Ortalyq Azııa — AQSh sammıti Eýrazııanyń jańa geosaıasatyn qalaı aıqyndaıdy
ASTANA. KAZINFORM — 6 qarashada Vashıngton qalasynda Ortalyq Azııa — AQSh (C5+1) formatyndaǵy ekinshi sammıt ótedi. Bul kezdesýdiń mańyzy aımaqtyq dıalog sheńberinen áldeqaıda keń Eýrazııadaǵy jańa geosaıası shyndyqty jáne iri derjavalardyń óńirge degen ósip kele jatqan qyzyǵýshylyǵyn kórsetedi. Aldaǵy sammıttiń Ortalyq Azııa elderi úshin mańyzy nede ekenin Kazinform agenttiginiń halyqaralyq sholýshysy taldap kórdi.
Nelikten iri derjavalar Ortalyq Azııaǵa qyzyǵady
Ortalyq Azııa — AQSh formatyndaǵy sammıt eń aldymen óńirdiń geografııalyq ornalasýy turǵysynan qyzyǵýshylyq týdyrady. Ásirese búginde Eýrazııada júrip jatqan qarqyndy ári birjaqty baǵalanatyn úderisterdi eskersek, kezdesý erekshe mánge ıe.
Olardyń qatarynda Reseı men AQSh arasyndaǵy kúrdeli qatynas bar. Sońǵy ýaqytta baılanys jaqyndasý men jańa sanktsııalardyń almasýymen sıpattalyp keledi. Sońǵy oqıǵalardyń biri retinde AQSh Donald Tramp pen Reseı Federatsııasynyń prezıdenti Vladımır Pýtınniń Býdapeshtte ótýi tıis kezdesýdiń toqtatylýyn ataýǵa bolady. Buǵan qosa, AQSh pen Qytaı arasyndaǵy ózara saýdaǵa qatysty daý áli de jalǵasyp jatyr. Degenmen, 30 qazanda Ońtústik Koreıada AQSh prezıdenti men QHR tóraǵasy Sı Tszınpınniń kezdesýi barysynda ymyraly sheshim tabý múmkindigi jóninde belgili bir ilgerileýshilik baıqaldy.
Sondaı-aq Taıaý Shyǵystaǵy kúrdeli jaǵdaıdy da atap ótken jón, onda AQSh belsendi ról atqaryp otyr.
Demek, qazir Eýrazııada túrli oqıǵalar bolyp jatyr, olardyń barlyǵy jahandyq geosaıası jáne ekonomıkalyq úderisterge yqpal etýi múmkin. Bul aımaqta álemniń eń qýatty memleketteri is júzinde tartylǵanyn eskersek, jaǵdaıdyń mańyzdylyǵy aıqyndala túsedi.
Osy turǵyda iri derjavalardyń Ortalyq Azııaǵa degen qyzyǵýshylyǵy túsinikti. Bul tek qurlyqtyń ortalyǵyndaǵy strategııalyq ornalasýyna ǵana emes, sondaı-aq óńirdiń jańa kólik dálizderin qurýdaǵy artyp kele jatqan róline de baılanysty. Negizinen, Ortalyq Azııa búginde ekonomıkalyq turǵydan eń áleýetti aımaqtardyń biri sanalady. Munda ósimge degen aıtarlyqtaı múmkindik bar, bul qazirgi álemdik ekonomıka úshin sırek qubylys bolyp otyr.
Kólik dálizderi — qurlyqtyq saýdanyń negizgi býyny
Jańa kólik dálizderiniń qurylýy aımaq ekonomıkasyndaǵy jaǵdaıdy túbegeıli ózgertetini anyq. Eske sala ketsek, KSRO taraǵannan keıin Ortalyq Azııa is júzinde syrtqy álemnen oqshaýlanyp qaldy. Alaıda búginde Ortalyq Azııa arqyly qurlyqishilik saýdany damytý ıdeıalary básekeles elderden de qoldaý taýyp otyr. Mysaly, Pákistan men Úndistandy atap ótýge bolady. Qoldanystaǵy jobalar — transaýǵan gaz qubyry men Aýǵanstan arqyly ótetin temirjoldar atalǵan elderdiń aýmaqtarynan ótýi kózdelgen.
Odan bólek, kólik dálizderin damytýǵa Qytaı da múdde tanytyp otyr. Atalǵan el Ortalyq Azııadaǵy kóptegen damý baǵdarlamalaryn, sonyń ishinde orta dáliz sheńberindegi jobalardy da qoldap otyr. Reseı Soltústik — Ońtústik baǵyty boıynsha dálizdi damytýdy jaqtaıdy. Al Eýroodaq aımaqpen jáne aımaq arqyly Qytaıǵa deıingi qurlyqishilik saýda baılanystaryn nyǵaıtýǵa múddeli.
Sońǵy ýaqytta baıqalyp otyrǵan saýda soǵysyna baılanysty jahandaný daǵdarysy týyndaǵan jaǵdaıda, Eýrazııa ishindegi saýda qatynastary jahandyq saýda baılanystaryn saqtaýdyń mańyzdy faktorlarynyń biri bola alady. Eýrazııanyń halqy kóp jáne sońǵy onjyldyqtardaǵy, ásirese Qytaıdaǵy, jańǵyrtý nátıjelerin eskere otyryp, buryn oqshaý sanalǵan qurlyqtyń ortalyq bóligi jańa jaǵdaıda Qytaı — Eýropa jáne Reseı — Ońtústik Azııa baǵyttary boıynsha saýda-ekonomıkalyq qatynastardyń baılanystyrýshy ortalyǵyna aınalyp kele jatqanyn aıtýǵa bolady.
C5+1 formatynyń mańyzy nede
Ortalyq Azııanyń róli sońǵy jyldary aımaqtaǵy bes eldiń ózara jaqyndasýymen de tyǵyz baılanysty. Bul elder ortaq múdde negizinde áreket etip, sońǵy 10 jyl ishinde óńir úshin mańyzdy máseleler boıynsha biryńǵaı ustanym tanytyp otyr. Dál osy ózara túsinistik C5+1 formatyndaǵy yntymaqtastyqtyń qalyptasýyna jol ashty.
2015 jyly bul format alǵashynda syrtqy ister mınıstrleriniń konsýltatsııalary túrinde paıda boldy, keıinnen memleket basshylary deńgeıindegi kezdesýlerge ulasty. Osylaısha, aımaq elderi arasyndaǵy ishki kommýnıkatsııanyń damýy syrtqy álemmen ózara is-qımyl jasaýǵa ortaq óńirlik formatta múmkindik berdi. Sondyqtan C5+1 aıasyndaǵy kezdesýler jańa shyndyqty beıneleıdi, ıaǵnı óńirmen ózara árekettesý tek ekijaqty negizde ǵana emes, sondaı-aq barlyq elmen birlesken túrde júzege asyp jatyr.
Árıne, Ortalyq Azııa memleketteri arasyndaǵy osyndaı ishki kelisimniń bolýy mundaı formattyń paıda bolýynyń mańyzdy sharty. Aıta keterligi, bul jaǵdaıda árbir eldiń jeke deńgeıdegi saıasatyna nuqsan keltirilmeıdi. C5+1 formaty — mindetti sıpattaǵy odaq emes, munda saıası, qaýipsizdik nemese ekonomıkalyq baǵyttaǵy iri óńirlik birlestikterge tán ınstıtýtsıonaldyq negiz joq. Bul formattyń basty ózegi — árbir memlekettiń saıası bılik qurylymdary tarapynan aımaq úshin ortaq múddeni túsiný men moıyndaý.
Sonymen qatar, bul format árbir eldiń óz artyqshylyǵyn tıimdi paıdalanýyna da negizdelgen. Bul rette Qazaqstan aıryqsha kózge túsedi. Sebebi tek ishki jalpy ónim (ІJÓ) kólemi men jańa kólik dálizderin salýǵa baǵyttalǵan iri ınvestıtsııalar turǵysynan ǵana emes, sonymen qatar jahandyq deńgeıde kelissózder júrgizý tájirıbesimen de erekshelenedi. Ásirese, Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaevtyń halyqaralyq uıymdardaǵy joǵary deńgeıdegi mol dıplomatııalyq tájirıbesi erekshe mánge ıe.
Qalaı bolǵanda da, bul formattyń yńǵaılylyǵy onyń aýqymdylyǵynda jatyr, óńir elderiniń jıyntyq ekonomıkasy men halqynyń kóptigi iri derjavalarmen kelissózder júrgizý mártebesin arttyrady. Sol sııaqty, iri derjavalar úshin de aımaq elderiniń barlyǵymen bir ýaqytta kelissóz júrgizý áldeqaıda tıimdi. Munda «masshtab áseri» óz rólin atqarady: birge alǵanda aımaqtyń halqy da, ІJÓ kólemi de artady, sondaı-aq ol óńirlik qatynas pen geosaıasat júıesinde neǵurlym mańyzdy rólge ıe.
Kópvektorlyq — óńirdiń strategııalyq formýlasy
Eske salsaq, KSRO ydyraǵan sátten bastap Ortalyq Azııa geosaıası básekelestiktiń ortalyǵynda tur. Bul jerde tek úsh iri derjava Qytaı, Reseı jáne AQSh qana emes, sonymen qatar Eýropalyq odaq, Úndistan, Iran, Pákistan, Túrkııa jáne Parsy shyǵanaǵy elderi sııaqty iri óńirlik oıynshylardyń da múddesi túıisip otyr.
Sonymen birge, Ortalyq Azııa memleketteriniń barlyǵy derlik kópvektorly saıasat ustanyp keledi, keıbiri ony óz erekshelikterine qaraı júzege asyryp otyr. Ásirese 1990–2000 jyldardaǵy kúrdeli kezeńdi sonyń ishinde Aýǵanstandaǵy ahýaldy eske alýǵa bolady.
Jalpy alǵanda, óńir elderi árdaıym kópvektorly saıasat qaǵıdatyn ustanýǵa umtylyp keldi. Qazirgi jaǵdaıda C5+ formaty osy saıasattyń jańa sapalyq deńgeıdegi kórinisi. Demek, iri derjavalardyń mundaı formatqa belsendi qatysýy olardyń óńirlik kópvektorlyq tujyrymdamasyn qabyldaǵanyn bildiredi. Árıne, bul qazirgi jahandyq qarym-qatynastardaǵy turaqsyzdyq jaǵdaıynda erekshe mańyzǵa ıe.
Aıta keterligi, 2025 jylǵy 9 qazanda Dýshanbe qalasynda C5+Reseı ekinshi sammıti ótti. Birinshi kezdesý 2022 jylǵy 14 qazanda Astanada ótken bolatyn. 2025 jylǵy 17 maýsymda C5+Qytaı ekinshi sammıti ótti, al alǵashqysy 2023 jylǵy 18-19 mamyrda Sıan qalasynda uıymdastyryldy. Sondaı-aq 2025 jylǵy 3-4 sáýirde Samarqan qalasynda C5+Eýropa sammıti ótkizildi.
Vashıngtonnyń Ortalyq Azııadaǵy pozıtsııasyn nyǵaıtýy
6 qarashada Vashıngton qalasynda AQSh Prezıdenti Donald Tramptyń qatysýymen «Ortalyq Azııa — AQSh» ekinshi sammıti ótedi. Amerıkalyq prezıdent álemdegi kóptegen úderiske belsendi qatysyp júr. Sonymen birge, ol kóbine dástúrli emes tásildermen áreket etedi, ásirese syrtqy saıasat pen jahandyq ekonomıka salasynda. Sondyqtan «Ortalyq Azııa + AQSh» sammıtiniń ótkizilýi halyqaralyq qarym-qatynas úshin, eń keminde Eýrazııa aýqymynda, mańyzdy oqıǵa.
Tramptyń óńirge degen qyzyǵýshylyǵy Eýrazııanyń ortasynda ornalasqan aımaqtyń strategııalyq mańyzymen tikeleı baılanysty. Bul, óz kezeginde, AQSh-tyń óńirlik geosaıasattaǵy mańyzdy qatysýshylardyń biri retindegi rólin saqtap otyrǵanyn kórsetedi. 2021 jylǵy tamyzda AQSh áskeriniń Aýǵanstannan shyǵarylýynan keıin amerıkalyqtar aımaqtan ketken degen pikirler jıi aıtylǵan bolatyn.
Alaıda, is júzinde AQSh-tyń bizdiń óńir tóńiregindegi geosaıasatqa degen múddesi eshqaıda joǵalǵan joq. Vashıngtonda ótetin aldaǵy sammıt osynyń aıqyn dáleli bolmaq. Sonymen qatar, sammıttiń Tramptyń Ońtústik Koreıaǵa saparynan jáne Qytaı Tóraǵasy Sı Tszınpınmen kezdesýinen keıin ótetini de nazar aýdararlyq. Eki tarap ta ózara is-qımyl men saýda qatynasy boıynsha ymyraǵa kelýge múddelilik tanytty. Eger jahandyq deńgeıde qaqtyǵys bolmasa, óńirlik deńgeıde de damý múmkindigi artady.
Jalpy alǵanda, aldaǵy sammıt Ortalyq Azııa memleketteri úshin olardyń jańa rólin, ortaq mindetterdi birigip tujyrymdaı alatyn birtutas óńir retindegi mártebesin nyǵaıtý turǵysynan mańyzdy. Bul mindetterdiń ishinde kólik dálizderin damytý erekshe oryn alady. Vashıngtondaǵy sammıt Astana, Sıan, Dýshanbe jáne Samarqandaǵy aldyńǵy kezdesýlerdiń jalǵasy retinde bizdiń óńirdiń jańa geosaıası jáne geoekonomıkalyq mańyzyn aıqyndaı túsedi.