Otandyq jylqy ósirýshiler tyǵyryqqa tirelip otyr
PAVLODAR. KAZINFORM — Elimizdegi jylqy sany sońǵy jyldary eselep ósip, 4,3 mln-ǵa jetken. Ókinishke qaraı, jylqy etin eksportqa shyǵarýdy bylaı qoıǵanda, jergilikti iri saýda jelilerine ótkizý aýyldaǵy aǵaıyn úshin úlken máselege aınalǵan. Al et óńdeıtin kásiporyndar men meıramhanalar ony Reseıden tasyp otyr.
San bar, sapa joq
Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligi usynǵan derekterge súıensek, elimizdegi jylqynyń 10 paıyzdan astamy Túrkistan oblysynda. Ondaǵy sharýashylyqtar 475 myńǵa jýyq qylquıryqty ósirip otyr. Abaı oblysynda 401 myń jylqy bar. Al úshtikti Qaraǵandy oblysy túıindeıdi.
Ertis-Baıan óńirinde de sońǵy jyldary jylqy sany kóbeıip keledi. Pavlodar oblysynda 292 myńnan astam jylqy ósiriledi. Onyń 5,5 myń asyl tuqymdy, bul — jalpy jylqy basynyń shamamen 2,4 paıyzy ǵana.
Alaıda, jylqy sharýashylyǵynda san bolǵanymen sapa aqsap jatyr. Saldarynan otandyq jylqy ósirýshiler qazir úlken tyǵyryqqa tirelip tur. Ǵylymdaǵy sońǵy jetistikter men ónertabystar jylqy sharýashylyǵyna engizilýi kerek dep esepteıdi otandyq ekonomıster.
Qazaq jylqysynyń tıpteri shyndap kelgende ózge jylqy túrlerine qaraǵanda denesi shaǵyn, eksportqa taza et kúıinde shyǵarylǵanda salmaǵy az. Mysal úshin keıbir jylqy etin tutynatyn Eýropa elderi jylqynyń taza eti tutastaı alǵanda 250 kılodan tómen bolmaýy kerek degen talap qoıady. Bul — bir ǵana másele.
Ekinshiden, bizdiń elimizde jylqy etin, onyń terisi men tuıaǵyn, qylyn iske jaratatyn kásiporyndar joqtyń qasy. Pisirilgen shujyq daıyndaıtyn úlken kompanııalarda jylqy etinen shyǵarylatyn ónimderdiń úlesi 5 paıyzǵa da jetpeıdi. El turǵyndary jylqyny kóbine soǵymǵa jáne at sportyna ǵana jaratatynyn aıtýymyz kerek.
Úshinshiden, jyl sanap jaıylymdar sany tarylyp keledi. Bul — birneshe myńdaǵan jylqy tabyndaryn ustaıtyn úlken sharýashylyqtarǵa qysy-jazy jumys isteıtin mal bordaqylaý oryndaryn qurýǵa negiz bolýy kerek.
— Pavlodar oblysynda jylqy sany sońǵy 30 jylda 3,5 esege kóbeıgenine qaramastan bul salada birqatar máseleler qordalanyp qalǵan. Mysal úshin óńirdegi jylqynyń tek 5,5 paıyzy asyl tuqymdy. Jergilikti sharýashylyqtar úshin jylqy etin eksportqa shyǵarý áli kúnge arman bolyp otyr. Damyǵan memleketter, máselen, Frantsııa men Italııa halqy jylqy etin turaqty tutynǵanymen qazaq jylqysynyń eti olardyń tábetin ashpaı tur. Eýropa jurty ettiń sapasyn qazynyń qalyńdyǵymen ólshemeıtini belgili. Import ettiń salmaǵy myǵym bolýy kerek. Al bizdiń jylqylardyń áleýeti oǵan ázirshe jetpeıdi. Sondyqtan jylqy ósirýshilerimiz áýeli sapa turǵysyna mán berip, janýardyń qasıetin fızıkalyq turǵydan arttyrýǵa kóńil bólse kerek. Bir qyzyǵy, Oral óńirindegi «Kýbleı» zaýytynyń ózi jylqy ónimderin daıyndaý úshin shetelden jylyna 5 myń tonna tońazytylǵan jylqy etin satyp alatyn kórinedi. Al naryqtaǵy jylqy etiniń 6-7 paıyzyn Reseıden jetkiziletin ónimder qurap otyr. Ózimizdiń qalalardaǵy sýpermarketter jelisi jergilikti sharýashylyqtardan jylqy etin tipti alǵysy kelmeıdi. Olardyń talaby boıynsha, óndirýshiler jyldyń 4 mezgilinde de birdeı sapadaǵy etti jetkizýi kerek. Qazaq jylqylary tek tebinde júrip, aýa raıy, tabıǵat jaǵdaıyna baılanysty qoń jınaıtyndyqtan, olardyń kóńilinen shyǵatyn et tek kúz aılary men qystyń basynda ǵana bolatyny túsinikti. Sondyqtan jylqy ósirýshiler úshin saýda jelileri alynbas qamalǵa aınalǵan, -deıdi Toraıǵyrov ýnıversıetiniń rektory, ekonomıka ǵylymynyń doktory, professor Erkin Sadyqov.
Ǵalym atap ótkendeı, damyǵan memleketter, sonyń ishinde Qytaı sońǵy 10 jylda jalpy ishki ónimniń 1 paıyzyn ǵylym salasyna baǵyttap, nátıjesinde aýyl sharýashylyq qurylymdary ozyq tehnologııalarmen jaraqtalǵan.
Sońǵy 4 jylda jergilikti ýnıversıtet óńirdiń irgeli sharýashylyqtarymen baılanystaryn nyǵaıtyp, dýaldy oqytýǵa kóbirek kóńil bóle bastady. Nátıjesinde «Pobeda» jáne taǵy basqa sharýashylyqtarda jastar jumys istep ári bir jaǵynan bilim alyp, tájirıbesin tolyqtyrý ústinde.
Bul tájirıbeni bolashaqta jylqy sharýashylyqtarynda da júrgizýge bolady. Sebebi qazirgi kúni aımaqta jylqyshylardyń tapshylyǵy baıqalyp otyr.
Myńdap tabyn aıdaý tıimdi emes
Ǵalymdar aldaǵy 10-15 jylda elimizdegi qylquıryqtardyń sany 10 mln-nan asady dep boljap otyr. Buǵan elimizdegi jaıylymdar múmkindik beredi. Endigi jerde qazaq jylqysynyń sapa turǵysyndaǵy kórsetkishin arttyrý mańyzdy.
Mysal úshin jergilikti «Moınaq-2015» JShS-ynda jańaaltaıtyq jylqylar 2000-shy jyldan beri ósiriledi.
— Jańa altaılyq pen qazaq jylqysyn shaǵylystyryp, odan alynǵan jabaǵyny soıǵanda 170 kılogram et berdi. Al eki jarym jasar qunannyń taza eti 250 kılogram tartty. Álgi seriktestik jergilikti sharýashylyqtar úshin jańaaltaılyq jylqy tuqymyn sata bastaýy múmkin. Buryn Reseıden qymbatqa satyp alyp kelgen janýarlar ózimizde kóbeıip jatqany qýantarlyq jańalyq. Bul bizdiń klımatqa ábden beıim, tózimdi janýarlar. Buǵan qosa jylqy ónimderin óńdeý umyt qalyp barady. Ertede Máskeýdegi jylqy ósirý boıynsha halyqaralyq ǵylymı-praktıkalyq konferentsııalarǵa qatysyp júrdim. Sonda ıakýt jigitteriniń jylqy terisinen jasaǵan quraq kórpesin kórip, tań qalǵanym bar. Jylqy terisinen olar jyly aıaq kıim (ýggı), bas kıim, ishik, qolǵap tigedi. Bizde bul jaǵy múlde maqurym qalyp jatqany ókinishti. Ata-babamyzdyń ǵasyrlar boıy jınaǵan tabyndy jylqyny ósirý boıynsha tájirıbelerin umytý — bizge úlken syn. Otandyq jylqy ósirýshilerdiń ozyq tájirıbelerin engizip, jaıylym tehnologııasyn, tabyn men úıirdiń qalyptasýyn, tabıǵı apatqa, jutqa qarsy kúres amaldaryn zertteý qajet. Kezinde bir ǵana Pavlodar oblysynda 7 jylqyshy respýblıkaǵa áıgili bolyp, olarǵa Sotsıalıstik Eńbek Eri ataǵy berildi. Olar — J.Ábilqaıyrov, N.Áljanov, Q.Ermaǵambetov, M.Júsipov, E.Qonaqov, M.Shajanqanov, Q.Qalenovter. Osy azamattardyń is-tájirıbesin jınastyryp, qazirgi jylqy baǵýshylar men sharýashylyqtarǵa engizsek, nur ústine nur bolar edi, -deıdi Pavlodar oblysyndaǵy jylqy ósirýshiler qaýymdastyǵynyń tóraǵasy Tólegen Asanbaev.
Óńirdegi jylqy tabyndarynyń deni Baıanaýyl, Maı aýdandarynda jáne Ekibastuzdyń aýyldyq aımaǵynda shoǵyrlanǵan. Óńirde jaıylym men jylqyshylar tapshy. Ýrbanızatsııa áserinen jastardyń kóbi qalaǵa qashady, al aýyldyq jerlerdegi jylqyshynyń eńbegi 150-200 myń teńgeden aspaı tur.
Al Pavlodar oblysynyń ákimi Asaıyn Baıhanovtyń pikirinshe, jylqy tabyndaryn tym qalyń etý ustamaý kerek.
«Qazirgi statıstıkaǵa súıensek, 100 bıeden ári ketse 65 qulyn alynady. Sondyqtan jylqy tabynyn bólip-bólip, ári ketse 400-450 bastan asyrmaı ustaý kerek. Jaıylym tapshylyǵy da sezilip otyr. Byltyr oblysta 400 myń gektarǵa jýyq ıgerilmegen jer halyqqa qaıtaryldy. Oblysta qymyz daıyndaý boıynsha uıymdastyrylǵan óndiris joq. Maı aýdanyndaǵy „Aqjar-Óndiris“ agrofırmasy jumysshylardyń joqtyǵynan toqtap tur. Al qur et óndirýmen aınalyssaq, jylqy sharýashylyǵynyń bolashaǵy mardymsyz bolmaq. Bul salada naryqtyq básekelestik degen atymen joq. Halyqaralyq naryqqa beıimdelý úshin ózge elderdiń tájirıbesin úlgi etýden utylmaımyz. Mysal úshin Mońǵolııa memleketine qarańyzdarshy, olarda jylqy arasynda túrli indet kóp bola tura, Qytaıdyń naryǵyn jaýlap aldy. Jergilikti eksportshylar jylqy etin áýeli ystyq sýda jartylaı qaınatyp alady da, sosyn eksportqa jiberedi. Ondaǵy ettiń kılosy ári ketse 3,5 dollar. Intensıvti damýǵa kóship, ettiń sapasyn qysy-jazy birdeı qalypta ustaý úshin mal bordaqylaý fermalaryn salýymyz kerek. Aldaǵy jyldary jylqynyń eti de qazirgiden arzandaıdy, oǵan kúmánderińiz bolmasyn. Sebebi ol naryqta kóbeıe tústi», -deıdi A. Baıhanov.
Esektiń etin unatatyn qytaılardy jylqyǵa jerik ete alamyz ba?
Qytaıdyń Shyńjan ólkesindegi Tarym ýnıversıtetiniń professory Gimińgúl Muqantaıqyzynyń sózinshe, qytaı halqy jylqy etinen góri, esek etin jegendi unatatyndyqtan bul elde de jylqy etin qaıta óńdeý damymaǵan.
Hanzý halqyna jergilikti ǵalymdar áli kúnge qymyzdyń paıdasyn da jetkilikti dáleldeı almaı otyr. Munda 3 mln-ǵa jýyq jylqa bar bolsa, onyń kóbi sport jáne kópshilik serýeni úshin paıdalanylady. Jalpy sany 3000 jylqy klýby qurylyp, munda minis jylqylary halyqqa usynylady.
— El bıligi at sportynda bás tigýge ruqsat bermeı otyr. Óıtse, adamdar oqý-bilimnen qalady, ǵylymmen aınalyspaıdy, lýdoman dertine shaldyǵady degen pikir bar. Áıtpese, bizde at sporty óz deńgeıinde damyp keledi. Bıe súti asa tanymal emes, sebebi jurt onyń paıdasyn jetkilikti bilmeı otyr. Keıbir kezde jylqy etin esek eti dep usynatyn da jaǵdaılar kezdesedi. Ǵylymı turǵydan baǵa bersek, qazaq jylqysynyń tózimdiligi men miniske shydamdylyǵyna teń keletin jylqy álemde joq. Qazaq jylqysyn ózge tuqymmen býdandastyrýdyń qajeti joq, onyń qasıetin saqtap qalý asa mańyzdy, -deıdi Gimińgúl Muqantaıqyzy.
Al Mońǵolııada jylyna 49,1 myń tonna jylqy eti óndirilip, kóbi syrtqa eksporttalady eken. Bul elde arnaıy stragetııalyq baǵdarlama túzilip, keleshekte jergilikti monǵol jylqylarynyń et sapasyn jáne jyldymdyǵyn arttyrý kózdelip otyr.
Jylqy eti men qymyz — janǵa dárý
Ǵalymdar qymyz ben jylqy etin kúndelikti dastarqanda mol paıdalanýǵa keńes beredi. Zertteýler kórsetkendeı, jańa saýylǵan saýmal men qymyzdyń paıdasy, hımııalyq quramy birdeı.
Sondyqtan saýmaldyń paıdasy qymyzdan artyq emes. Másele onyń jeńil sińýinde. Sútinde S, A, E, D, V dárýmender toby, RR dárýmeni óte kóp kezdesedi.
Sonymen qatar mıkro-makro elementteri — Sa, Su, Mn, Mg jetkilikti. 1-1,5 lıtr qymyzda S, A, V dárýmender tobynyń adam aǵzasy tutynatyn táýliktik normasy bar. Sondyqtan ımmýnıtetti nyǵaıtýda odan artyq sýsyn joq.
— Quramyndaǵy maılar, amın qyshqyldary, aqýyzdar, tolyp jatqan ózge de dárýmender, ásirese, jas balalardyń tolyqqandy ósipjetilýine jaǵdaı jasaıdy. Sondyqtan balaǵa saýmal-qymyz berińizder. Al jylqynyń eti ót suıyqtyǵyn rettep, semirýden, qant dıabetinen, sary aýrýdan, uıqy bezi aýrýynan, basqa da túrli syrqattardan saqtaıdy. Úı janýarlary ishinde jylqynyń eti tez qorytylady. Jylqy sútinen kosmetıkalyq ónimder shyǵarý, terisi men jal-quıryǵyn, tuıaǵyn óndiriste jaratý da kásipkerlerge jaqsy tabys kózi bolar edi. Ony tirek-qımyl júıesi buzylǵan balalardy, nesep-zár shyǵarý júıesinde syrqaty bar adamdardy emdeýge, ıaǵnı ıppoterapııada keńinen paıdalanǵan da durys, -deıdi ǵalym Tólegen Asanbaev.
Jylqynyń qadirin tanyp-bilýde ata-babamyzdan jalǵasqan dástúrimiz úzilip qalǵan. Bul maqalany jazýdaǵy maqsatymyz — osy jylqytaný mektebin ortamyzǵa qaıta oraltý.
