Ortalyq Azııadaǵy geosaıası tepe-teńdik: qazaq-ózbek baılanysy aımaq keleshegine qalaı áser etedi
ASTANA. KAZINFORM – Qazaqstan men Ózbekstan saıası-ekonomıkalyq áleýeti jaǵynan aımaqtaǵy kóshbasshy elder sanalady. Investıtsııa tartý, ýrbanızatsııa, IT sektorda edáýir serpilis bar. Prezıdent Qasym-Jomart Toqaevtyń Ózbekstanǵa memlekettik saparynda osy salaaralyq baılanystar nazarda bolmaq. Al Ortalyq Azııa memleketteri basshylarynyń Konsýltatıvtik kezdesýinde óńirdegi ózekti ekonomıkalyq máselelerge kýá bolýymyz yqtımal. Kazinform tilshisi ekijaqty qarym-qatynastyń búgingi kórsetkishi men aldaǵy raıyn baǵamdap kórdi.
Tarıhı tamyr
Keńes kezeńindegi jaqyndyq bir basqa, Táýelsizdik alǵan tustan beri ózbek aǵaıynmen baılanystyń dińgegi berik. Dıplomatııalyq qatynas ornaǵan 1992 jyldan ońtústiktegi irgeles kórshimizben aramyz ajyraǵan emes. Tarıh, din, mádenıet, til, salt-dástúr jaqyndyǵy saıası-ekonomıkalyq yqpaldastyqqa ulasty. Qazir «Máńgilik dostyq týraly», «Strategııalyq áriptestik týraly», «Odaqtastyq qatynastar týraly» jáne «Memlekettik shekarany demarkatsııalaý týraly» memleketaralyq quqyqtyq qujattar qoldanysta. Jyl saıyn Qazaqstan men Ózbekstan basshylarynyń saparlary jıilep, ekijaqty kezdesýler tolastamaı keledi.
Saıasattanýshy Ravshan Nazarovtyń aıtýynsha, qazaq-ózbek ekonomıkalyq qatynasy jańa kezeńge aıaq basqan. Ásirese, 2027 jyly qazaq-ózbek shekarasynda ashylatyn 100 gektarlyq arnaıy ındýstrııalyq aımaq qosymsha múmkindik beredi dep boljady.
– Memleketterdiń birlesken ındýstrııalyq aımaq qurýyn oń baǵalaýǵa bolady. Bul ekonomıkany ártaraptandyrýǵa, jańa jumys oryndaryn qurýǵa jáne tehnologııalardy tartýǵa yqpal etedi. Alaıda, tıimdilikti arttyrý úshin birneshe qadam kerek. Onyń ishinde ákimshilik rásimderdi jeńildetý, qolaıly ınvestıtsııalyq ahýal jasaý, barlyq protsesterdiń ashyqtyǵyn qamtamasyz etý kerek. Eki eldiń shaǵyn jáne orta kásipkerlikteri arasynda baılanysty jandandyrǵan jón.
Sondaı-aq jobalardy ınvestorlar arqyly halyqaralyq deńgeıge shyǵarý kerek dep sanaımyn. Agroónerkásip kesheni, toqyma ónerkásibi, farmatsevtıka jáne qurylys materıaldaryn óndirý sekildi perspektıvaly salalarda birlesken klasterlerdi damytatyn kez jetti, – dedi saıasattanýshy.
Investıtsııa men ádil báseke arasy
Qazaqstan men Ózbekstan – Orta Azııadaǵy eki iri memleket. Aımaq ekonomıkasyndaǵy úlesi jaǵynan da ózge memleketterden kósh ilgeri. Mysaly, 2024 jyly Qazaqstannyń JІÓ 286 mlrd dollar bolsa, Ózbekstanda bul kórsetkish 115 mlrd dollarǵa turaqtady. Árıne, absolıýtti mánde Qazaqstannyń ósimi joǵary, alaıda ala shapandy aǵaıyn JІÓ-niń jyldyq ósimi jaǵynan jaqsy nátıje kórsetken: kórshimizdiń JІÓ ósimi – 6,5%. Sondyqtan eki eldi Ortalyq Azııadaǵy basty oıynshylar deýge negiz bar.
Keıingi jyldary Ortalyq Azııaǵa qyzyǵýshylyq artqanyn kórip júrmiz. Sonyń ishinde óńirge kelgen ınvestorlardyń kóbi basymdyqty Qazaqstan men Ózbekstanǵa beretin úrdis paıda bolǵan. Muny dostas elder ekonomıkany ártaraptandyrýǵa tıimdi paıdalanady. Ótken jyly Ózbekstan tarıhyndaǵy eń joǵary tikeleı sheteldik ınvestıtsııalar kórsetkishine jetti – 11,9 mlrd dollar. Qazaqstanda, BUU Saýda jáne damý jónindegi konferentsııasy (ıÝNKTAD) deregi boıynsha, tikeleı sheteldik ınvestıtsııalar kólemi 17,2 mlrd dollardy quraǵan bolatyn.
Astana open Dialogue taldaý platformasynyń teń quryltaıshysy Aıbek Kúmisbekovtiń sózinshe, mundaı nátıje – qolaıly ınvestıtsııalyq klımat qalyptastyrýǵa degen umtylystyń jemisi.
– Qazaqstan ınvestıtsııa tartý jáne iri halyqaralyq kompanııalarmen jumys isteýde Ortalyq Azııadaǵy kóshbasshy ekenine kúmán joq. Ózge memleketter de ınvestıtsııa kólemin arttyrýǵa talpynyp keledi. Álem úshin OA birtutas aımaq kóringenimen, árbirimizdiń ózindik ereksheligimiz bar. Osy tustan qarasaq, Qazaqstan men Ózbekstannyń shetelmen kelissózderdi kóbeıtýi óńirdiń ınvestıtsııalyq tartymdylyǵyn arttyra túsedi. Máselen, Qazaqstanǵa halyqaralyq kompanııalardyń kelýi Ózbekstan úshin de mýltıplıkatıvti áseri bar. Kórshimizge turaqtaǵan ınvestorlar bizge de jańa múmkindik esigin ashady, – dedi Aıbek Kúmisbekov.
Qos memlekettiń ınvestor tartý turǵysyndaǵy ádis-tásili árqıly. Qazaqstanda uzaqjylǵy tájirıbe men sheteldik ınvestorlardyń quqyn qorǵaıtyn ornyqty ınstıtýt bar. Ózbekstan salyqtyq demalys, arnaıy ekonomıkalyq aımaq qurý, dıvıdendterge nóldik mólsherleme sekildi reformalarǵa arqa súıep otyr.
Sarapshylardyń aıtýynsha, ınvestıtsııa tartý isinde ózara ymyra asa mańyzdy. Sebebi Ortalyq Azııadaǵy negizgi tranzıttik baǵyt Qazaqstanǵa táýeldi. Qazir el aýmaǵynan 13 halyqaralyq marshrýt ótedi, keler jyly JІÓ-degi logıstıkanyń úlesin 9%-ǵa deıin ósirý josparlanǵan. 2030 jylǵa qaraı Transkaspıı halyqaralyq kólik baǵytyndaǵy (Orta dáliz) júk aınalymynnyń jyldyq kórsetkishi 10 mln tonnaǵa jetýge tıis. Eldegi áýejaılar men avtomagıstraldardy jańǵyrtý turaqty júrgizilip keledi. Buǵan qosa Aqtaý, Potı, Lıanıýngan, Alıat, Seletıno sekildi habtarǵa salynǵan qarjy kólemi artqany este.
Osynyń bári Ortalyq Azııa, ásirese, Ózbekstannyń ınvestıtsııalyq keleshegin aıqyndaıtyny anyq. Olaı deıtinimiz, kórshiles elde kólik ınfraqurylymy álsiz, teńizge tikeleı shyǵatyn jol joq. Taýar tasymalynda Qazaqstan men Túrikmenstandaǵy saýda jolyna ıek artýǵa májbúr.
Energetıka, kreatıvti ındýstrııa: qazaq-ózbek ekonomıkalyq áleýeti qaıda baǵyttalady?
Saýda jáne ıntegratsııa mınıstrliginiń dereginshe, bıyl qańtar-qyrkúıek aralyǵynda eki eldiń alys-berisi 3,39 mlrd dollarǵa jetti, ótken jyldyń sáıkes kezeńimen salystyrǵanda 18,2%-ǵa kóp. Osy aralyqta Qazaqstan eksporty 25,9%-ǵa ósip, 2,5 mlrd dollarǵa turaqtady. Shetel asqan taýardyń qatarynda:
- kúnbaǵys maıy (239,4 mln dollar);
- qosyndylanǵan bolat (111,2 mln dollar);
- temir shybyq (129 mln dollar);
- bıdaı (480,7 mln dollar);
- munaı ónimderi (91,1 mln dollar);
- sıyr eti (96,8 mln dollar);
- qant (67,3 mln dollar) saýdalanǵan.
Ózbekstannan jetkiziletin ónimderdiń ishinde tyńaıtqysh, tsement, sýsyn jáne kógónister bar. Qyzyǵy, mınıstrlik usynǵan toǵyz aıdaǵy statıstıkada ımport tizimine elektr energııasy qosylǵan. Demek bıyldan bastap ońtústiktegi kórshimizden energetıkalyq saýda bastaldy degen sóz.
Astana open Dialogue taldaý platformasynyń teń quryltaıshysy Aıbek Kúmisbekovtiń oıynsha, qazaqstandyq kásipkerler úshin Ózbekstan naryǵy - taptyrmas saýda alańy. Onda 37 mln halyq turady, bul múmkindikti kez kelgen otandyq kompanııa aýqymyn keńeıtý úshin paıdalanýyna bolady.
– Búginde eki eldiń birlesken 74 jobasy júzege asyp jatyr. Ózbekstanda elimizdiń menshik quqy bar zaýyttar jeterlik. Al Qazaqstanda ózbek kapıtalynyń qatysýymen «Saran» ındýstrııalyq aımaǵynda turmystyq tehnıka shyǵarýǵa arnalǵan zaýyt, Qostanaıda kólik zaýyty, Túrkistan oblysynda toqyma fabrıkasy iske qosyldy.
Aldaǵy ýaqytta kommertsııalyq jyljymaıtyn múlik salasynda jobalar qolǵa alynýy yqtımal. Sebebi Qazaqstanda TMD boıynsha qurylys kóshbasshysy sanalatyn kompanııalar kóp. Olar Ózbekstan naryǵyna enip, turǵyn úı men kommertsııalyq nysandardyń qurylysyn júrgizedi degen boljam bar, – dedi spıker.
Osy oraıda halyq sanynyń etnıkalyq jiktemesin esepke almasaq bolmas. Óıtkeni Ózbekstanda 800 myńnan astam etnıkalyq qazaq, Qazaqstanda 700 myńǵa jýyq ózbek turady. Naqty sany resmı sanaqtan áldeqaıda kóp. Ózara saýdanyń jandanýyna osy derek yqpal etip otyr, ıaǵnı til men tanym jaqyndyǵy ulttardyń shekara asyp alys-beris jasaýyn jeńildetti.
Saıasattanýshy Ravshan Nazarov Prezıdenttiń Ózbekstanǵa saparynda energetıka, ónerkásipti ártaraptandyrý, bilim-ǵylymdy damytýǵa qatysty kelisimder jasalady degen oı aıtty.
– Jahandyq ekonomıkalyq syn-qaterdi kórip otyrmyz, sol úshin qubylmaly geosaıası jaǵdaıǵa beıimdelý kerek. Aldaǵy jyldary kólik-logıstıkalyq ınfraqurylymdy ilgeriletý, biryńǵaı ekonomıkalyq keńistik qurý, ónerkásiptik kooperatsııany tereńdetý, ekonomıkany tsıfrlandyrý basty nazarda bolýy tıis. Bilim, ǵylym jáne týrızm salasyndaǵy yntymaqtastyqty keńeıtý de kezek kúttirmeıdi.
Alǵashqy qadamdy biryńǵaı kólik dálizderin qurýdan bastaǵan jón, keıin shekaralyq ótkizý pýnktterin jańǵyrtý jáne mýltımodaldyq tasymaldardy damytýǵa áreket etýge bolady. Bul taýar aınalymyn aıtarlyqtaı ulǵaıtady, – dedi sarapshy.
QR Prezıdenti janyndaǵy Memlekettik basqarý akademııasynyń Qoldanbaly zertteýler ınstıtýty dırektorynyń orynbasary Áıgerim Bahtııarovanyń sózinshe, ekijaqty qarym-qatynasta kreatıvti ındýstrııa elenbeı qalyp otyr.
– Kreatıvti ındýstrııa qazaq-ózbek ekonomıkasynyń qozǵaýshy kúshine aınalýy múmkin. 2024 jyly Qazaqstannyń JІÓ-de kreatıvti ekonomıkanyń úlesi bar bolǵany 1% boldy. Ekonomıkanyń basqa salasymen salystyrǵanda aıtarlyqtaı kórsetkish emes, alaıda ózge eldermen salystyrsaq, tómen deńgeı sanalmaıdy. Mysaly, AQSh-ta JІÓ-degi kreatıvti ekonomıkanyń úlesi 4,2%-ǵa teń.
Aqparattyq qoǵam men tsıfrlyq tehnologııalardyń jyldam ósýin eskersek, naq osy kreatıvti ındýstrııa Qazaqstan men Ózbekstannyń birlesken jobalaryna arqaý bolýy kerek-aq. Oǵan qosa, Ortalyq Azııada kreatıvti ındýstrııanyń mańyzdy salalary – mýzyka, kıno jáne sandyq jarnama jaqsy damyǵan. Demek, kreatıvti habtardy quryp, zertteýler júrgizilse, ınvestıtsııalar tartýǵa múmkindik týar edi, – dep qosty Áıgerim Bahtııarova.
Keıingi jyldary elde ózbekstandyq kompanııalardyń sany artty. 2024 jyly elge kelgen kásipkerliktiń qatary 4 595-ke jetse, bıyl ózbekstandyq kompanııalardyń sany 7 190 boldy. Basym deni qyzmet kórsetý men jeńil ónerkásip salasyna shoǵyrlanǵan. Al Ózbekstan aýmaǵynda 876 qazaqstandyq kásiporyn jumys isteıdi. Jýyrda Qazaqstan kórshiles elmen 70 mln dollarlyq eksport kelisimine qol qoıdy.
Konsýltatıvtik kezdesýde ne aıtylady?
Prezıdent sapary tusynda Ortalyq Azııa memleketteri basshylarynyń VII Konsýltatıvtik kezdesýi uıymdastyrylady. Bul jıyn 2018 jyly alǵash Qazaqstanda ótti. Keıin kezek Ózbekstan, Túrikmenstan, Qyrǵyzstan, Tájikstanǵa tıgen, osylaısha OA elderi túgel atsalysqan edi.
Sarapshy Áıgerim Bahtııarovanyń aıtýynsha, Tashkentte ótetin dástúrli Konsýltatıvtik kezdesýde birneshe taqyryp talqylanýy yqtımal. Sonyń ishinde tsıfrlandyrý isiniń orny erekshe bolmaq.
– Tashkenttegi kelesi Konsýltatıvtik kezdesýde jasandy ıntellekt taqyryby kóterilýi múmkin. Sebebi barlyq memleket JI-ge kóńil bólip otyr ári memlekettik baǵdarlamalary bar. Mysaly, Qazaqstanda – Tsıfrlyq kodeks pen «Jasandy ıntellekt týraly» zań jobasy, Ózbekstanda – jasandy ıntellektini paıdalanýdy retteıtin Zań jáne 2030 jylǵa deıingi JI tehnologııalaryn damytý strategııasy maquldandy. Qyrǵyzstanda – 2024-2028 jyldarǵa arnalǵan Tsıfrlyq transformatsııa tujyrymdamasy, Tájikstanda – 2040 jylǵa deıingi jasandy ıntellektini damytýdyń ulttyq strategııasyn, Túrikmenstanda – Tsıfrlyq ekonomıkany damytýdyń 2026-2028 jyldarǵa arnalǵan tujyrymdamasy bekitildi.
Munyń barlyǵy tek qaǵaz júzindegi jospar emes, ambıtsııaǵa toly umtylys ekenin umytpaǵan jón. Qazaqstan JI-di damytý arqyly eýrazııalyq tsıfrlyq habqa aınalýǵa tyryssa, Tájikstan JI-di engizý arqyly JІÓ men bıýdjet kirisin 5%-ǵa arttyrýdy kózdep otyr, – dep atap ótti Áıgerim Bahtııarova.
Spıkerdiń aıtqanyna súıensek, bul salada Qazaqstan alda, Ortalyq Azııa elderine qoldaý kórsetýge qaýqarly. Buǵan deıin Digital Bridge sııaqty halyqaralyq forýmdar turaqty uıymdastyrylyp, Astana Hub 177 mln dollar ınvestıtsııa tartqan bolatyn. Otandyq IT-qyzmetter eksporty 481,5 mln dollardy quraǵanyn aıta keteıik. Mundaı tájirıbe ózge memleketterdiń utymdy tsıfrlyq model qurýyna septesedi.
Bul ózgelerdiń áleýeti joq degendi bildirmeıdi. Mysaly, Ózbekstanda T-Park jumys isteıdi. Búginde IT eksporty 344 mln dollarǵa jetti, 2030 jylǵa kórsetkishti 5 mlrd dollarǵa ulǵaıtýǵa beıil. Eldegi tsıfrlyq qyzmetterdiń úlesi 80%-dy eńsergen.
Álemdik naryqta qyrǵyzstandyq IT mamandar suranysta. Keıingi 5 jylda aıyr qalpaqty aǵaıyn AQSh-qa IT qyzmetter eksportyn 45 esege ulǵaıtty. Chainalysis halyqaralyq ındeksinde Qyrǵyzstan krıptovalıýtalardy qabyldaý deńgeıi boıynsha álemde 19-orynda.
Tek Tájikstan men Túrikmenstan ǵana IT qyzmetter eksportyna qulyqsyz. Degenmen ǵalamdyq tsıfrlyq úrdis jaqyn arada bul memleketterdi qatarǵa qosatyn syńaıly.
Saıasattanýshy Ravshan Nazarov Ortalyq Azııa basshylarynyń jıynynda sý jáne energetıkalyq resýrtardy tıimdi paıdalaný sóz bolady degen pikirde.
– Kezdesý barysynda, ásirese Qazaqstan men Ózbekstan arasynda uzaqmerzimdi sheshimder ázirlenýi múmkin. Gıdrologııalyq protsesterdi qadaǵalaýǵa arnalǵan birlesken ǵylymı-zertteý ortalyqtary, sý resýrstaryn basqarýdyń halyqaralyq standarttary talqylanatynyna senimdimin. Halyqaralyq Araldy qutqarý qory, sý aǵynyn anyqtaýǵa múmkindik beretin biryńǵaı ádisteme jáne monıtorıng júıesi qalys qalmaıtyny belgili, – dep túıindedi sarapshy.
Qazaqstan orta derjava retinde aımaqtaǵy pozıtsııasyn nyǵaıtyp keledi. Osy tusta Ortalyq Azııaǵa qatysty jıynda ózindik pikirimen qatar aýqymdy usynys aıtýy quptarlyq.
Byltyr tamyzda Astanada ótken kezdesýde «Ortalyq Azııa-2040» damý tujyrymdamasy qabyldanyp, Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev ózara taýar aınalymyn 15 mlrd dollarǵa deıin jetkizý jóninde bastama kóterdi. Shekara daýy, aımaq qaýipsizdigi, saýda, Ortalyq Azııanyń syrtqy saıasaty máselelerine qatysty Qazaqstan ustanymy ózge memleketterdiń kózqarasymen úndes.
Bul joly Ortalyq Azııa memleketteri basshylarynyń Konsýltatıvtik kezdesýine Ázerbaıjan kóshbasshysy Ilham Álıev qatyspaq, ıaǵnı Konsýltatıvtik kezdesýdiń taqyryp aıasy keńeıe túsedi.