Oral qalasynda saıası qýǵyn-súrgin qurbandary týraly jańa jınaqtar tanystyryldy
Qadyr Myrza Álı atyndaǵy oblystyq mádenıet jáne óner ortalyǵynda «Táýelsizdik pen jarqyn bolashaqqa jol: zertteý men zerdeleý» atty dóńgelek ústel otyrysy boldy, dep habarlaıdy Kazinform.
BQO qoǵamdyq damý basqarmasynyń qoldaýymen ótkizilgen is-shara barysynda saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn tolyq aqtaý jónindegi óńirlik komıssııanyń úsh jyl ishinde atqarǵan jumystary baıandalyp, jańa jınaqtar tanystyryldy.
Jıynǵa qatysqan BQO qoǵamdyq damý basqarmasynyń basshysy Gúljanar Shókeeva Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń Táýelsizdiktiń qadir-qasıeti týraly aıtqan sózderine, sondaı-aq Prezıdenttiń saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn tolyq aqtaý jónindegi tapsyrmasyna sáıkes qurylǵan óńirlik komıssııa tyndyrǵan isterge toqtaldy.
«Óńirlik komıssııalardy qurýdyń negizgi maqsaty Memleket basshysynyń Jarlyǵy aıasynda usynystar ázirleý úshin osy ýaqytqa deıin qupııa bolyp kelgen nemese áli belgisiz, umytylǵan derekterdi, faktilerdi tabý, jınaý, repressııanyń túrleri men tetikterin anyqtaý, aýyldardaǵy qýǵyn-súrgin ortalyqtary men oryndaryn, qurbandardyń sanyn, aty-jónin anyqtaý jáne zardap shekkender týraly osy máselege qatysty basqa da aqparat jınaý, taldap-saraptaý bolatyn. Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý jumysyn memlekettik turǵydan zerttep, talqylap jáne jańasha tarıhı baǵa berý – búgingi urpaqqa, bizge júktelgen aýqymdy mindet. Sońǵy úsh jyl kóleminde osy mindetti abyroımen atqaryp kele jatqan óńirlik komıssııa músheleri, ǵalym-zertteýshiler buryn jabyq bolǵan arhıv qorlaryn zerttep, tyń derekterge qol jetkizdi», dedi Gúljanar Bolatqyzy.
Onyń sózine qaraǵanda, oblystyq bıýdjetten qarjylaı qoldaý kórsetýdiń nátıjesinde Almaty, Astana qalalaryna is-saparlar uıymdastyrylyp, arhıvter men ǵylymı ortalyqtarda úlken jumys jasaldy. Respýblıkalyq, oblystyq jáne aýdandyq arhıvterdegi jumys barysynda 300-den astam ister qaralyp, 6 myń betteı qujat kóshirmeleri alynǵan. Ótken jyldary jalpy sany 7 kitap basylyp shyqsa, bıyl úsh taqyryp baǵyt boıynsha 3 kitap jaryq kórdi.
Jumys toby oblystyń aýdandaryn aralap, aýyldyq jerlerdegi ólketanýshylardy, aýyl aqsaqaldaryn tarta otyryp, turǵyndar arasynda saýalnamalar júrgizip, «Halyq jady» kitabyna saıası qýǵyn-súrgin kýágerleri men urpaqtarynan estelikter jazý syndy jumystardy uıymdastyrdy. Eldi mekenderdiń aýmaǵynda bolǵan eńbekpen túzeý lagerleri, kúshtep qonys aýdarý oryndary, atylǵandardyń jappaı jerleý oryndaryn anyqtaý jáne basqa óńir tarıhy úshin qajetti tyń derekterdi jınady.
Batys Qazaqstan oblysy boıynsha saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý boıynsha jumys tobynyń jetekshisi, «DANA» ortalyǵynyń basshysy Jantas Safýllınniń málim etkenindeı, ǵylymı-zertteý jumystary jeti baǵyt boıynsha toptastyrylyp uıymdastyryldy.
Olar:
1.Óńirdegi halyq kóterilisterine qatysqany nemese qoldaǵany úshin saıası qýǵyn-súrginge ushyraǵandardy zertteý boıynsha jumys toby.
2.Kúshtep ujymdastyrý jáne 30-shy jyldardaǵy asharshylyqtan joıylǵan nemese japa shekkenderdi anyqtaý boıynsha jumys toby.
3.Kýlaktar, baılar, jartylaı feodaldar men sharýalardyń aqtalmaǵan qýǵyn-súrgin qurbandaryn zertteý boıynsha jumys toby.
4.Alash partııasy, Alashorda úkimeti ıdeıasy úshin memlekettik qýdalaýǵa jáne qýǵyn-súrginge ushyraǵan adamdardy anyqtaý boıynsha jumys toby.
5.Dástúrli din ókilderi – saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý úshin zertteý, usynystar daıyndaý jónindegi jumys toby.
6.1939-1945 jyldary fashıstik Germanııa, Fındlıandııa jáne basqa da Eýropa elderinde qamaýǵa alynǵan áskerı tutqyndardy aqtaý boıynsha usynystar daıyndaý jónindegi jumys toby.
7.Qazaqstanǵa kúshtep kóshirilgenderdi anyqtaý, 1920-1940 jyldar aralyǵynda memlekettiń jazalaýshy áreketterinen Qazaqstannan ketýge májbúr bolǵan bosqyndardy aqtaý boıynsha usynystar engizý jónindegi jumys toby.
Aıtalyq, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty Esqaırat Haıdarov jetekshilik etken jumys toby júrgizgen zertteýler nátıjesinde BQO polıtsııa departamentiniń arnaıy memlekettik arhıviniń qujattary boıynsha kóterilisterge qatynasqany jáne keńes ókimetine qarsy shyqqandary úshin 309 adamnyń jazyqsyz saıası qýdalaýǵa ushyraǵany anyqtaldy. 1930 jyldary Oral mańyndaǵy aýdandardan jáne Jympıty aýdanynan barlyǵy 41 adam atý jazasyna kesilgen, qalǵandary ártúrli merzimderge kontslagerlerge qamalsa, keıbiri jer aýdarylǵan jáne birazy tergeý kezeńinde tutqynda bolǵandary eskerilip, qamaýdan bosatylǵan. Degenmen saıası-qýǵyn súrgin qurbandarynyń sany munymen shektelmeıdi.
Sonymen qatar 2023 jyldyń shilde aıynda 1930 jyldary keńes ókimetiniń saıasatyna qarsy shyqqandary úshin tutqynǵa alynyp, tergeý kezinde qamaýda otyryp qaıtys bolǵandardyń tizimi jasaqtaldy. BQO qoǵamdyq damý basqarmasy basshysynyń atyna tergeý barysynda qaıtys bolǵan 74 adamdy aqtaýǵa usynys jasaýǵa hat joldandy.
Sondaı-aq BQO memlekettik arhıvinde 1921-1931 jyldardaǵy Batys Qazaqstan oblysyndaǵy bandıtızm taqyryby boıynsha zertteý jumystary júrgizilip, «Bókeı jáne Oral óńirlerindegi bandıtızm. 1921-1931. (OGPÝ habarlamalary boıynsha)» taqyrybynda qujattar jınaǵy jaryq kórdi.
«DANA» ǵylymı-zertteý ortalyǵy shyǵarǵan taǵy bir jınaq «Narynnan óli aırylmaı, tiri aıryldyq» dep atalady. Munda 1952 jyly Orda jáne Jańaqala aýdandarynyń jeri «Kapýstın ıAr» áskerı polıgonyna berilýine baılanysty osy aýmaq turǵyndarynyń respýblıkalyq ishki deportatsııaǵa ushyraǵany aıtylady. Osy oraıda tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty Baqtyly Boranbaeva Túrkistan oblysyna arnaıy saparmen baryp, atalǵan aýdandardan kóshirilgen 5 kolhoz turǵyndary, 336 otbasyǵa qatysty tyń derekterdi anyqtap qaıtty. Oǵan qosa jınaqqa polıgonǵa baılanysty Ońtústik Qazaqstan men Batys Qazaqstan oblysynyń aýdandaryna kóshirilgen adamdardyń estelikteri alǵash ret engizildi.
Taǵy bir ıgilikti is, óńirlik komıssııanyń múshesi, «DANA» ortalyǵynyń ǵylymı qyzmetkeri Aıbolat Qurymbaevtyń eńbegi – «Meni elden aıyrǵan saıasattyń ekpini» («Kúshtep kóshirilgender: Batys Qazaqstan oblysy tarıhynyń qaıǵyly kezeńi, 30-50 jj HH ǵ») jınaǵy 1930-50 jyldary Batys Qazaqstan oblysyna saıası sebepter boıynsha jer aýdarylǵan adamdarǵa qatysty QR Bas prokýratýrasy Quqyqtyq statıstıka jáne arnaıy esepke alý jónindegi komıteti BQO boıynsha basqarmasynyń 5-qorynan alynǵan qujattar negizinde qurastyryldy. Qalyń kópshiliktiń nazaryna tuńǵysh ret usynylyp otyrǵan bul jınaqta kúshtep kóshirilgen adamnyń aty-jóni, tegi, týǵan jyly, týǵan jeri, ulty, qaı eldiń azamaty ekendigi, partııada bar-joǵy, kúshter kóshirilgenge deıingi jáne keıingi mekeni, mamandyǵy, jumys orny, jaqyn týystarynyń aty-jóni men týǵan jyly, esepten shyqqan kezi, mártebesi, kartochkasynyń bar-joǵy kórsetilgen jeke isiniń málimetteri alfavıttik retpen keltirildi.
Dóńgelek ústel otyrysy barysynda atalǵan úsh jınaqtyń (redaktory Nurlan Sádir) tanystyrylymy boldy.
«Bul kitaptar da oblys kitaphanalaryna berilip, ǵylymı aınalymǵa enetin bolady. Qazirgi tańda «Táýelsizdik úshin kúreskerler: Alash qozǵalysynyń belsendileri men nıettesteri» atty entsıklopedııalyq jınaq, sondaı-aq «Batys Qazaqstan oblysyndaǵy saıası lagerler» (nemese «GÝLAG júıesindegi lagerler men onyń bólimsheleri (Batys Qazaqstan oblysy)» atty jınaq daıyndalýda. Birqatary ortalyq keńsege tapsyryldy. Jumys toptary ózderiniń baǵyttary boıynsha aldaǵy jyly da óz qyzmetterin jalǵastyratyn bolady», dedi J.Safýllın.
Jıynda jumys tobynyń jetekshileri Alfııa Baıbolsynova, Qazbek Qabjanov, Baqtyly Boranbaeva, Ahmedııar Batyrhanov, Aıbolat Qurymbaev, Esqaırat Haıdarov jáne zııaly qaýym ókilderi óz usynys-pikirlerin bildirdi.
«Bizdiń jumys toby zertteýdi eki baǵytta júrgizdi. Onyń birinshisi – Alashordanyń Batys bólimi boıynsha saıası qýǵyn-súrginge ushyraǵan adamdar anyqtaldy. Mysaly, buǵan deıin belgisiz bolyp kelgen Alashordanyń 25 ofıtseriniń jáne jaqynda, ishinde atylǵany bar, 150 muǵalimniń aty-jóni belgili boldy. Úlgergenimizshe, jınaqqa 500 adamnyń tizimin jasap berdik. Kirmeı qalǵandary da barshylyq. Al eń qıyny, oblysta jazalaý lagerleri men NKVD keńselerin anyqtaý boldy. Óıtkeni buǵan deıin esh jerde aıtylmaǵan qupııa qujattar negizinde jumys jasaldy.
Oblysta eń alǵashqy jazalaý oryndarynyń biri Terekti aýdanyndaǵy Shalqar lageri 1933 jyly ashylǵan dep shamalaýǵa bolady. Osy aýdandaǵy Prıdorojnyı, Stalınka, Kóbensaı aýyldaryn qamtyǵan №12 lagerlik pýnkttiń, Bókeı ordasy Saıqyn aýylyndaǵy jáne basqa jerlerlerdegi lager oryndarynyń kartografııasy jasaldy. Baraktardyń oryny kórinip tur. Saratov oblysynyń shekarasynda Kamenlag, Kýıbyshevpen (Samaramen) shekarada Bezymıanlag jumys istegen.
Arhıv qujattarynan basqa, kózi tiri kýágerlerdiń sózine qaraǵanda, túrme barlyq derlik aýyldarda bolǵan, jospardy oryndaý úshin solaı jasalǵan. Qujattary órtelip, joıylǵandyqtan, onyń bárin anyqtaý múmkin emes. Degenmen tarıhymyzdy túgeldeýge birlesip kúsh jumsaǵan jón», - dedi tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty Alfııa Sabyrǵalıqyzy.
