Ortaq túrki álipbıinde kitap shyǵarýdy bastadyq – Túrki akademııasynyń prezıdenti
ASTANA. KAZINFORM — Osy aptada Ázerbaıjannyń Gabala qalasynda Túrki memleketteri uıymynyń XII sammıti ótken edi. Memleket basshylary qatysqan bul mańyzdy jıynda sý jáne azyq-túlik qaýipsizdigi, jasandy ıntellekt, ortaq álipbı jáne ǵylymı yntymaqtastyq sııaqty ózekti taqyryptar talqylandy. Osyǵan oraı Túrki akademııasynyń prezıdenti, akademık Shahın Mustafaev KAZINFORM agenttigine bergen suhbatynda sammıttiń negizgi baǵyttary men akademııa qyzmetiniń ózara baılanysy týraly pikirimen bólisti.
– Bul sammıtte Túrki memleketteriniń kóshbasshylary jasandy ıntellekt, tsıfrlandyrý jáne ınnovatsııalar salasyndaǵy yntymaqtastyqty tereńdetý máselelerine aıryqsha nazar aýdardy. Al Qazaqstan Prezıdenti Túrki memleketteri uıymynyń Tsıfrlyq ınnovatsııalar ortalyǵyn qurý bastamasyn usyndy. Osy turǵydan alǵanda, sizdiń oıyńyzsha, túrki elderiniń jasandy ıntellekt pen tsıfrlyq tehnologııalar salasyndaǵy ózara is-qımylynyń áleýeti qandaı? Sondaı-aq bul protseste Túrki akademııasy qandaı ról atqara alady?
– Jasandy ıntellekt pen tsıfrlyq tehnologııalardy damytý – búginde búkil túrki álemi úshin strategııalyq mańyzdy baǵyttardyń biri. Gabalada ótken sammıtte memleketterimizdiń kóshbasshylary kadr daıarlaý men ǵylymı zertteýlerden bastap, ortaq etıkalyq jáne mádenı standarttardy qalyptastyrýǵa deıingi keń aýqymdy qamtıtyn yntymaqtastyqty kúsheıtýdiń mańyzdylyǵyn atap ótti.
Astanada ótken Túrki memleketteri uıymynyń 10-shy sammıtinde qabyldanǵan sheshimge sáıkes, Túrki akademııasynyń qyzmetine jaratylystaný jáne qoldanbaly ǵylymdar aıasy engizildi. Demek, endi akademııa gýmanıtarlyq baǵytpen qatar túrki elderiniń ǵylymı-tehnologııalyq yntymaqtastyǵyn nyǵaıtý mıssııasyn da atqarady. 2023 jyly Túrki akademııasy TÜBİTAK-pen birlesip «Aımaqtyq jáne jahandyq syn-qaterlerdi sheshýge arnalǵan ǵylymı yntymaqtastyq jáne birlesip damý» semınaryn ótkizip, ózara ǵylymı is-qımyldyń negizgi baǵyttary aıqyndaldy. Solardyń ishinde zamanaýı tsıfrlyq tehnologııalardy, ásirese jasandy ıntellektti damytý – túrki memleketteri yntymaqtastyǵynyń basym baǵyttarynyń biri retinde belgilendi.
Túrki akademııasy bul taqyrypqa tehnologııalyq kózqaraspen qatar gýmanıtarlyq turǵydan da qaraıdy. Jasandy ıntellekt qoǵamnyń damýyna, ózara túsinistik pen rýhanı-mádenı qundylyqtarymyzdy saqtaý baǵytynda adamnyń ıgiligine qyzmet etýi kerek. Osy sebepti biz jasandy ıntellektini engizýdegi etıkalyq ólshemder men onyń mádenı qundylyqtarymyzǵa yqpaly máselelerine erekshe mán beremiz.
Bul baǵytta biz jetekshi ǵylymı uıymdarmen birlesip, Jasandy ıntellekt etıkasyna arnalǵan alǵashqy halyqaralyq konferentsııany uıymdastyrý bastamasyn kóterdik. Bul konferentsııa jasandy ıntellektke qatysty syn-qaterler men múmkindikterdi jan-jaqty talqylaıtyn pánaralyq alań bolady. Konferentsııanyń kózdegen maqsaty – adamnyń qadir-qasıetin, ádildik pen mádenı áralýandyqty qurmetteý qaǵıdattaryna negizdelgen jaýapty jáne etıkalyq tehnologııalyq damý tásilderin qalyptastyrý.
Túrki akademııasy óz tarapynan tehnologııa men adamzattyq qundylyqtar qatar damıtyn bolashaqty qalyptastyrý jolynda sarapshylardy, ǵalymdardy jáne jastardy biriktiretin zııatkerlik alań bolýǵa daıyn. Biz túrki elderiniń ǵylymı áleýetin biriktirip, zertteý, bilim berý jáne ınnovatsııalar salasyndaǵy yntymaqtastyqty kúsheıtý arqyly ózimizdiń biregeı túrkilik tsıfrlyq damý úlgisin qalyptastyra alamyz.
– Gabalada ótken sammıtte Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev sý tapshylyǵy – álemdegi eń ózekti máselelerdiń biri ekenin atap ótti. Ásirese Ortalyq Azııa úshin bul másele erekshe mańyzdy. Memleket basshysy sý resýrstaryn utymdy paıdalaný men ekojúıelerdi, sonyń ishinde Kaspıı teńizin saqtaý isinde ortaq kúsh-jiger qajet ekenin basa aıtty. Osy máselege qatysty Túrki akademııasynyń ustanymy qandaı?
– Sý qaýipsizdigi, ekojúıelerdi saqtaý jáne tabıǵı resýrstardy tıimdi basqarý – bir-birimen tyǵyz baılanysty keshendi mindetter. Bul baǵytta tıimdi nátıjege qol jetkizý úshin memleketterdiń úılesimdi is-qımyly men ǵylymı negizdelgen tásil qajet. Joǵaryda atap ótkenimdeı, Túrki akademııasy óz qyzmet aıasyn keńeıtip, ekonomıkalyq ıntegratsııa jáne turaqty damý máselelerin de qamtı bastady. Osy turǵyda akademııa birqatar saraptamalyq baıandamalar daıyndady. Olardyń qatarynda – «Túrki ekonomıkalary- 2024», «Túrki memleketterindegi azyq-túlik qaýipsizdigi jáne turaqty damý», «Aımaqtyq sholý: Túrki memleketterindegi sý resýrstarynyń bolashaǵyna kózqaras jáne turaqtylyq úshin yntymaqtastyq» jáne jyl saıyn turaqty jarııalanatyn «Túrki barometri» sekildi zertteýler bar. Bul eńbekterde naqty derekter men ǵylymı-saraptamalyq taldaý negizinde saıasatty qalyptastyrýǵa baǵyttalǵan usynystar qamtylǵan.
Túrki memleketterindegi sý resýrstarynyń bolashaǵyna kózqaras týraly baıandamada akademııa túrki memleketterindegi sý resýrstarynyń qazirgi jaǵdaıyna jan-jaqty taldaý jasap, transshekaralyq yntymaqtastyqty damytý, ırrıgatsııalyq júıelerdi tsıfrlyq baqylaý jáne sýdy tıimdi paıdalaný boıynsha naqty usynystar berdi. Biz túrki elderiniń kúsh biriktirip, ǵylymı tájirıbe almasýy aımaqtyń turaqty damýyn qamtamasyz etip, tabıǵı muramyzdy, sonyń ishinde Kaspıı teńizin saqtaýǵa múmkindik beretinine senimdimiz.
Sonymen birge, akademııa qyzmeti sammıt kún tártibinde qamtylǵan ózge de baǵyttardy qamtıdy. Máselen, túrki elderindegi azyq-túlik qaýipsizdigi týraly zertteýde agrarlyq turaqtylyq, aýyl sharýashylyǵyn tsıfrlandyrý jáne jasyl tehnologııalardy engizý máseleleri qarastyrylǵan. Túrki elderiniń ekologııalyq taza, organıkalyq aýyl sharýashylyǵy ónimderin óndirýdegi áleýetine erekshe nazar aýdarylǵan. Akademııa agrarlyq saladaǵy ǵylymı zertteýlerdi kúsheıtýge, óndiristik kooperatsııa men logıstıkalyq baılanystardy nyǵaıtýǵa erekshe mán beredi. Bul baǵyttar «Túrki áleminiń keleshegi – 2040» atty strategııalyq baǵdarlamada kózdelgen basym maqsattarmen de ózara úndes. Baǵdarlamanyń basty maqsaty – turaqty damý, azyq-túlik táýelsizdigi jáne aımaqtyń jahandyq básekege qabilettiligin arttyrý.
Al «Túrki ekonomıkalary» baıandamasynyń bıylǵy shyǵarylymynda kólik-logıstıkalyq jáne energetıkalyq dálizderdi damytý máselesine basymdyq berilgen. Bul túrki elderiniń ekonomıkalyq ıntegratsııasynyń negizgi sharty. Erekshe nazar Transkaspıı halyqaralyq kólik baǵytyna aýdarylǵan. Sarapshylardyń baǵalaýynsha, 2030 jylǵa deıin osy baǵyttaǵy ınfraqurylymdy jańǵyrtý aımaqaralyq júk aınalymynyń kólemin edáýir arttyrýǵa múmkindik beredi. Sondaı-aq, jańartylatyn energııa kózderine kóshý men energııa teńgerimin ártaraptandyrý qajettigi de atap ótilgen. Atalǵan zertteýlerdiń bári – túrki elderiniń jetekshi ǵalymdary men sarapshylarynyń birlesken eńbeginiń nátıjesi. Negizgi maqsat – ózekti máselelerge ǵylymı baǵa berip qana qoımaı, ózara túsinistik pen yntymaqtastyqty nyǵaıtýǵa, sondaı-aq óńirdiń turaqty damýyna baǵyttalǵan naqty tetikterdi usyný.
– Ortaq túrki álipbıi máselesi sammıtte taǵy da kóterildi. Akademııa basshysy retinde osy bastama jóninde pikirińiz qandaı?
– Ortaq túrki álipbıi máselesi tildik turǵydan ǵana emes, tereń mádenı-órkenıettik mańyzǵa da ıe. Biregeı jazý túrki halyqtarynyń ortaq tarıhı jáne rýhanı tamyrlaryna negizdelgen aýyzbirliktiń, ózara baılanys pen yntymaqtyń nyshany. Jalpy, ortaq túrki álipbıin ázirleý jumystary Túrki memleketteri uıymynyń tapsyrmasyna sáıkes Túrki akademııasynyń úılestirýimen júzege asyryldy. Túrki áleminiń ortaq álipbıi jónindegi komıssııanyń úshinshi otyrysy 2024 jylǵy qyrkúıekte Bakýde ótti. Bul jıyn Túrkııanyń Atatúrik atyndaǵy Mádenıet, til jáne tarıh joǵarǵy keńesine qarasty Túrik til qoǵamymen birlesip, Túrki memleketteri uıymy hatshylyǵynyń qoldaýymen uıymdastyryldy. Osy otyrys qorytyndysynda qabyldanǵan Ortaq túrki álipbıi týraly deklaratsııa jarııalanyp, ortaq álipbıdi engizýdiń praktıkalyq negizin qalaǵan mańyzdy qujatqa aınaldy.
Jańa álipbıdiń múmkindikterin kórsetý maqsatynda akademııa túrki ádebıetiniń uly tulǵalary – Abaıdyń «Qara sózderi» men Shyńǵys Aıtmatovtyń «Aq kemesin» ortaq túrki álipbıinde tájirıbelik basylym retinde jaryqqa shyǵardy. Bul eńbekter túrki dúnıesiniń mádenı tutastyǵy men rýhanı jaqyndyǵynyń naqty kórinisi boldy. Biz ortaq álipbı túrki halyqtarynyń tildik jáne rýhanı týystyǵyn nyǵaıtatyn, ǵylymı jáne bilim berý ınstıtýttary arasyndaǵy ózara yqpaldastyqty jeńildetetin, sondaı-aq mádenı damýdyń jańa kezeńine jol ashatyn mańyzdy quralǵa aınalatynyna senimdimiz. Túrki akademııasy bul tarıhı protsestiń ári qaraı da belsendi qatysýshysy bolýǵa nıetti.
Ortaq álipbıden bólek, Túrki akademııasy birqatar mańyzdy ǵylymı bastamalardy júzege asyryp keledi. Qazirgi tańda túrki halyqtarynyń tarıhyn, tilin jáne mádenıetin tereń zerdeleýge baǵyttalǵan 40 ǵylymı joba qolǵa alynǵan. Tek 2025 jyldyń ózinde akademııa 50-ge jýyq kitap — monografııalar, sózdikter, entsıklopedııalar jáne oqý quraldaryn basyp shyǵaryp, túrki dúnıesiniń ortaq ǵylymı jáne mádenı qoryn edáýir baıytty. Memleket basshylarynyń aldyńǵy sammıtte bergen tapsyrmasyna sáıkes, qazirgi ýaqytta «Túrki elderiniń akademııalyq tarıhy» eńbegin daıyndaý jumystary júrip jatyr.
– Keler jyly Bakýde ótken Birinshi Túrkologııalyq quryltaıdyń ótkenine 100 jyl tolady. Bul taqyryp sammıtte de kóterildi. Osy mereıtoıǵa daıyndyq pen Baký quryltaıynyń murasyn qazirgi túrki álemi turǵysynan zerdeleýde Túrki akademııasy qandaı ról atqara alady dep oılaısyz?
– 1926 jyly Bakýde ótken Birinshi túrkologııalyq quryltaı – túrki álemi úshin ǵana emes, búkilálemdik túrkologııa ǵylymy úshin de aıryqsha tarıhı oqıǵa boldy. Bul túrki halyqtarynyń uly zııalylary, tiltanýshylary, etnograftary, tarıhshylary men mádenıet qaıratkerleri alǵash ret bir ǵylymı alańda bas qosqan sát edi. Quryltaıǵa Alash Orda ókilderi, jádıdshil qozǵalys qaıratkerleri, Túrkııanyń belgili ǵalymdary, sondaı-aq keńestik iri shyǵystanýshy akademıkter Vasılıı Bartold, Aleksandr Samoılovıch, Nıkolaı Ashmarın jáne ózge de elderdiń kórnekti zertteýshileri qatysty. Bul jıyn ótkendi saralap, bolashaqqa baǵyt silteýdi maqsat etken túrki dúnıesiniń eń ozyq oıly tulǵalarynyń toǵysý alańy boldy.
Sol kezde alǵash ret ortaq túrki álipbıi, termınologııa, ana tilinde bilim berý, oqýlyqtardy aýdarý, saýatsyzdyqty joıý jáne mádenı negizderdi nyǵaıtý sııaqty mańyzdy máseleler kóterildi. Búgin de bul taqyryptar ózektiligin joǵaltqan joq jáne bul baǵytta Túrki akademııasy júıeli túrde aınalysyp keledi. Atap aıtqanda, Túrki akademııasy barlyq túrki yntymaqtastyq uıymdaryna Birinshi Baký túrkologııalyq quryltaıynyń 100 jyldyǵyn birlese jáne saltanatty túrde atap ótý týraly usynys bildirdi. Bul bastama atalǵan quryltaıdyń tarıhı jáne sımvolıkalyq mánin qazirgi túrki áleminiń sanasynda aıshyqtaı túsýdi kózdeıdi.
Biz bul mereıtoıdy tek ótkenge taǵzym etý múmkindigi retinde ǵana emes, túrki halyqtarynyń ǵylymı birligi ıdeıasyn jańa deńgeıge kóterýdiń tarıhı sáti dep qabyldaımyz. Akademııa mereıtoılyq is-sharalardy uıymdastyrýǵa belsendi qatysyp, arhıvtik materıaldardy baspaǵa daıyndaý, ǵylymı zertteýlerdi jarııalaý jáne jańa bastamalardy iske asyrýdy kózdep otyr. Olardyń qatarynda túrki tilderiniń termınologııalyq sózdikteri jobasy men ortaq álipbı baǵytyndaǵy jumystar bar.
– Bıylǵy TMU sammıtiniń qorytyndylaryn jáne onyń Túrki akademııasy qyzmeti úshin mańyzyn qalaı baǵalaısyz?
– Jalpy memleket basshylarynyń kezdesýi mazmundy ári nátıjeli ótti. Onyń negizgi qorytyndylary túrki elderi arasyndaǵy yntymaqtastyqty odan ári tereńdetýge baǵyttalǵan keń aýqymdy máselelerdi qamtıtyn jańa deklaratsııada tolyq kórinis tapty. Túrki akademııasyna qatysty aıtsaq, deklaratsııada bizdiń uıymnyń qyzmeti, sonyń ishinde «Túrki memleketteriniń tarıhy» atty irgeli jobany júzege asyrý jónindegi jumystarymyz erekshe atap ótildi.
Buǵan qosa, QR Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev Túrki zertteýshiler klýbyn qurýdy jáne bul qurylym Túrki akademııasynyń bazasynda qalyptasýy múmkin ekenin aıtty. Bul bastamany túrki elderiniń jetekshi ǵalymdary men sarapshylaryn biriktirip, tájirıbe almasýǵa jáne ózekti ǵylymı jobalardy birlese júzege asyrýǵa múmkindik beretin mańyzdy qadam retinde baǵalaımyz.
Akademııanyń mundaı halyqaralyq yntymaqtastyq formattaryn uıymdastyrýda mol tájirıbesi bar. Sonyń ishinde Túrki dúnıesiniń ulttyq ǵylym akademııalary odaǵy (SNANTM), Túrki arheologııasy zertteý ınstıtýttary men ortalyqtarynyń qaýymdastyǵy (ARICA), sondaı-aq Túrki ekonomıkalyq saıasat zertteý ortalyqtarynyń jelisi (ERCNET) sııaqty platformalar sonyń aıǵaǵy. Biz Memleket basshysynyń bul bastamasyn júzege asyrýǵa daıynbyz. Sammıttiń taǵy bir mańyzdy nátıjesi – Túrikmenstannyń Túrki akademııasyna baqylaýshy memleket retinde qosylýy boldy. Bul sheshim túrki álemindegi ǵylymı yntymaqtastyq aıasyn keńeıtip, ortaq ǵylymı keńistiktiń nyǵaıýyna jańa serpin berdi.
– Áńgimeńizge raqmet! Túrki akademııasy jumysyna tolaıym tabystar tileımiz.