Ortalyq Azııa tarıhyndaǵy uly áıelder

ASTANA. KAZINFORM – Patrıarhaldyq qoǵamdyq júıege qaramastan Ortalyq Azııa elderinde árdaıym áıelderge degen erekshe kózqaras bolǵan. Ár dáýirde tarıhty ózgertken, qoǵam damýyna eleýli áser etken batyr áıelder bar. Mundaı kórnekti áıelder óte kóp, bir materıalda barlyǵyn qamtý múmkin emes. Dese de, Kazinform tilshisi Ortalyq Azııanyń uly áıelderiniń tulǵalary týraly qysqasha sholý jasap kórdi.

Tumar patshaıym

Tumar (Tomırıs) – bizdiń dáýirimizge deıin 570-520 jyldary ómir súrgen saq-massagetterdiń ańyzǵa aınalǵan patshaıymy. Ol Gerodottyń «Tarıh» shyǵarmalarynyń arqasynda belgili boldy. Tomırıs Uly Dalanyń tarıhy men mádenıetine ǵana emes, sonymen birge dúnıejúzilik tarıh pen adamzat mádenıetine zor úles qosty.

Tomırıs patshaıymnyń Ahemenıd patshasy Kırdi jazalaýy kóptegen halyqtar úshin ádildik pen batyldyq sımvolyna aınaldy.

Bopaı

Han Ábilqaıyrdyń áıeli Bopaı hanym Qazaq handyǵyndaǵy bedeldi áıelderdiń biri bolǵan.

Bopaı han Ábilqaıyrdyń súıikti jary, balalarynyń anasy retinde ǵana emes, hannyń bıleýshisi, dana keńesshisi retinde tarıhta qaldy. Bopaı hanym Qazaq handyǵynyń ishki-syrtqy saıasatyn aıqyndaıtyn máselelerdi sheshýge atsalysyp, kórshiles elder arasynda tatý kórshilik qarym-qatynas ornatýǵa, Reseımen baılanysty retteýge, kúrdeli máselelerdi sheshýge ózine tán danalyǵymen, dıplomatııalyq ádeptiligimen atsalysty. Bopaı hanym patsha ákimshiligimen, patshaıym Elızaveta Petrovnamen jáne jońǵar bıleýshilerimen hat alysyp turdy.

Fatıma hansha

Fatıma – qazaq dalasynyń sońǵy hany Jáńgirdiń áıeli.

І Nıkolaı patshanyń taqqa otyrý rásiminde ol óziniń talǵampaz, tárbıeli, kórkem minezimen jáne dıplomatııalyq qarym-qatynas daǵdylarynyń meńgerýimen erekshe áser qaldyrdy.

Fatıma ataqty Orynbor múftıi Muhammedjan Gýseınovtyń qyzy bolatyn. Ákesi balalarynyń bilimdi bolýyna kúsh saldy. Fatıma orys, tatar tilderinen basqa aǵylshyn, frantsýz, nemis tilderin jetik meńgergen, saraı ádebin óte jaqsy saqtaǵan. Pıanınoda erkin oınap, Qurannyń tápsirin bilgen.

Qurmanjan Datqa

Buhara jáne Qoqan handary moıyndaǵan qyrǵyzdyń tuńǵysh memleket jáne áskerı qaıratkeri, Alaı qyrǵyzdarynyń kósemi jáne bıleýshisi. Halyq arasynda «Alaı hanshaıymy» jáne «Ońtústik hanshaıymy» atanǵan Qurmanjan Datqa qyrǵyz halqynyń tarıhyndaǵy daǵdarysty sátterde mańyzdy ról atqardy. Qyrǵyz halqynyń bıleýshisi bolǵan jalǵyz áıel «ult anasy» dep tanyldy. Ol taý qyrǵyzdary arasyndaǵy rýlyq daýlardy sátti sheshken eń dana bıleýshi ​​retinde bedelge ıe boldy. Qurmanjan Datqa halqyn qantógisten saqtaý úshin Alaı qyrǵyzdarynyń Reseıge qosylǵanyn resmı túrde jarııalady.

Báken Qydykeeva

Keńes, qyrǵyz teatr jáne kıno aktrısasy. KSRO-nyń kórnekti halyq ártisi, Qyrǵyz KSR Toktogýl atyndaǵy Memlekettik syılyǵynyń laýreaty, 1977 jylǵy «Akterlik óneri úshin» nomınatsııasy boıynsha Búkilodaqtyq kınofestıvaliniń qurmetti laýreaty.

Báken Qydykeeva alǵash ret qyrǵyz teatry sahnasynda qoıylǵan álemdik jáne orys dramatýrgııasynyń avtorlarynyń barlyq pesalarynda basty áıel rólderin somdaǵan tuńǵysh názik jandy. Aktrısanyń shyǵarmashylyq ómirbaıanynda júzden astam teatr jáne kıno rólderi bar. «Saltanat» (1955), «Toqtaǵul» (1959), «Asý» (1961), «Aq taýlar» (1965), «Alǵashqy ustaz» (1965), «Ananyń órisi» (1967), «Beg ınohodtsa» (1968), «Qarash asýyndaǵy oq» (1969), «Komıssar» (1969), «Babalar syry» (1972), «Kóshe» (1973), «Kezdesýler men qoshtasýlar» (1974) jáne t.b. áıgili fılmderde basty róldi somdaǵan.

Búbúsary Beıshenalıeva

Tuńǵysh qyrǵyz balerınasy, bıshi, muǵalim. 1947 jyly Qyrǵyz KSR-niń eńbek sińirgen ártisi, 1954 jyldan KSRO halyq ártisi, 1970 jyly Toktogýl atyndaǵy Memlekettik syılyqtyń ıegeri atandy. Basty rólderi: Marııa ı Zarema (B. Asafev, «Bahchısaraı sýburqaǵy», 1949 j), Odetta-Odıllııa (P. Chaıkovskıı, «Lebedınoe ozero» 1950 j), Tao Hao (R. Glıer) «Krasnyımak», 1950 j), Avrora (P. Chaıkovskıı, «Spıaşaıa krasavıtsa», 1956 j), Zeınep (K. Moldobasanov, T. Okýnev, «Kýırýchýk», 1960 j), Djýletta (S. Prokofev, «Romeo ı Djýletta», 1962 j) jáne t.b. 6-7 shaqyrylymdaǵy Qyrǵyz SSR Joǵarǵy Keńesiniń depýtaty, keıin 4-5 shaqyrylymdaǵy KSRO Joǵarǵy Keńesiniń depýtaty boldy. «Eńbek Qyzyl Tý», «Qurmet belgisi» ordenderimen jáne basqa medaldarmen marapattalǵan.

Urqııa Salıeva

Alǵashqy qyrǵyz komsomoldarynyń biri, Qyrǵyz AKSR kolhozynyń tuńǵysh áıel tóraǵasy. Ol komsomol uıashyǵynyń hatshysy, áıelderdiń teńdigi men bilimin jaqtaǵan hýdjým qozǵalysynyń belsendisi boldy. Urqııa Salıeva Merki-Múrkit (ol kezdegi 1 Maıa aýyly) aýyldyq keńesiniń tóraǵasy bolyp saılandy, halyq arasynda úlken qurmetke ıe boldy. «Áıel aqsaqal» atanǵan. 1928-1933 jyldary kolhoz qurýǵa belsene atsalysyp, úgit-nasıhat jumystaryn júrgizip, aýyldyq keńeske saýatsyzdyqty joıýǵa kómektesti. Keńester sezine delegat jáne Ortalyq Atqarý Komıtetiniń múshesi bolyp saılandy.

Dılbar Abdýrahmanova

Ózbekstan men Ortalyq Azııadaǵy tuńǵysh áıel dırıjer. Skrıpkashy, KSRO halyq ártisi. Hamza atyndaǵy Ózbekstan KSR Memlekettik syılyǵynyń, «Halyqtar dostyǵy», «Mehnat Shýhratı», «Fıdokorona qyzmetteri úshin» ordenderiniń ıegeri. Onyń balet spektaklderiniń arasynda «Shopınıana», «Bahchısaraı sýburqaǵy», «Francheska da Rımını», «Aqqý kóli», «Şelkýnchık», «Korsar», «Don Kıhot», «Zolýshka» bar. Ol 64 opera jáne balet spektaklin qoıdy.

Hadıcha Sýlaımanova

Zań ǵylymdarynyń doktory, professor, Ózbek KSR Ǵylym akademııasynyń akademıgi, Ózbek KSR-niń eńbek sińirgen ǵylym qaıratkeri. Qylmystyq quqyq boıynsha ózbek tilindegi tuńǵysh oqýlyqtyń avtory. Hadıcha Sýlaımanova Ádilet mınıstri jáne Zań komıssııasynyń tóraıymy retinde ÓzKSR-niń sot júıesi, qylmystyq, qylmystyq is júrgizý, azamattyq jáne azamattyq is júrgizý kodeksteri týraly jańa zańnyń ázirlenip, qabyldanýyna úles qosty.

Sobıra Holdarova

Repressııanyń qurbany bolǵan tuńǵysh ózbek jýrnalısi. «Hotın-kızlar bilim ıýrtı» qyzdarǵa arnalǵan oqý ornyn bitirgennen keıin «ıAngı ıÝl» («Jańa jol») gazetiniń redaktorlarynyń biri boldy. Ol Keńes Odaǵy Kommýnıstik partııasynyń múshesi atandy. Máskeýdegi Memlekettik jýrnalıstıka ınstıtýtyn bitirgen soń Keńes Odaǵyndaǵy tuńǵysh ózbek jýrnalısi boldy. 1937 jyly ol «taptyq sanany joǵaltty jáne ıntellektýaldyq revolıýtsııalyq qozǵalyspen baılanysy» úshin aıyptalyp, keıin sottalyp, túrmege jiberildi. 1955 jyly túrmeden shyqqan soń Tashkentke oraldy. 1956 jyly 22 maýsymda aqtaldy. Jaýap alý men túrmede otyrýdyń nátıjesinde ómiriniń sońyna deıin psıhıkalyq aýrýdan zardap shekti.

Zýlfııa Ýmıdova

Birinshi áıel kardıolog, medıtsına ǵylymdarynyń doktory. 80 ǵylymı eńbektiń, onyń ishinde 3 monografııanyń – «Klımatofızıologııa máseleleri» (1939), «Ystyq klımattaǵy júrek-qan tamyrlary júıesiniń fızıologııasy men patologııasy» (1949) jáne «Ystyq klımattyń kardıologııasynyń ocherkteri» (1975) avtory.

Ózbekstannyń terapevtik jáne kardıologııalyq ǵylymı qoǵamdaryn basqardy. Uly medıtsınalyq entsıklopedııanyń «Kardıologııa» bóliminiń redaktory (III basylym), kardıologtar jáne terapevter qoǵamdary keńesiniń, «Kardıologııa» jáne «Terapevtıkalyq muraǵat» jýrnaldarynyń redaktsııalyq alqasynyń, Halyqaralyq terapevter qaýymdastyǵynyń múshesi boldy.Úsh ret Tashkent qalalyq Keńesiniń depýtaty bolyp saılandy (1961, 1965, 1967 j.j.), Qaraqalpaqstan Joǵarǵy Keńesiniń depýtaty boldy.

Malıka Sabırova

Áıgili tájik balerınasy, balet oqytýshysy. KSRO halyq ártisi. S.Aını atyndaǵy Tájikstan akademııalyq opera jáne balet teatrynyń prıma-balerınasy. Ol Galına Ýlanovanyń shákirti bolǵan. 1969 jyly Máskeýde ótken halyqaralyq balet baıqaýynan keıin Malıka Sabırovany dúnıe júzi moıyndady.

Túrkııa, Iran, Egıpet, Chehoslovakııa, Kýba, Norvegııa, Bolgarııa, Vengrııa, Aýstralııa, Frantsııa, Latyn Amerıkasy elderiniń ataqty teatrlarynyń sahnalarynda óner kórsetti.

Saradjan ıÝsýpova

Keńes geohımıgi, Tájik KSR Ǵylym akademııasynyń akademıgi (1951). Tájik KSR Joǵarǵy Keńesiniń eki shaqyrylymynyń depýtaty. Tájik KSR ǵylym jáne tehnıkaǵa eńbek sińirgen qaıratker (1960 j). Eki «Qurmet belgisi» ordenimen marapattalǵan. Onyń negizgi eńbekteri kolloıdtyq mıneraldardy zertteýge, tselestınniń geohımııasyna jáne Tájikstandaǵy mıneraldy bulaqtardy zertteýge arnalǵan.

Sofıa Hakımova

KSRO Medıtsına ǵylymdary akademııasynyń korrespondent-múshesi bolyp saılanǵan Orta Azııadaǵy tuńǵysh jáne jalǵyz áıel dáriger. Daryndy akýsher-gınekolog, ǵalym. 1992 jyldan bastap Reseı ǵylym akademııasynyń korrespondent-múshesi, 2014 jyly Reseı ǵylym akademııasyna oqýǵa tústi, medıtsına ǵylymdarynyń doktory atandy. Tájikstandaǵy akýsherlik jáne gınekologııa ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń negizin qalaýshy. Tájikstannyń eńbek sińirgen ǵylym qaıratkeri, Lenın ordenimen, «Qurmet belgisi, Halyqtar dostyǵy» ordenderimen, «1941-1945 jyldardaǵy Ekinshi dúnıejúzilik soǵys jyldaryndaǵy eren eńbegi úshin» medalimen marapattalǵan.