Oralda qýǵyn-súrgin jyldary atylǵan jýrnalısterge qurmet kórsetildi
Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryna Muratbek qajy Jahatov duǵa baǵyshtaǵannan keıin «Jaıyq Press» JShS bas dırektory Jantas Safýllınniń málim etkenindeı, bıyl 100 jyldyǵy atalyp ótiletin Batys Qazaqstan oblystyq «Oral óńiri» jáne «Prıýrale» gazetteri redaktsııalarynda qyzmet atqaryp, keıin qýdalanyp, aqyry atylǵan onnan astam qalamgerdiń esimderi anyqtalyp otyr. Bulardyń keıbireýleriniń aty-jónderi tipti atalmaı keldi. «Jaıyq Press» JShS janynan belgili jýrnalıst Qazbek Quttymuratuly jetekshilik etetin baspasóz tarıhyn zertteý ortalyǵynyń qurylýy nátıjesinde izdestirý jumystary júrgizildi. Sonyń nátıjesinde arystardyń sýretteri de tabylyp, derekterimen birge tuńǵysh ret kórmege qoıyldy. Solardyń ishinde oblystyq gazette basshylyq qyzmet atqarǵandary bar, al ekeýi - Halel Esenbaev pen Ábdirahman Baıdildın respýblıkalyq «Egemen Qazaqstan» gazetiniń de redaktory bolǵan.
Qazbek Quttymuratulynyń aıtýynsha, saıası qýǵyn-súrginge ushyraǵan jýrnalıster esimderi áli tolyq anyqtalyp bolǵan joq. Sondyqtan bul zertteý jumystary jalǵasady.
Aqıqattyń aq joly úshin saıası qýǵyn-súrginge ushyraǵan baspasóz qaıratkerleri degende, tizimdi eń aldymen Ǵumar Qarash (1875-1921 j. j.), Eleýsin Buırın (1874-1933 j. j.), Ǵabdolǵazız Musaǵalıevterden (1888-1933 j. j.) bastaǵan jón. Bul arystar «otyz jetiniń» oıranyna jetpeı jatyp, ómirden ótip ketti. Ǵumar Qarash qylyshpen týraldy, Eleýsin Buırın jat jerde, Tájikstanda ashtan óldi, Ǵabdolǵazız Musaǵalıevtiń de ómiriniń sońǵy kezeńi belgisiz, týǵan jerden alysta, Jetisýda jumbaq jaǵdaıda kóz jumǵan. Biraq resmı túrde «halyq jaýy» atalmasa da, bul tulǵalar týraly keńes úkimeti kezinde múldem aıtýǵa tyıym salyndy. Ǵumardyń shyǵarmalary «sovet qoǵamyna jat» sanalyp, oqýlyqtardan alastatyldy. Sondyqtan olardy da keńestik solaqaı saıasat qurbandarynyń qataryna jatqyzýǵa bolady.
Budan keıin eńbegi kópshilikke kóp nasıhattalmaı júrgen Nuǵman Sársenuly Manaev (1894-1938 j. j.) 1894 jyly burynǵy Astrahan gýbernııasy Bókeı ýezi Janbaı aýylynda týǵan. 1929-30 jyldary Qazaq AKSR-y halyq aǵartý halyq komıssary (bilim mınıstri). Ýfadaǵy «Ǵalııa» medresesin bitirgen. «Sadaq» qoljazba jýrnalyn shyǵarýshylardyń biri. 1915 jyly Ýfadaǵy «Sharq» baspasynan «Iman-Islam» atty medrese oqýlyǵyn basyp shyǵarǵan. 1917 jyly shildede Orda qalasynda shyǵa bastaǵan «Uran» (qazirgi oblystyq «Oral óńiri» jáne «Prıýrale») gazetinde redaktordyń orynbasary. Manaev Ýfadaǵy «Shyǵys baspasy» baspahanasynda árip terýshi, korrektor, «Oral» gazetinde jaýapty hatshy, «Qyzyl tý» gazetinde redaktordyń orynbasary (keı derekterde redaktor) bolǵan. 1938 jyly tutqyndalyp, 8 naýryz kúni atylǵan.
Halel Muhametjanuly Esenbaev (1892-1938 j. j.) Batys Qazaqstan oblysy Qaztalov aýdany aýmaǵynda, Aǵashúı aýylynda ómirge kelgen. Orynbordaǵy «Husaıynııa» medresesin bitirgen. H.Esenbaev 1919 jyly Ordada «Qazaq durystyǵy», «Durystyq joly» gazetteri men «Muǵalim» jýrnalynyń alqa múshesi bolǵan. 1919 jylǵy 17 jeltoqsanda Orynborda «Ushqyn» gazetiniń (qazirgi «Egemen Qazaqstan») birinshi nómiri H. Esenbaevtyń redaktorlyǵymen jaryqqa shyqty. H.Esenbaev 1936 jyly Búkilqazaqstandyq ІІ Keńester sezinde QASSR Ortalyq Atqarý komıtetine múshe boldy. Aǵartý komıssarıaty basqarmasyn basqardy. 1938 jyly 3 naýryzda «Halyq jaýy» degen jalamen atylǵan.
Batys Alashorda qaıratkeri, aǵartýshy, aqyn, jýrnalıst Ahmet (Ahmetqalı) Mamytuly (1895-1938 j. j.) Astrahan gýbernııasynyń Qoıtoǵyt aýylynda týǵan. Ol - áıgili qazaq batyry Mánshúk Mámetovanyń ákesi. Ýfadaǵy Ǵalııa, Orynbordaǵy «Husaıynııa» medresesinde oqyǵan. 1912-1914 jyldary Qazandaǵy Kárimovter baspasynan «Keńes», «Ǵıbrat» atty óleńder jınaǵy shyqqan. 1917-1918 jyldary Tashkentte «Birlik týy» gazeti basqarmasynda jumys isteıdi. 1918 jyly kúzde «Oıyl ýálaıatyna» kelip, «Erkin qazaq» gazetiniń birneshe nómirin shyǵarady. 1920 jyly Oral qalasynda «Erik» gazetin shyǵaryp, redaktor bolady. 1921 jyly «Qyzyl tý» gazetinde jaýapty hatshy bolady. 1923-1927 jyldary Saratov ýnıversıteti medıtsına fakýltetinde oqıdy. 1937 jyly «halyq jaýy» degen jalamen tutqyndalyp, 1938 jyly atylǵan..
Ýálı Abdrahmanuly Zabırov (1897-1937 j. j.) Oral qalasynda týǵan, ulty tatar, medrese jáne KSRO Ǵylym akademııasy Shyǵystaný ınstıtýtynyń aspırantýrasyn bitirgen. 1919 jyly qyrkúıek-qazan aılarynda Oral qalasynda qazaq tilinde gazet shyǵarý máselesi kóterilgen kezde, ol jumys Oral gýbernııalyq partııa komıtetiniń qyzmetkeri Ý.Zabırovke tapsyrylǵan. Osylaısha Oral qalasynda «Sahara tańy» gazeti shyqqan. Qazaq-tatar tilderinde aralas shyqqan «Sahara tańy» 3-4 sanynan keıin toqtap qalǵan. Ýálı Zabırov keıin ǵylymmen aınalysqan, túrkolog, tarıhshy jáne arheograf, Orta Azııalyq joǵary tehnıkalyq maqta joǵary oqý ornynda jumysshy fakýltetiniń dekany, Shyǵystaný ınstıtýtynyń qyzmetkeri bolǵan. KSRO ǴA Tarıh ınstıtýty Lenıngrad bóliminiń aǵa ǵylymı qyzmetkeri bolyp júrgen kezinde 1936 jyly tutqyndalǵan. 1937 jyly 4 qarashada atylǵan.
Batyrbek Haırollauly Áljanov (1895-1940 j. j.) Oral oblysy Qaroba bolysy, Bulaqsaı aýylynda (Terekti aýdany Qabyltóbe aýyldyq okrýginde) týǵan. Aýyl moldasynan hat tanyǵan. Azamat soǵysynan keıin Oral gýbernııalyq «Qyzyl tý» gazetin alǵash shyǵarýshylardyń biri. 1920-23 jyldary osy gazettiń redaktory, jaýapty hatshysy bolǵan. Oral qalasynda qazaq teatr ónerin damytýǵa atsalysqan. 1923-25 jyldary respýblıkalyq «Jas qaırat» («Lenınshil jas») jýrnalynda jaýapty qyzmetter atqardy. 1938 jyldyń 17 sáýiri kúni oǵan RSFSR Qylmystyq kodeksiniń 58-baby, 2, 7, 8, 11-tarmaqtary boıynsha aıyp taǵylyp, 10 jylǵa sottalǵan. 1940 jyldyń 9 jeltoqsany kúni Sevostlag NKVD-synyń lagerinde qaza tabady.
Shaıhy Jantileýov (1898-1938 j. j.) Oral oblysy Jympıty ýezi Óleńti bolysynda týǵan. Alash qozǵalysyna qatysýshy, Oral oblysynda oqıtyn qazaq oqýshylarynyń «Aqnıet» ózara kómek qoǵamyn qurýshylardyń biri, Oral RK(b)P gýbernııalyq komıtetiniń úgit-nasıhat bólimi meńgerýshisiniń orynbasary (1921, qazan-1923, mamyr), gýbkomnyń bıýro múshesi bolǵan Sh.Jantileýov «Qyzyl tý» gazetiniń jaýapty redaktory qyzmetin qosa atqarǵan. Oral qalasynda qazaq tilinde gazet shyǵarý óte qıyn bolǵan 1921-1923 jyldary «Qyzyl týdyń» búkil júgin Batyrbek Áljanovpen birge kótergen. Keıin Semeı, Syrdarııa, Almaty gýbernııalarynda laýazymdy qyzmetter atqarǵan. 1937 jyly «halyq jaýy Júrgenov tobynyń múshesi» degen aıyppen tutqyndalyp, 1938 jyly 26 aqpanda atylǵan.
Alash qozǵalysyna qatysýshy Ábdirahman Baıdildın (1891-1931 j. j.) qazirgi Soltústik Qazaqstan oblysy, Aqqaıyń aýdanynda týǵan. Úsh jyldyq aýyl mektebin, orys-qyrǵyz ýchılışesin, 1917 jyly Ombydaǵy Muǵalimder semınarııasyn bitiredi. 1919 jyly Alashorda delegatsııasynyń quramynda Ýfa men Samara qalalaryna barady. 1921-1922 jyldary Orynborda «Eńbekshi qazaq» («Egemen Qazaqstan») gazetiniń redaktory bolyp istegen. 1922-1923 jyldary Oral oblystyq partııa komıtetiniń úgit jáne nasıhat bóliminiń meńgerýshisi, «Qyzyl tý» (qazirgi «Oral óńiri» gazeti) gazetiniń redaktory. 1929 jyly bastalǵan qýǵyn-súrgin kezinde «halyq jaýy» retinde aıyptalyp, 5 shildede tutqynǵa alynady. 1931 jyly 21 sáýirde atý jazasyna kesilgen.
Alash qozǵalysynyń qaıratkeri, ádebıet synshysy, abaıtanýshy Ydyrys Mustambaev (1898-1937 j. j.) 1898 jyly qazirgi Semeı qalasy Jańasemeı bóliginde dúnıege kelgen. 1921-1923 jyldary Y.Mustambaev Oral gýbernııalyq atqarý komıteti tóraǵasynyń orynbasary jáne Oral gýbernııasynyń prokýrory qyzmetin atqarǵan. Qosymsha gýbernııalyq «Qyzyl tý» gazetine jaýapty redaktor retinde qol qoıǵan. Mustambaev osy kezeńde Aron Qarataevtyń qyzy Shahzadaǵa úılengen. Osyǵan oraı «Patsha úkimetiniń úlken sheneýnigi, saıası senimsiz Aron Qarataevpen týysqandyq qarym-qatynasy bolǵandyǵy úshin Oral gýbernııasynan ketirilsin» degen qupııa sheshim shyqqan. Ydyrys Mustambaev Aqmola gýbernııasynyń prokýrory bolyp istep júrgen kezinde «tap jaýlarymen» týystyǵy bar degen ońdy-soldy qyr sońynan qalmaı qoıǵan aıyptalýlardan keıin Shahzada Aronqyzymen ajyrasýǵa májbúr bolǵan. Ydyrys Mustambaev Goloşekınniń «qyraǵy» kúzetinde bolyp, 1926 jyldan qýǵynǵa tústi. 1933 jyly Máskeý qalasynda ustalyp, 5 jylǵa bas bostandyǵynan aıyryldy. 1937 jyly 11 qarashada qaıta sottalyp, atý jazasyna kesildi.
1904 jyly Torǵaı oblysynyń Qostanaı ýezinde týǵan Rahym Súndetuly Súgirov (1904-1938 j. j.) 1919-1921 jyldary aýyl mektebinen bilim alǵan. 1921 jyldyń qarasha aıynan 1923 jyldyń maýsymyna deıin «Jas alash» gazetiniń redaktsııa hatshysy bolǵan. 06.1924-07.1925 jyldar aralyǵynda «Eńbekshi qazaq» (qazirgi «Egemen Qazaqstan») gazeti redaktsııasynyń hatshysy, 1925 jyldyń shildesinen bastap 1927 jylǵa deıin Oral gýbernııalyq «Qyzyl tý» gazetiniń hatshysy. 1929 jyldyń jeltoqsanynan «Eńbekshi qazaq» gazeti bas redaktorynyń orynbasary. R. Súgirov 1937 jyly 10 qazanda tutqyndalyp, 1938 jyly 34 jasynda atylǵan.
Medesh Oraldıev (1890-1937 j. j.) 1890 jyly Batys Qazaqstan oblysynyń Qaratóbe aýdanynda, burynǵy Sonaly aýyldyq keńesinde dúnıege kelgen. Arabsha hat tanyǵan. Eńbek jolyn Jympıty aýdandyq Keńes atqarý komıtetinde jaýapty qyzmetten bastaǵan. Keıin Oral qalasyna, oblystyq gazet qyzmetine aýysqan. «Qyzyl tý» («Ekpindi qurylys») gazetinde M. Oraldıevtiń bólim bastyǵy laýazymynda qyzmet etkeni belgili. Partııa joldamasymen Almatyǵa, Semeı, Qaraǵandy oblystaryna jiberilgen. Sońǵy qyzmeti - 1937 jyldyń 22 mamyryna deıin Qaraǵandy oblysy Qarqaraly aýdandyq «Eńbek maıdany» atty gazettiń alǵashqy redaktory bolǵan. Medesh Oraldıev 1937 jyly «Jastar arasynda alashordalyqtardyń kitaptaryn nasıhattaǵany, alashordalyqtardyń kitaptaryn saqtaǵany, revolıýtsııaǵa qarsy ulttyq uıymǵa qatysqany úshin» atý jazasyna kesilgen.
Eljas Bekenov (1892-1938 j. j.) Kókshetaý oblysyndaǵy Qaraǵash aýylynda týǵan. 11 jasynan jaldanyp, baılardyń malyn baqqan. 1916 jyly maıdandaǵy qara jumysqa shaqyrylady. 1922-1924 jyldary Orynborda rabfakta oqyǵan. 1925-1928 jyldary «Eńbekshi qazaq» gazetinde ádebı qyzmetker, 1929-1931 jyldary Petropavl okrýgtik «Keńes aýyly» gazetinde redaktordyń orynbasary, keıin redaktory boldy. 1931-1933 jyldary «Aýyl kommýnısi» jýrnalynda redaktordyń orynbasary bolady. Eljas Bekenov 1933 jyly jeltoqsan aıynda Oraldyń oblystyq «Ekpindi qurylys» gazetiniń jaýapty redaktory bolyp taǵaıyndalady. 1935 jyly shilde aıynda Soltústik Qazaqstan oblysyna aýysqan. Eljas Bekenov - Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń múshesi. 1938 jyly saıası qýǵyn-súrginniń qurbany boldy.
Sátbek (Sátibek) Sársenuly Imanqulov (1904-1938 j. j.) Qaratóbe aýdany, Hankól aýyldyq sovetinde týǵan. 1919-1922 jyldary aýyldyq keńes hatshysy, 1922-1925 jyldary Orynbor qalasynda bilim alǵan. Keıin Jympıty aýdanynda, Oral qalasynda túrli laýazymdyq jumystar atqarǵan. Sátbek Imanqulov 1936-1937 jyldary «Ekpindi qurylys» gazetiniń jaýapty redaktory bolǵan. «Redaktor kezinde alashordashylardyń týystaryn qyzmetke alyp, halyq jaýlaryn áshkereleıtin hattardy jarııalamaı jasyrdy» dep aıyptalǵan. 1937 jyly 5 qyrkúıekte qamaýǵa alynyp, 1938 jyly 8 naýryzda atylǵan.
Іzbaı Nurjigituly Qoshanov (1906-1938 j. j.) 1906 jyly 20 qyrkúıekte Batys Qazaqstan oblysy, Gýrev okrýgi, Mańǵystaý aýdany Fort-Aleksandrovsk qalasynda týǵan, bilimi bastaýysh. І.Qoshanov 1927-1928 jyldary Adaı ýezdik komsomol komıtetiniń hatshysy bolǵan. 1935 jyly Batys Qazaqstan oblysyndaǵy Orda aýdandyq partııa komıtetiniń І hatshysy. 1937 jyldyń basynda oblystyq «Ekpindi qurylys» gazetiniń redaktory bolyp taǵaıyndalady. Biraq kóp keshikpeı «kontrrevolıýtsııalyq ultshyldardy búrkemelep, qoldaǵany úshin» 1938 jyldyń 7 qańtarynda partııa qatarynan shyǵarylǵan. 1938 jylǵy 13 qarasha kúni Almaty qalasynda atylǵan.
Aıta keteıik, qazirgi «Oral óńiri», «Prıýrale» gazetteri ár jyldary «Uran», «Habar-Izvestııa», «Qazaq durystyǵy - Kırgızskaıa pravda», «Durystyq joly», «Sahara tańy», «Qyzyl tý», «Oktıabr týy», «Ekpindi qurylys» degen ataýlarmen jaryq kórdi. 1963 jylǵy mamyrdan «Oral óńiri», «Prıýrale» degen atpen shyǵyp keledi, 1968 jyly qos gazet «Qurmet Belgisi» ordenimen marapattalǵan.