Ortalyq Azııadaǵy elektrondy saýda: ósim, syn-tegeýirin jáne jańa oıyn erejesi
ASTANA. KAZINFORM — Álemdik saýda úlken ózgeriske ushyrap jatyr. Qazaqstan bul protseske Ortalyq Azııadaǵy kóshbasshylardyń biri retinde endi. Elektrondy kommertsııa bıznesti satyp alýshymen baılanystyratyn negizgi arnaǵa aınalyp úlgerdi. Tórt jyldyń ishinde naryq kún sanap ósip, tutynýshylardyń jańa daǵdysy bólshek saýdany sansyratyp jiberdi. Saýda-sattyqtyń mundaı túri qalaı damyp kele jatyr jáne ol óńir ekonomıkasy úshin neni bildiretinin Kazinform sholýynan oqyp bile alasyz.
Tsıfrlyq naryq qarqyn alyp keledi
QazTrade deregine sáıkes, 2024 jyly elektrondy saýda-sattyqtyń álemdik kólemi 6,3 trln dollarǵa jetti. Al onlaın-saýdanyń úlesi barlyq bólshek saýdanyń 20 paıyzyna jaqyndap qaldy.
- Búginde ǵalamshar turǵyndarynyń shamamen 30 paıyzy onlaın saýda jasaıdy jáne bul úles artyp kele jatyr. Taıaý jyldary e-commerce jahandyq naryǵynyń kólemi 8,3 trln dollarǵa deıin artýy múmkin, - dedi QazTrade basqarýshy dırektory Aınur Ámirbekova.
Mundaı qarqyndy ósim elektrondy saýdany tek jyldam damyp kele jatqan segment qana emes, álemdik ekonomıkanyń bolashaq qurylymyndaǵy mańyzdy elementke aınaldyrady.
Jahandyq tendentsııalardyń aıasynda Qazaqstan aıryqsha baıqalatyn ósimdi pash etip otyr. 2020 jyldan bastap elimizdegi elektrondy saýda kólemi jeti ese ulǵaıyp, 2024 jyldyń qorytyndysynda 3,2 trln teńgege jetti. Onlaın satylym úlesi bólshek saýda naryǵynda 14 paıyzdan asty. 2029 jylǵa qaraı bul kórsetkishti 18,5 paıyzǵa deıin arttyrý josparlanǵan.
- Elektrondy saýda kúndelikti shynaıy ómirdiń bir bóligine aınaldy. Qazaqstan álemdik protsesterdiń trendterimen qatar kele jatyr, – dep atap ótti Aınur Ámirbekova.
Naryq ósimin birden birneshe faktor qamtamasyz etedi: qolma-qol aqshasyz tólemderdiń tez taralýy, marketpleısterdiń damýy, qoljetimdi logıstıkalyq sheshimder jáne tutynýshylyq daǵdynyń ózgerýi — satyp alýshylar kóbinese jyldamdyqty jáne tıimdi baǵany tańdaıdy.
Orta segment satýshylarynyń basym bóligi ózderiniń saıttarynan bas tartyp, iri alańdardyń daıyn ınfraqurylymyna kóship jatyr. Búginde onlaın saýdanyń 62 paıyzy elektronıka men jeńil ónerkásip taýarlaryna, qalǵan 38 paıyzy jappaı suranysqa ıe taýarlarǵa tıesili.
E-grocery (elektrondy bakaleıa) segmenti de qalyptasyp úlgerdi: kóshbasshylar qatarynda Kaspi, ıAndeks taǵam jáne Magnum bar.
Qazaqstanda e-commerce-ti qoldaý úshin 2027 jylǵa deıin elektrondy saýdany damytý jospary bekitilgen: kásipkerlerdi oqytady, kásibı standarttardy jańartady jáne «Qazaqstanda jasalǵan» degen arnaıy bólimder qurylady. Sonymen qatar Qytaıdan tikeleı taýar satyp alý úshin B2B platformalary iske qosyldy. Bul satyp alý baǵalaryn 10-30 paıyzǵa deıin tómendetýge múmkindik beredi.
Ozon jáne Wildberries Astana men Almatyda jalpy aýdany 291 myń sharshy metr bolatyn úsh fýlfılment ortalyǵyn salyp jatyr. Qazposhta qytaılyq seriktesterimen birge iri logıstıkalyq jobalardy júzege asyryp, JD.com-nyń oryssha-qazaqsha nusqasyn iske qosqaly jatyr.
Sondaı-aq, marketpleıster úshin kepildikter, qaıtarý, aqparattyń durystyǵy jáne derekterdi saqtaý talaptaryn belgileıtin tutynýshylar quqyqtaryn qorǵaý týraly jańa zań ázirlenip jatyr. 2026 jyldan bastap marketpleısterdiń memlekettik kirister organdaryna derekterdi berý talaptary kúshine enedi.
Bıznes úshin syn-tegeýirinder arasynda marketpleısterdiń komıssııalary, aýyldyq jerlerde ınternet sapasy jáne keden rásimderiniń kúrdeliligi bar.
QR Saýda jáne ıntegratsııa mınıstrligi e-commerce úlesin arttyrý maqsatyna qol jetkizýge bolady dep esepteıdi jáne 2026 jyldan bastap engiziletin ulttyq taýarlar tizilimi tek usynys retinde qoldanylyp, saýdaǵa kedergi keltirmeıtinin atap ótedi.
Óńirlik kóshbasshylyq
Jalpy, Ortalyq Azııa elektrondy saýdanyń úlesin arttyryp keledi. Biraq elder arasyndaǵy aıyrmashylyq áli de eleýli bolyp tur. Qazaqstan men Ózbekstan iri naryqtarynyń, damyǵan qarjylyq ınfraqurylymynyń jáne logıstıkasynyń arqasynda aımaqtyq e-commerce negizin qalyptastyryp jatyr. Qyrǵyzstan men Tájikstan ázirge shaǵyn bıznes pen transshekaralyq tapsyrystarǵa mán berip otyrsa, al Túrikmenstan onlaın aınalymy shekteýli eń jabyq segment bolyp qalýda.
IMARC Group boljamy boıynsha, Ortalyq Azııadaǵy elektrondy saýda naryǵynyń kólemi 2024 jyly 14,7 mlrd dollarǵa jetip, 2023 jylmen salystyrǵanda 32 paıyzǵa ($11,1 mlrd) ósedi.
Qazaqstan 7,3 mlrd dollarlyq naryq kólemimen aımaqtaǵy eń iri oıynshy ornyn saqtap qaldy. Ózbekstan eń joǵary ósý qarqynyn kórsetýde: naryq 2021 jylǵy 201 mln dollardan 2023 jyly 543 mln dollarǵa deıin artqan. Eki eldegi damýdyń jedeldeýine memleket baǵdarlamalary — «Tsıfrlyq Qazaqstan» jáne Ózbekstannyń 2023–2027 jyldarǵa arnalǵan elektrondy saýdany damytý strategııasy, sondaı-aq Reseı marketpleısteri Ozon, Wildberries jáne Yandex-tiń batys sanktsııalary engizilgennen keıin belsendi ilgeriletilýi áser etti.
Biraq, sektor aımaqtyń barlyq elinde áli de mańyzdy shekteýlerge tap bolyp otyr. Muhıtqa shyǵatyn joldardyń bolmaýyna baılanysty joǵary logıstıkalyq shyǵyndar jetkizý qunyn 20–30 paıyzǵa arttyrady. Aýyldyq jerlerde tsıfrlyq qoljetimdilik áli de tómen: úı sharýashylyqtarynyń tek 40 paıyzynda ǵana turaqty keńjolaqty ınternet bar.
IMARC Group boljamynsha, ınfraqurylym jaqsarǵan jaǵdaıda Ortalyq Azııa elderindegi naryq 2030 jylǵa qaraı 50–70 mlrd dollarǵa deıin artyp, al 2040 jylǵa qaraı 200 mlrd dollardan asýy, 500 myńnan astam jumys ornyn qurýy múmkin.
Ekonomıst ári Public Policy Research Center dırektory Merýert Mahmýtova aımaqtyq kóshbasshylyqtyń negizgi qozǵaýshy kúshi fınteh bolǵanyn atap ótti.
- Ortalyq Azııadaǵy onlaın-saýda tólem tehnologııalarynyń damýy arqasynda jyldam qarqynmen ósip keledi. Qazaqstan fınteh salasyndaǵy eń damyǵan el retinde birinshi orynǵa jaıǵasqan, — deıdi sarapshy.
Eger Ortalyq Azııadaǵy bes eldiń onlaın saýdasynyń jalpy kólemin 100 paıyz dep qarastyrsaq, onda 2024 jylǵy Qazaqstannyń úlesi 84 paıyzdy quraıdy. Bul tek joǵary úles emes. Bul - eldiń uzaq merzimdi básekege qabiletti pozıtsııasyn qalyptastyratyn tehnologııalyq artyqshylyǵynyń kórsetkishi.
Bul rette sarapshy ekiushty tendentsııaǵa da nazar aýdarady.
— Demografııa munan ary ósim úshin áleýet beredi. Biraq satyp alý qabileti áli de shekteýshi faktor bolyp qalady. Satyp alýshylar kóbinese baǵasy arzan, qyzmet kórsetýi jyldam onlaın dúkenderdi tańdaıdy, — dep atap ótti Merýert Mahmýtova.
Qolma-qol aqshasyz tólem naryqty ózgertti
Qazaqstan qolma-qol aqshasyz tólem quraldaryn qoldaný boıynsha álemdegi jetekshi elder qataryna kiredi. Mundaı operatsııalardyń úlesi búginde 90 paıyzǵa jaqyndap qaldy. Bul onlaın saýdanyń jyldam damýyna negiz qalap, burynǵy dástúrli bólshek saýdada turaqty bolyp kóringen segmentterde de tsıfrlyq saýdanyń keńeıýine jol ashty.
Táýelsiz qarjy sarapshysy Andreı Chebotarev bul ózgeristi rastap, ózi baıqaǵan mysaldy keltiredi.
— «Elektrondy saýdany damytý kerek pe?» degen suraq búginde týyndamaıdy — ol ózdiginen damydy. Endigi másele basqada: oflaın-saýdaǵa qalaı ómir súrý kerek? Tipti iri jıhaz ortalyqtary da bos qaldy. Sondaı ortalyqtardyń birinde 1 saǵat júrgenimde bar bolǵany bes satyp alýshyny kórdim. Alaıda, elektrondy kommertsııanyń arqasynda satylym áli de júrip jatyr, — dedi sarapshy.
Onyń aıtýynsha, dál osy tsıfrlyq tólemder ósimniń negizgi qozǵaýshy kúshine aınaldy: olar yńǵaılylyqty, qaýipsizdikti jáne jyldamdyqty qamtamasyz etti — bul faktorlarsyz elektrondy kommertsııa kúndelikti ómirimizge mundaı tereń boılaı almas edi.
Bólshek saýdanyń dástúrli modelindegi irkilis tek iri qalalarda ǵana emes, óńirlerde de baıqala bastady. Onlaın-dúkender arasyndaǵy joǵary básekelestik aıasynda oflaın-núkteler negizgi resýrstaryn — turaqty satyp alýshylar aǵynyn joǵaltyp jatyr.
— Satyp alýshy taýar baǵasyna kiretin jaldaý aqysyn tólegisi kelmeıdi. Eger oflaın-rıteıl strategııasyn qaıta qaramasa, onda ol bankrotqa ushyraýy múmkin, - dedi osy tendentsııaǵa qatysty pikir bildirgen Merýert Mahmýtova.
Andreı Chebotarev naryq endi qaıtyp bólshek saýdaǵa oralmaıtyndyǵyna senimdi. Onyń aıtýynsha, elektrondy kommertsııanyń qarqyndy ósimi myńdaǵan sharshy metr saýda alańdarynyń bos qalýyna alyp keledi.
- Jaqyn arada osy bos qalǵan alańdarǵa ne isteý kerektigin sheshý qajet bolady. Olar satýshylarǵa qajet bolmaı bara jatyr jáne de bul bıznes úshin de, nysan ıeleri úshin naqty máselege aınalady, - dedi sarapshy.
Qazaqstan jańa saýda dáýirine qadam basty
Qazaqstan bólshek saýda naryǵyn tereń qaıta qurý kezeńinde tur. Damyǵan fınteh ekojúıesi, halyqtyń tsıfrlyq saýattylyǵy jáne onlaın qyzmetterge joǵary suranys elektrondy saýdany jańa negizgi ekonomıkalyq modelge aınaldyrdy.
Aldaǵy jyldardaǵy basty mindet — oflaın-rıteıldi beıimdeý, logıstıkalyq ınfraqurylymdy damytý, saýda alańdaryn ońtaılandyrý jáne marketpleıster arasyndaǵy básekelestikti qoldaý.
Elimiz álemdik e-commerce naryǵyna tek qatysýshy ǵana emes, sonymen birge Ortalyq Azııada óz yqpal aımaǵyn qalyptastyra otyryp, óńirdegi tsıfrlyq saýdanyń damýyna serpin bere tústi.