Ósirý, saqtaý, óńdeý, eksporttaý: Astyq óndirisi salasyndaǵy ahýal qalaı
ASTANA. KAZINFORM – Jahandyq naryqta astyqtyń quny munaı baǵasymen para-par. Óıtkeni búginde bıdaıy bar el azyq-túlik qaýipsizdigi men ekonomıkalyq táýelsizdikke qol jetkizýge múmkindik alyp otyr. Osy rette «Jibek Joly» arnasynyń arnaıy reportajynda astyq óndirisiniń ózekti máselesi talqylanyp, sala mamandarynyń pikiri taldandy.
Elimizde 24 mıllıonǵa jýyq astyq bastyrylady
Bıyl elimizde 23,7 gektarǵa dándi burshaqty daqyldar sebildi. Bul ótken jylmen salystyrǵanda 413 myń gektarǵa artyq. Onyń 13 mıllıonyna bıdaı egilgen. Respýblıkadaǵy ortasha túsim gektaryna – 15,9 tsentner. Al aımaqtar boıynsha eń kóp astyq jınaǵan Aqmola oblysynda ónimdilik – 16, Qostanaı oblysynda — 14,5, SQO-da — 19,4 tsentner.
Elimiz astyq eksporty boıynsha úzdik on eldiń qataryna kiredi. Bıyl byltyrǵydaı rekordtyq ónim jınalmasa da kólemi ishki naryqqa da, eksportqa da jetedi. Shamamen 24 mıllıon tonnaǵa jýyq astyq bastyrylady dep boljanyp otyr. Onyń 16 mln tonnasy – bıdaı.
QR Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligi Eginshilik departamenti dırektorynyń orynbasary Jandáýlet Jańbyrbaevtyń aıtýynsha, qazirgi tańda ońtústik óńirlerde egin jınaý tolyq aıaqtalǵan. Al negizgi astyq óndirýshi úsh oblys – Aqmola, Qostanaı jáne SQO-da naýqan jalǵasyp jatyr.
– Basqa daqyldarǵa keletin bolsaq, qazir 2,6 mln tonna kartop jınaldy. 3,5 mln tonna kókónis, 2,3 mln tonna baqsha daqyldary bar, – deıdi Jandáýlet Jańbyrbaev.
Qazaq bıdaıy Qytaıda suranysqa ıe
Elimizde jınalǵan astyqtyń bir bóligi eksportqa shyǵarylady, bir bóligi memlekettik qorda saqtalady, al qalǵany kelesi jylǵa tuqym retinde qaldyrylady. Óıtkeni azyq-túlik qaýipsizdigi – memlekettiń basty saıasaty.
Al álemde eń kóp bıdaı óndiretin memleketter qatarynda Eýropalyq Odaq elderi, Qytaı, Úndistan jáne Reseı bar. Olar jahandyq óndiristiń 55 paıyzyna jaýapty. Alaıda olardyń barlyq ónimi eksportqa jumsalmaıdy, ishki naryq suranysy men eldegi halyq sany eskeriledi. Sondyqtan shynaıy eksport pen óndiris kóleminiń arasy aıtarlyqtaı ózgeshe. Osy turǵydan dúnıejúzinde bıdaı eksporttaýshy kóshbasshylar – Reseı, EO elderi, Aýstralııa, Kanada, AQSh, Ýkraına, Argentına. Onyń qatarynda Qazaqstan da bar.
Qazaqstannyń qatty bıdaıy suranysqa ıe, biraq elimizde salystyrmaly túrde jumsaq bıdaı sorty ósiriledi. Mamandar otandyq bıdaıdyń ónimdiligi keıbir eldermen salystyrǵanda tómen ekenin alǵa tartady.
Elimizdiń negizgi eksport baǵyttary – Ortalyq Azııa elderi, Qytaı, Iran, Taıaý Shyǵys, Kavkaz, sondaı-aq Eýropa men Reseı arqyly tranzıttik tasymaldar. EO elderi ishinde Italııa, Belgııa, Polsha, Portýgalııa, Norvegııa men Ulybrıtanııaǵa da ónim jóneltiledi. Sonymen birge BAÁ, Vetnam, Soltústik Afrıka elderi bizge qyzyǵýshylyq tanytyp otyr.
– Byltyrdan bastap jańa deńgeıge shyǵý múmkindigi týdy. On jyl buryn umytylǵan naryqtarǵa qaıta oraldyq. Eýropa, Afrıka, Shyǵys Azııa elderine de shaǵyn kólemde kirip jatyrmyz. Engizilgen kóliktik sýbsıdııa logıstıkanyń úlken bóligin jaýyp otyr. Ol úshin memleketke alǵysymyz zor, – deıdi KAZGRAIN ulttyq eksporttaýshylar qaýymdastyǵy tóraǵasynyń orynbasary Álibek Ataı.
Qytaı tarapynan Qazaqstan astyǵyna suranys artqan. Qazaqstannyń Sıan qalasyndaǵy bas konsýly Joshyhan Qyraýbaevtyń aıtýynsha, Sıan qalasynda «Aıtszıýı» kompanııasy jumys isteıdi. Bul kompanııa Soltústik Qazaqstan oblysynda óndirilgen astyqty óńdeıdi jáne ónimderine «Made in KZ» belgisin qoıady. Osy arqyly Qazaqstannyń otandyq ónimderi Ortalyq Qytaı naryǵynda, sonyń ishinde Sıan qalasynda satylymyn arttyryp otyr.
– Qazaqstannyń topyraǵy organıkalyq zattarǵa baı. Joǵary sapaly bıdaı shyǵatyndyqtan ony Qazaqstannan ákelemiz, – deıdi «Aıtszıýı» astyq pen maı ónerkásibi óndiristik tobynyń bas dırektorynyń orynbasary Chjıpın Lıý.
Ǵalym: Tuqym sharýashylyǵynda toqyraý bolmaýy kerek
Bıdaı sharýashylyǵynda tehnologııa, ǵylym jáne tuqym sharýashylyǵyna baıypty qaraý asa mańyzdy. Otandyq ǵalymdar birneshe astyq surpyn shyǵarǵanymen, bul sala áli de ımportqa táýeldi kúıde qalyp otyr.
Aýyl sharýashylyǵy ǵylymdarynyń kandıdaty, qaýymdastyrylǵan professor Bekzat Amantaevtyń pikirinshe, astyq suryptarynyń qurǵaqshylyqqa tózimdiligin anyqtaıtyn arnaıy gender bar. Olardyń sany neǵurlym kóp bolsa, qurǵaqshylyqqa tózimdiligi soǵurlym joǵary bolady.
– Sońǵy jyldary Qazaqstanda qoldanysqa engizilgen Baraev atyndaǵy astyq sharýashylyǵyn zertteý ǵylymı ortalyǵynda shyǵarylǵan Taımas sorty – dál osyndaı suryptardyń biri. Bul sort qurǵaqshylyqqa tózimdiligi jáne ónimdiligi joǵary ekeni dáleldengen. Tipti, 2023 jylǵy qurǵaqshylyq kezinde de sort ónimdiligi 20 tsentnerden tómen bolǵan emes. Al byltyr jáne bıyl jyldary durys tehnologııalardy qoldanǵan sharýalar 30-40 tsentnerge deıin ónim jınady, – deıdi professor.
Elimizdiń selektsııalyq jetistikteriniń memlekettik tiziliminde aýyl sharýashylyǵy daqyldarynyń 2613 túri tirkelgen. Onyń ishinde otandyq selektsııaǵa jatatyn 822 sort bolsa, sheteldik selektsııadan 1733 sort bar. Degenmen ashyq derekkózderde tek 29 bıdaı sortynyń ǵana elde jersindirilgeni kórsetiledi.
Mamandar tuqym sharýashylyǵyndaǵy toqyraýdy joıý úshin tyń reforma qajettigin meńzeıdi. Óıtkeni sapaly tuqymsyz tutas sala quldyrap, eldiń bolashaǵyna qaýip tónýi yqtımal.
– Tuqym sharýashylyǵyna júıeli qoldaý kórsetilip, zamanaýı tehnologııalar men selektsııa jumystaryn jetildirý – azyq-túlik qaýipsizdigin qamtamasyz etýdiń basty faktory, – deıdi Bekzat Amantaev.
Tabysty sharýashylyqtyń tájirıbesi
Elimizdiń astyq óndiretin negizgi aımaqtarynyń biri – Aqmola oblysynyń Esil aýdany. Bıyl bul óńirde rekordtyq 27 mıllıon tonna astyq jınaldy, ortasha túsim 17 tsentnerdi qurady. Osy mańyzdy jetistikke qol jetkizgen sharýashylyqtardyń biri – ıÝbıleınoe aýylynda ornalasqan «Novo-Prırechnoe» sharýa qojalyǵy.
Onda bıyl 60 myńdaı gektar jerge dándi-daqyl egilgen. Mol ónim alý úshin zamanaýı tehnologııalar men tyńaıtqyshtar keńinen qoldanylǵan. Kásipker «Keń dala-2» memlekettik baǵdarlamasy aıasynda 5 paıyz jeńildikpen nesıe alyp, ónimdi shashaý shyǵarmaı qambaǵa jınaýǵa múmkindik alǵan.
– Bıyl 55 myń gektardan ortasha 14 tsentnerden túsim aldyq, bul – joǵary kórsetkish. Jerdi tyńaıtqyshtarmen qunarlandyrdyq, keler jylǵa daıyndyq jumystary bastaldy, – deıdi «Novo-Prırechnoe» sharýa qojalyǵynyń dırektory Valerıı Tıýrkın.
Sharýashylyq basshysy Valerıı Shentsov 70 jasqa tolsa da, eńbekten qol úzbeı, zamanaýı tehnıka men ınnovatsııalardy meńgergen jan. Onyń sózinshe, qazirgi kombaındardyń orǵyshy 12 metrge deıin jetip, GPS júıesimen avtomatty túrde baqylanady. Mundaı tehnologııalar ónim jınaýdy jedeldetip, sapasyn arttyrady.
– Bıdaıdyń dymqyldyǵy men orylǵan gektar sany avtomatty túrde baqylaýda bolady. Eger ylǵal tym kóp bolsa, kombaın toqtaıdy. Burynǵy 4 metrlik orǵyshtar endi 12 metrge jetti, bul jumys kólemin aıtarlyqtaı ulǵaıtady», – deıdi sharýashylyq basshysy.
Sharýa qojalyǵy aýyldyń áleýmettik ınfraqurylymyn damytýǵa da kóńil bólip júr. Sonymen qatar otbasynda úshinshi bala dúnıege kelgende kompanııa atynan 1000 dollar kóleminde áleýmettik járdemaqy beriledi.
Sapa baqylaýda tur
Esil aýdany ákimdiginiń málimetinshe, egin jınaý naýqany aıaqtalýǵa jaqyn. Qazir dıqandar kúnbaǵys, zyǵyr, qysha, jasymyq, tary syndy daqyldardy qoımaǵa tasyp jatyr. Aýdan ákiminiń orynbasary Asylhan Júnisovtiń aıtýynsha, bıyl jınalǵan ónimniń 25 paıyzy joǵary sapaly, qalǵan bóligi de úshinshi klass talaptaryna tolyq sáıkes keledi.
– Jıyn-terin naýqanyn oıdaǵydaı ótkizýge aýa raıynyń jaılylyǵy, sonymen qatar keshendi memlekettik baǵdarlamalar úlken kómek boldy. Prezıdent pen oblys basshylyǵynyń qoldaýymen «Keń dala-2» baǵdarlamasy aıasynda aýdan sharýalaryna 16 mlrd teńge kóleminde qarajat bólindi. Bul qarjy tuqym, tyńaıtqysh, janar-jaǵarmaı men tehnıkaǵa jumsaldy, – dedi ákim oryn basary.
Aýdan boıynsha 840-qa jýyq kombaın jumyldyrylǵan. Sharýalar jınalǵan ónimdi ótkize almaı qalamyz dep alańdamaıdy. Sebebi Esil aýdanynda 9 lıtsenzııalanǵan elevator jumys isteıdi. Olardyń jalpy syıymdylyǵy – 551 myń tonna. Buǵan qosa, aýyl sharýashylyǵy qurylymdarynda 247 myń tonnaǵa deıin astyq saqtaı alatyn qosymsha qoımalar bar.
Aýdan ortalyǵyna jaqyn ornalasqan «Kovylnyı elevatory» – óńirdegi eń iri astyq qabyldaý oryndarynyń biri, 1957 jyldan beri qoldanysta. Ol 40 jyldan astam tájirıbesi bar zerthana mamany Lıýbov Zavgorodkonyń jetekshiligimen jumys isteıdi.
– Astyqtyń sapasy, dymqyldyǵy, quramyndaǵy proteın men zııandy zattar zerthanalyq tekseristen ótedi. Bul salada dáldik pen muqııattylyq – basty talap, – deıdi maman.
Zerthanadan ótken astyq arnaıy ólshenip, qoımaǵa tógiledi. Munda bıdaı tazalanyp, qajet jaǵdaıda keptirilip, qatty jáne jumsaq túrlerge suryptalady. Keıin olar ishki naryqqa jáne syrtqy eksportqa daıyndalady.
Al elevator dırektory Erlan Kenjebaev tasymaldaý máselesin basty problema retinde atap ótti.
– Jol ınfraqurylymy – basty túıtkil. Aýyl shalǵaıda ornalasqandyqtan, kólikterge tasymaldaý qıyn. Qazir jol sapasyna baılanysty kólikterge jóndeý jumystary jıi kerek bolyp jatady, – deıdi ol.
«Kovylnyı elevatory» jyl saıyn óńir sharýalarynan myńdaǵan tonna ónim qabyldaıdy. Máselen, ótken jyly bul kórsetkish 235 myń tonnany qurady. Bul kórsetkish elevator qýatynan asyp túsedi, degenmen logıstıka jolǵa qoıylǵan.
Zerthanalyq saraptamadan ótip, suryptalǵan astyqtyń basym bóligi Ózbekstan, Iran, Aýǵanstan syndy elderge jóneltiledi. Bul baǵytta elevator ózine tıesili vagondar arqyly eksporttyq tasymaldardy júzege asyrady.
Tasymalda túıtkil bar
Qazaqstan astyǵynyń strategııalyq mańyzy zor. Alaıda mol ónim alǵan sharýalar ony sapaly saqtap, tıimdi eksporttaý isinde birqatar kedergilerge tap bolady.
Qazir elimizde lıtsenzııa alǵan 207 elevator jumys isteıdi. Olardyń jıyntyq saqtaý syıymdylyǵy 13,4 mln tonnadan asady. Al lıtsenzııasy joq qambalardyń qýaty budan da kóp. Ol 16,6 mln tonnadan joǵary. Degenmen olardyń kóbisinde ınfraqurylym nashar, bul logıstıkalyq tizbektiń buzylýyna ákelip otyr.
Sonymen qatar astyq qabyldaý naýqany kezinde keıbir elevatorlar tarıfterin 10-nan 50 paıyzǵa deıin ósirip jiberedi. básekelestikti qorǵaý jáne damytý agenttigi tarıfti retteıtin, qyzmetti avtomattandyratyn tsıfrlyq júıeni engizýdi, 10 myń tonnadan asatyn qambalardy jańǵyrtýǵa beriletin sýbsıdııaǵa shekteý qoıýdy usynyp otyr. Budan bólek qazaqstandyq treıderler de birqatar kedergiler baryn jasyrmaıdy.
– Eń basty qıyndyq – ulttyq operator «Qazaqstan temirjolynyń» shekteýleri. Ártúrli aıyppuldar men sharttar bıznesti qıyndatyp otyr. Bul fermerdiń qaltasyna salmaq túsiredi, – deıdi KAZGRAIN ulttyq eksporttaýshylar qaýymdastyǵy tóraǵasynyń orynbasary Álibek Ataı.
Máseleniń taǵy bir qyry – baǵa. Qazaqstandyq bıdaıdyń naryqtaǵy quny eksporttyq kelisimsharttarǵa, sapasyna, logıstıka shyǵyndaryna tikeleı baılanysty. Búginde 3-shi klass bıdaıdyń tonnasy shamamen 210-215 dollar turady. Al quramynda glıýteni joǵary astyqtyń baǵasy budan áldeqaıda joǵary bolady.
– Qazaqstan muhıtqa tikeleı shyǵa almaıtyn el bolǵandyqtan, logıstıka óte qymbat. Afrıka men Azııa elderi bizdiń bıdaıǵa qyzyǵýshylyq bildirip otyr. Biraq eksporttyq shyǵyndardy eseptegende bizdegi baǵa básekege qabiletti bolmaı qalady, – deıdi Álibek Ataı.
Astyqty tereń óńdeý – agrosektordyń jańa baǵyty
Qazaqstan shıkizatty syrtqa jóneltýmen shektelmeı, ony ishki naryqta tereń óńdep, qosylǵan quny joǵary ónimge aınaldyrýǵa bet burdy. Bul – agrarlyq saladaǵy basty strategııalyq qadam. Sebebi un, makaron, bıoetanol, glıýten sııaqty ónimderge álemdik naryqta suranys joǵary.
Máselen, búginde elimizde jınalǵan bıdaıdyń tek 3%-ǵa jeter-jetpes mólsheri óńdeledi. Al resmı esep boıynsha, astyqty tereń óńdeý arqyly 6,1 mıllıard dollar kóleminde eksporttyq tabys tabýǵa múmkindik bar.
Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev osy máselege aıryqsha nazar aýdaryp otyr.
Shıkizatty emes, daıyn ónimdi satý ekonomıkalyq turǵyda áldeqaıda tıimdi. Sebebi keı elder qazaqstandyq un ónimderin qaıta ımporttap, óz naryǵyna shyǵarady. Al daıyn kúıindegi taýar quny birneshe ese qymbat.
Búginde elimizde 200-den astam un tartý kásiporny bar. Alaıda tolyq tsıklmen jumys isteıtinderi az. Un tartyp qana qoımaı, odan makaron, kespe, jarma óndirý qajet.
Mundaı óndiristi jolǵa qoıǵan zaýyttardyń biri elordada ornalasqan. Munda bıdaı qambada saqtalyp, dıirmende untaqtalyp, odan soń makaron ónimderi daıyndalady.
– Elevatorda 48 myń tonnaǵa deıin bıdaı saqtaı alamyz. Bıdaı óńdeıtin úsh un zaýyty bar, táýligine 500 tonnaǵa deıin ónim óńdeýge múmkindigimiz bar, – deıdi zaýyt dırektory Nurlybek Serikbol.
Un eksporty boıynsha Qazaqstan álemde úzdik úshtikke kiredi. Bıyl 2 mln tonnaǵa jýyq un eksporttalady dep josparlanyp otyr. Negizgi tutynýshylar – Aýǵanstan, Ózbekstan, Tájikstan, Túrkimenstan jáne Qytaı. Sońǵy ýaqytta AQSh naryǵyna da jol ashylǵan.
– Alǵashqy ónim Transkaspıı baǵyty boıynsha Aqtaý – Baký – Nıý-Djersı baǵytymen jetkizildi. Júk tasymaly eki aıǵa sozyldy. Qazir ony bir aıǵa deıin qysqartý josparda bar. Amerıkalyq marketpleısterde bizdiń ónimge suranys joǵary, – deıdi QazTrade ortalyǵynyń AQSh-taǵy ókili Ramazan Slamhanov.
Mamandardyń aıtýynsha, astyqty tereń óńdeý zaýyttary eldiń agrarlyq keshenin kóterýge, ishki jáne halyqaralyq naryqtarǵa shıkizattyq agrarlyq resýrstardy emes, joǵary dárejedegi qaıta óńdeý ónimderin jetkizýge múmkindik beredi. Alaıda elimizde ázirge ondaı zaýyttar saýsaqpen sanarlyq. Máselen, Soltústik Qazaqstanda bıoetanol óndiriledi. Zaýyt shamamen jylyna 250 000 tonna bıdaı óńdeıdi. Aqmola oblysynda da zyǵyrdan bıootyn zaýytynyń qurylysy josparlanyp otyr.
Qoryta aıtqanda, bıdaı egisin ulǵaıtý jetkiliksiz. Sý tapshylyǵy men tehnologııa jetispeýshiligi ónimdilikti tómendetedi. Sondyqtan sapaly bıdaı ósirý men tereń óńdeýge basymdyq berý kerek. Bul jahandyq naryqta básekege túsý jáne turaqtylyq úshin mańyzdy. Prezıdenttiń 10 jyldyq maqsaty osy baǵytty aıqyndap otyr.