bir mezgilde týdy, ónerdi birge qýdy, baqıǵa erteli-kesh attanyp, esimdiri birge atalyp turdy.
Jamalhan Qarabatyrqyzy bir óleńinde bylaı dep tolǵaǵan edi:
«Jylady dep sókpeńder jylaǵandy,
Kim Táńirden qaıǵyny surap aldy.
Qıyn emes kúldirý myń adamdy,
Ońaı emes ýatý bir adamdy.
Jylaý tynsa ómirdiń máni tynar,
Jylaýdyń da ózindik shabyty bar.
Kóńilińniń kólkigen kók tumany,
Kózińizden sel bolyp aǵytylar».
Tarıhtaǵy ómirden ótken jaqsylarǵa ne bir aıtýly tulǵalarǵa aıtylǵan, jazylǵan joqtaýlar ulttyq rýhanı qundylyǵymyzdyń qasıetti bir tarmaǵy dep eseptesek, Jaqańnyń bul joqtaýlary sol muramyzdy óziniń dara stılimen qaıta jańǵyrtyp edi. Bul maqalam esti oqyrmanǵa ortamyzdan joǵalyp bara jatqan bir muǵjızaly muramyzdy qaıta bir eske túsireri haq.