Orman otqa oranǵanda júrek te kúıdi — ormanshymen áńgime
PAVLODAR. KAZINFORM — «Ertis ormany» rezervatynyń mamandary tabıǵı órtterdiń saldarynan janyp ketken 47 myń gektardan astam jerdi qaıtadan jaıqalǵan jasyl ormanǵa aınaldyryp úlgergen. Saýaby ólsheýsiz bul ıgi istiń basy-qasynda júrgen tájirıbeli mamandardyń biri, ormandy qalpyna keltirý ınjeneri Erjan Saǵadıevti kásibı merekesinde áńgime tarttyq.
— Erjan Ǵazızuly, rezervattyń Besqaraǵaı fılıaly sonaý bir kezderi alapat órtterden talaı márte zardap shekkenine kýá bolǵanbyz. Sol aýyrtpalyq jyldar týraly ne aıtasyz?
— Qylqan japyraqty jalqaraǵaı ormandary Pavlodar men Abaı óńirleriniń aýmaǵyn alyp jatyr. «Ertis orman jolaǵy» ótken ǵasyrdyń 90-shy jyldary men jańa ǵasyrdyń basynda qalyń órtten kóp zııan shekkeni ras. Jergilikti tálimbaqtardyń zamanǵa saı qural-jabdyqpen qamtylmaýy, orman óndirisiniń jetkilikti jolǵa qoıylmaýy sekildi máseleler 90-jyldardaǵy alapat órtterden onsyz da seldir tartqan qara ormannyń jaǵdaıyn aýyrlatyp jiberdi.
Bul jaǵdaı óńir ekologııasy men tabıǵı baılyǵyna qanshalyqty orasan zor shyǵyn keltirdi. Alapat órtten ormannyń eleýli bóligi kúıip ketkenin kóz kórdi. «Apyraý, myna túrimizben bizden keıingi urpaqqa ne qaldyramyz», dep kúıingen sátterimiz de az bolmady.
Tek 2003 jyly rezervat qurylǵanda ormandaǵy órtti azaıtyp, aǵash beldeýlerin kóbeıtý maqsat etilgen edi. Búginde sol shyǵynnyń basym bóligi bútindele bastaǵanyn kórip kóńilimiz marqaıa túsýde.
— Rezervat qurylǵannan beri ne tyndyrdyńyzdar?
— Orman sharýashylyǵyndaǵy qyzmetim 37 jyldan asady. Sonaý 1988 jyly Shyǵys Qazaqstanda orman isi boıynsha oqý ornyn támamdap, elge oralǵan soń birden Besqaraǵaı fılıalynda aǵa ormanshynyń kómekshisi qyzmetine ornalastym. Uzaq jyldar ormanshy, aǵa ormanshy, dırektordyń orynbasary, dırektor jáne t. b. qyzmetterdi atqardym. Qazirgi sátte ormandy qalpyna keltirý ınjenerimin. Ulan-ǵaıyr ormannyń qaı qıyrynda júrsek te, biz úshin eń abyroıly mıssııa — qylqan japyraqty orman qoryn qorǵaý ekenin umytpaımyz.
Jalpy «Ertis ormany» mekemesi Besqaraǵaı jáne Shaldaı fılıaldarynan turady. Ózim qyzmet etetin Besqaraǵaı fılıalynda (aýmaǵy 134 myń gektardan asady) búginde 7 ormanshylyq, bir tuqymbaq bar. 28 gektardan turatyn tuqymbaqta jyl saıyn qaraǵaı kóshetteri otyrǵyzylyp, eki jyl tolǵandary janyp ketken ormandardyń ornyna salynady. Ormanshylardyń kúshimen jyl saıyn kemi 1200–1300 gektar jerge qaraǵaı kóshetteri egiledi. Bul — shamamen 5-6 mln túp kóshet. Kóshetter ábden jaıqalyp ósip, jan-jaǵyna butaǵyn jaıǵan ýaqytta memlekettik orman qoryna tirkeledi.
ıAǵnı jeti jylda 1,5 — 1,7 metrge deıin ósip, ormannyń tolyqqandy bir aǵzasyna aınalady degen sóz. Kóshetterdiń ómirsheńdigin saqtap qalýyna kedergi óte kóp. Eń áýeli bul aýmaqtaǵy jerdiń topyraǵy qumdaýyt, ylǵal az. Ekinshiden, kóktemde qatty ystyq bolsa jas kóshetter qýrap qalýy yqtımal. Onyń ústine dalaly jerdiń ańyzaq jeli de aýyr tıedi.
Soǵan qaramastan kóshetterdiń ómirsheńdigin saqtap qalý kórsetkishi 30-40%-dan túsip kórmegen. Mysal retinde aıtar bolsaq, 2020 jyly egilgen kóshetterdiń — 40%-y, 2021 jyly — 35%-y, 2022 jáne 2023 jyldary — 50%-y, 2024 jáne 2025 jyldary — 60%-y tirshiligin saqtap qalǵan.
— ıAǵnı nátıje bar ǵoı?
— Árıne! Jyldar óte isimiz ońǵa basyp, ormandy qorǵaý isin nyqtaǵanymyz bir bólek, qalpyna keltirýge baǵyttalǵan keshendi is-sharalar da óz nátıjesin bere bastaǵanyna kýá boldyq. Sol istiń basy-qasynda júrgenimdi maqtan etemin. Janyp ketken alqaptar kóbine jan-jaǵy qorǵalmaǵan jazyq jerler. Ondaı jerde qaraǵaı kóshetteriniń ósimtaldyǵy qıynǵa túsedi.
Kezinde tehnıkanyń azdyǵynan agrotehnıkalyq is-sharalarda aqaýlar jıi boldy. Tek sońǵy jyldary tehnıkalarymyz jańaryp, múmkindigimiz molaıa túskeli isimizdiń nátıjesi aıtarlyqtaı artyp otyrǵanyn baıqaımyz. Bul bizdiń jumysymyzǵa serpin syılap, sońǵy ýaqytta kóshetterdi kúzde de otyrǵyzatyn boldyq. Biraq kóshetterdi kúzde otyrǵyzýdyń táýekelderi bar. Jańbyr men qar aıtarlyqtaı kedergi týdyrady. Al kóktemde ylǵal mol bolǵandyqtan olardyń jersinýine, tez jetilip ketýine yńǵaıly faktorlar barshylyq. Onyń ústine ózge ósimdikter tamyrlanyp ketpeı turyp 10 kún ishinde josparly kólemdi egip tastaý qajet. 5-6 mln kóshetti az ǵana ýaqytta otyrǵyzý keıde bizdiń qyzmetkerlerimizge qıynǵa soǵady.
— Órtenip ketken ormandy jerler qashan tolyqtaı qalpyna keledi?
— Besqaraǵaı fılıalynyń ormanshylary aldaǵy 4-5 jylda zardap shekken orman bóligin tolyqtaı qalpyna keltiremiz degen maqsat qoıyp otyr. Buǵan kúsh-qýatymyz da, resýrsymyz da jetkilikti.Sońǵy 22 jylda jalpy rezervat boıynsha erterekte janyp ketken 47 178,5 gektar orman qalpyna kelipti. Al bizdiń fılıalda osy ýaqyt ishinde 23 297 gektar jer qaıtadan jasyl jelek jamyldy. Bul degenimiz — jańadan otyrǵyzylǵan 116, 5 mln túp qaraǵaı! Bul — úlken eńbektiń nátıjesi.
Qazirgi ýaqytta bizdiń fılıalda shamamen 8 myń gektardaı qalpyna kelmegen orman bóligi tirkelgen. Onyń úsh myń gektaryna terek ósip ketkeni baıqalady. Qalǵan bes myń gektar aldaǵy 5-6 jylda bizdiń kúshimizben jaıqalǵan ormanǵa aınalady dep úmittenip otyrmyz.
— Ormanshylar kúzde qandaı jumystarmen shuǵyldanady?
— Kúzgi salqynda ormanshylar qaraǵaı búrshikterin jınaýǵa kirisedi. Búrshikter arnaıy óńdelip, 60 gradýsqa deıin qyzdyrǵanda ashylyp, ishindegi tuqymdary túsedi. Bir tonna búrshikten shamaman 800-900 gram tuqym alynady. Ony ári qaraı keptirip, keler jylǵa daıyndaıdy. Budan bólek, aǵashtardy túgendeý, orman arasyn tazartý, jabaıy janýarlarǵa qysqy azyǵyn qamtý sııaqty taýsylmaıtyn sharýalar kútip tur.
— Bul kásipti tastap, basqa salaǵa aýysatyn oıyńyz joq pa?
— Ol týraly oılap kórmeppin. Orman ómirimniń bir bólshegine aınaldy. Buıyrsa, keler jyly zeınet jasyna aıaq basamyn. Qaraǵaı — kıesi bar aǵash. Keıde jumystan silemiz qatyp sharshaǵanda nemese bir jaǵdaımen kóńil kúıimiz durys bolmaǵanda jýan aǵashtyń dińgegine arqamyzdy berip otyra qalamyz. Sondaı sátte sharshaǵanymyz basylyp, júıkemiz tynyshtala qalady. Qudyrettiń kúshi emeı nemene, tyń ári taza energııany sezinesiń. Keıbir qaraǵaılardyń jýan bolyp ósetindigi sonshalyq, úsh adam qatar turǵanda qushaǵymyz jetpeıdi. Ondaı orman batyrlarynyń jasy 300 jyldan asyp ketken, bıiktigi 25 metrge deıin jetedi.
— Ózińiz týraly az-kem aıtyp ótseńiz…
— Uzaq jylǵy eńbektegi jetistikterim jáne aýdandyq máslıhattaǵy qyzmetim úshin kóptegen vedomstvolyq marapattarǵa ıe boldym. Qoǵamdyq iste de belsendi bolýǵa tyrysamyn. Kezinde aýdandyq máslıhatqa depýtat bolyp saılanyp, Aqqýly aýdanynyń damýyna bir kisideı atsalystym. El turǵyndaryna qoldan kelgen kómegimdi berip, ásirese, orman salasynda talaı jyl eńbek etip, zeınetke shyqqan jandarǵa otyn-sýyn qamdap berip, jaǵdaılaryn jasadym. Al tájirıbeli maman retinde sońǵy jyldary ondaǵan mamandy orman isine baýlyp, ormanshylardyń jańa býynynyń qalyptasýyna az da bolsa úlesimdi qosyp kelemin.
Bul jetistikke jetýime jan jarym Aınash Saǵadıevanyń qosqan úlesi de mol dep esepteımin. Otbasymyzda 3 balamyzdy aman-esen ósirip jetkizdik. Qazirgi ýaqytta balalardyń barlyǵy eseıip, óz aldyna tútin tútetken.
Buǵan qosa menimen birge tize qosyp jumys istep kele jatqan zamandastarym Erjan Nuranov, Qaıyrgeldi Abjatov, Serik Tileýberdıev, Amantaı Saparǵalıev, Murat Mamynov, Baltabek Syzdyqov, Serik Kóbenov syndy azamattardyń adal eńbegin atap ótkim keledi.
Eske sala keteıik, «Ertis ormany» bulan men eliktiń qysqy azyǵyn qamdap jatyr.